Yeryüzü Şekilleri - Delta

Delta
MsXlabs.org & Temel Britannica

Nil Deltası

Sponsorlu Bağlantılar

Yüzlerce yıl önce gemileriyle Mısır limanlarına gelen Yunanlı tüccarlar, Nil Irmağı'nın denize ulaşan iki kolunun arasında üçgen biçiminde düz bir kara parçası bulunduğunu gördüler. Yunan alfabesinin dördün­cü harfi delta (Δ) ile aynı biçimde olduğun­dan bu kara parçasına delta adını verdiler. Delta terimi günümüzde, Nil Irmağı'nda ol­duğu gibi, akarsuların taşıdığı mil (balçık) ya da tortulların ırmak ağızlarında birikmesiyle oluşan sığ düzlükleri tanımlamak için kulla­nılır.
Deltalar bir ırmağın sularının nerdeyse hareketsiz olduğu ırmak ağızlarında oluşur. Hızlı akan suların taşıdığı çamur ve tortullar suyun akışına kapılarak, dibe çökecek zaman bulamazlar. Ne var ki, akarsu daha sakin, hareketsiz bir su kütlesiyle birleştiğinde akış hızı yavaşlar ve çamur dibe çöker. Bu çökün­tü yavaş yavaş, katmanlar halinde birikir. Kara düzeyine ulaştığında dalgaların getirdiği çamurlarla daha da yükselir ve biriken tortullar su bitkileri tarafından sıkıca bir arada tutulur. Böylece oluşan deltanın yüzeyi oldukça düz­dür. Genelde gelgit­lerin ya da akıntıların çok az olduğu bir denize dökülürse çok büyük deltalar oluşabi­lir. Hindistan'da Ganj ve Brahmaputra ırmakları Bcngal Körfezi'ne doğru 350 km uzanan ve alanı Konya ilimizin yaklaşık 2,5 katı olan bir delta oluşturmuştur. Mississippi deltası da Meksika Körfezi'nin içlerine 320 km girer ve yaklaşık 20 yılda 1 kilometrelik bir hızla denize doğru uzar. Deltalar büyü­dükçe bir zamanlar kıyılarda kurulmuş olan kentler karaların içerlerinde kalır. Adriya Denizi'nde, Po deltası yakınlarında bulunan Eski Roma limanlarından Ravenna bugün kı­yıdan 19 km içeridedir.
Bazen delta bir su kütlesini ikiye böler. Çok önceleri, California Körfezi şimdiki du­rumuna göre 240 km daha kuzeydeydi. Za­manla Colorado Irmağı deltası, kuzeyde ka­lan suyu denizden ayırdı. Kara içinde kalan su kuruyunca burada Salton Havzası denen bü­yük bir çukur oluştu. İsviçre'nin İnterlaken kenti dar Thun Gölü'nü ikiye bölen bir delta üzerine kuruludur.
Akarsular bitki yetiştirmeye uygun verimli topraklan denize taşırlar. Deltaların oluşma­sıyla biriken bu topraklardan çok bereketli tarım alanları elde edilir. Bu nedenle, Nil deltasında olduğu gibi, sel tehlikesine ve sağlıksız iklim koşullarına karşın, deltalarda çok sayıda insan yaşar. Afrika'da Nijer, Güney Amerika'da Orinoko, Doğu Avrupa' da Tuna ve Çin'de Huang He (Sarı Irmak) diğer ünlü deltalardır.
Türkiye'nin kıyılarında hemen hemen tüm önemli ırmakların ağızlarında deltalar oluş­muştur. Bunun başlıca nedeni, denizlerimizde gelgit etkisinin çok belirgin olmaması ve akarsuların getirdiği tortulların ırmak ağızlarında birikebilmesidir. Ülkemizin en büyük delta ovası Çukurova'dır. Bu delta üç ayrı akarsuyun getirdiği mil ve tortulların birikmesiyle oluşmuştur. Seyhan, Ceyhan ırmakları deltaları ile Tarsus Çayı deltasının birleşmesiy­le oluşan Çukurova'nın, doğu-batı yönünde uzunluğu 100 kilometreyi bulur. Gene Akde­niz'e dökülen Göksu'nun ağzında boyu 18 kilometreyi bulan bir delta vardır.
Karadeniz'e dökülen Kızılırmak ve Yeşilırmak'ın ağızlarındaki deltalar Bafra Ovası ve Çarşamba Ovası adlarını alırlar. Küt burunlu bir delta görünümünde olan Yeşilırmak delta­sı kıyıda 55 km boyunca uzanır. İzmir'in hemen kuzeyinde denize dökülen Gediz Ir­mağı'nın getirdiği tortullar 19. yüzyılda İzmir Körfezi'ni tıkamaya başlayınca, ırmak ağzının yeri değiştirilmiştir.
Küçük Menderes ve Büyük Menderes del­taları ülkenin en verimli ovalarındandır. Küçük Menderes'in getirdiği tortullar, eskiden bir li­man kenti olan tarihi Efes kentini karanın içle­rinde bırakmıştır.

Delta akarsuların denize vardığı yerde, iki veya daha fazla sayıda kollara ayrılarak meydana gelen üç köşeli odacıklara verilen isim. Akarsuların taşıdıkları alüvyonları derinliği az olan kıyı kesiminde biriktirmesiyle oluşan ovalara delta denir. Eski yunanlı tüccarların Nil Nehri''nin denize ulaşan kısmında üçgen biçiminde kara parçaları olduğunu gördüler. Oluşan şekiller yunan alfabesinin dördüncü harfi (Δ) deltayla aynı olduğu için tüccarlar buraya delta adını verdiler.

Deltanın oluşabilmesi için;
1. Kıyının derinliğinin az olması
2. Akarsuların bol alüvyon taşıması
3. Kıyıda güçlü akıntıların ve gelgitin görülmemesi gereklidir.

Akarsular genellikle deniz seviyesinden daha yüksek olan yerlerden çıkar, toprağın meyline göre yataklarından denizlere doğru akarlar. Bu süratli akışları esnasında kum, kil, gibi bazı maddeleri de beraberinde sürükleyip götürürler. Deniz yüzeyine seviyeleri eşit olan ovalara gelince, akış hızları azalmaya başlar. Denize ulaştıkları yerde akışları oldukça yavaşlar. Bu yavaş akma esnasında beraberinde getirdikleri maddeler de çökerek yığınlar meydana gelir. Büyüyen bu yığınlar akarsuları çeşitli kollara ayırırlar ve bu topraklar tarım için çok verimlidir. Bazan çok büyük sel baskınları bu toprakları denize sürükleyip atabilir.

Çok eski zamanlarda deniz kıyısında kurulan bazı şehirler ovaların denize doğru akması ve devamlı ağız kısımlarını doldurması neticesinde kıyıdan iç kısımlarda kalmıştır. Ege bölgesindeki Efes şehri Küçük Menderes kıyısındayken şimdi kıyıdan iç kısımdadır. Deltalar yalnız sakin sularda gelişir. Bu yüzden büyük deltalar oldukça kapalı büyük dalgaları olmayan denizlerde görülür.

Deltalar çok eski zamanlardan beri insanoğlunun hayatında önemli bir yer tutar. Deltaların hayvan ve bitki yetiştirilmesi için son derece elverişli olması insanları buralara göçe teşvik etmiştir. Tarımın gelişmesi ile Fırat ve Dicle deltaları büyük medeniyet merkezleri haline gelmiştir.
Akarsuların taşıdıkları malzemeleri, deniz içerisinde biriktirmesi sonucu üçgene benzeyen düzlükler meydana gelir. Bunlara delta ovası adı verilir.