Yeryüzü Şekilleri - Çöl

Sıcak Çöller

• 30 °C enlemlerinde görülür.
• Yılda 1-2 kez yağış düşer.
• Vahaların dışındaki yerler yerleşmeye elverişli değildir.
• Yıllık sıcaklık farkı azdır.
• Gece ile gündüz arası sıcaklık farkı fazladır.
• Görüldüğü yerler: Büyük Sahra (Kuzey Afrika), Kalahari (Güney Afrika), Atakama (Güney Amerika), Arizona (Kuzey Amerika), Viktorya (Avustralya), Tar (Hindistan), Kisimu (Kenya)
• Bitki örtüsü dikenli bitkilerdir.

Karasal Çöller

• Orta kuşak karalarının deniz etkisinden uzak iç kesimlerinde görülür.
• Bitki örtüsü steptir.
• Diğer özellikleri sıcak çöllerle aynıdır.
• Yıllık yağış miktarı 20 mm'yi geçmez.

Soğuk Çöller

• Kutup çevrelerinde görülür. Sadece Antarktika'nın çevresinde görülmez
• Bitki örtüsü yoktur.
• Çok az görülür.

"Çöl iklimi - Vikipedi"'dan alındı

Çöl
MsXLabs.org & Temel Britannica

Çöl, aşırı kurak ve bitki örtüsü seyrek, geniş bir alandır. Çöllerin bir kum denizini andırdı­ğı sanılırsa da, kum çölleri yeryüzündeki toplam çöl alanının ancak küçük bir bölümü­nü oluşturur.
Yıl boyunca, özellikle gündüzleri aşırı sıcak ve kurak olan Kuzey Afrika'daki Sahra
Çölü dünyanın en büyük çölüdür. Orta As­ya'da yer alan Gobi ve Tarım çölleri ise yazın çok sıcak olur ve hemen hemen hiç yağış almaz; kışın ise dayanılmaz soğukluktadır. Kuzey Buz Denizi'nin çevresindeki soğuk tundra alanları "soğuk çöl" olarak tanımla­nır. Yazın karlar eriyince altından yosunlar ve çeşitli bitkiler çıkar.
Çöller genellikle yağmur almayan yöreler­de oluşur. Bununla birlikte, yağış alan bazı bölgelerde sıcak rüzgârların yağmuru nere­deyse toprağa değerken buharlaştırması ya da yağışın kumlu ve taşlı topraktan hızla süzüle­rek, bitki köklerinin ulaşamayacağı derinlik­lere sızması da kuraklık yaratarak çölleşmeye neden olabilir.
Çöl yüzeyleri çok çeşitlidir. Bazı çöllerde toprak dokusunu kökleriyle sağlamlaştıracak herhangi bir bitki örtüsü bulunmadığından, aşırı ısı değişikliğinin etkisiyle çatlayıp ufala­nan toprak güçlü rüzgârlarla savrularak "ku­mul" adı verilen kum tepecikleri oluşturur. Bazen de rüzgâr toprağın yüzeyindeki kumu sürükleyerek, geriye çakıl ve kırık taşlardan düz bir alan bırakır; buna çöl kaldırımı denir. Yazın göller kuruduğun da, aşırı ısının etkisiyle kavrulmuş, bataklık çölü denen bir alan oluşur.
Büyük çöllerin çoğu, gündüzlerin her za­man sıcak geçtiği tropik iklim kuşağının kurak bölgelerinde yer alır. Örneğin Afrika'daki Sahra ve Kalahari çölleri; Arabistan Yarımadası'ndaki çöller; Hindistan'daki Büyük Hint Çölü bu kuşakta yer alırlar. Orta Asya ve Avustralya'nın iç bölgelerinde, okyanus­lardan esen nemli rüzgârların ulaşamadığı yerlerde de çöller oluşur. Alizeler'in karadan denize estiği yerlerde de çöllere rastlanır. Güney Amerika'nın güney ucunda yer alan Patagonya bölgesi, And Dağları nedeniyle Büyük Okyanus'tan esen nemli rüzgârların getirdiği yağışlardan yararlanamadığı için, kurak bir alana dönüş­müştür. Kuzey Amerika'nın iç bölgelerinde, Kayalık Dağlar'ın doğusunda yer alan çöller de aynı biçimde oluşmuştur. Bu çöl bölgesi ABD'nin Arizona, Nevada, Utah ve New Mexico eyaletleriyle birlikte, Meksika'nın ku­zeyindeki geniş bir alanı da içine alır.
Çöllerden akarsu doğmaz. Çöllere giren akarsular da ya buharlaşma yüzünden yok olur ya da denize çıkışı olmayan tuzlu göller­de son bulur. Akarsuların oluşabilmesi için yağışın, buharlaşma ve toprağın alt katmanla­rına süzülme nedeniyle ortaya çıkan su kay­bından daha fazla olması gerekir. Çok yağış alan yerlerden doğan ve bu nedenle suyu bol olan Nü, İndus ve Colorado gibi ırmaklar bü­yük çöllerin içinden geçseler de denizlere ula­şırlar.
Çölde yaşamak kolay değildir. Suyun azlığı, kışların kuru ve soğuk geçmesi canlıların yaşamını olumsuz yönde etkiler, insanlar, hayvanlar ve bitkiler şu ya da bu biçimde güç yaşam koşullarına uyum sağlarlar. Kimi çöl bitkilerinin çok derinlere inen kökleri vardır. Pek yaprağı bulunmayan bu gibi bitkiler böylece buharlaşmaya karşı korunmuş olurlar. Yapraklarında koruyucu bir mum katmanı bulunan ya da yaprakları kapanan bitkiler de su yitirmez. Kaktüsgillerden bitkiler uzun süre su depolayabilir. Kurak dönemler boyunca tohum ya da soğan biçiminde kalan pek çok bitki, hafif bir sağanak sonrasında bile, bir ya da iki gün içinde yeni tohumlar üretmek için hızla çiçek açarak canlanır. Bu tohumlar bir sonraki yağışta büyümeye başlar.
Çöl hayvanları su içmeden çok uzun zaman dayanabilirler. Örneğin çöl antilobu pek sey­rek su içer. Çöl hayvanları içinde sürüngen­ler, böcekler, yarasalar, kemiriciler ve az sayıda kuş türü vardır. Araptavşanı gibi kemi­riciler, sakangur gibi sürüngenler, bazı kınka­natlılar çölde rahatlıkla dolaşırlar. Deve en donanımlı çöl hayvanlarından biridir. Taban­ları yastık gibi yumuşak ve yayvandır. Az besinle yetinir. Çok acıktığı zaman kullanmak için hörgücünde yağ depolar. Susuzluğa daya­nıklıdır. Kum fırtınalarına karşı iki sıra koru­yucu kirpiği, tüylü kulak delikleri ve gerektiği zaman örtülen burun delikleri vardır. Kuzey Ameri­ka'da yaşayan çöl tilkisinin kocaman kulakla­rının vücut ısısını dışarı atmaya yaradığı söyle­nir. Çöl hayvanlarının çoğu gündüz inlerinde kalır; geceleri avlanır.
Çölde yaşayan insanlar için en yaşamsal nesne sudur. Sulama yapılabilen yerlerde yerleşik topluluklara rastlanır. Çöl insanlarının çoğu ise hayvancılıkla geçi­nen göçebelerdir. Yaşamları deve, koyun ve keçi sürülerini bir otlaktan öbürüne gütmekle geçer. Toprak yüzeyinde ya da yüzeye yakın katmanlarda bazı bitkilerin yeşermesine yete­cek kadar su bulunan bölgelere vaha denir.
Vahalarda en çok rastlanan bitki türleri hur­ma ağaçları, çeşitli meyve ağaçları, soğan ve havuç gibi sebzelerdir. Arpa ya da buğday yetiştirilen birkaç hektarlık vahaların yanı sıra, bir kenti kapsayacak kadar büyük olan­ları da vardır. Suriye'nin başkenti Şam böyle bir vaha kentidir.
Bazı çöllerin yüzeylerinde ya da yüzeye yakın katmanlarında zengin maden yatakları bulunur. Örneğin, Avustralya çöllerinden al­tın elde edilmekte, Arabistan Yarımadası'nın doğusundaki çöllerde ve Sahra Çölü'nde pet­rol kuyuları bulunmaktadır. Şili'deki çöl böl­gesinde ise nitrat yatakları vardır.
Çöllerde yağıştan sonra bataklıklar ya da göller oluşur. Eğer yağış yeraltı sularıyla da destekleniyorsa tatlı su gölleri ortaya çıkabi­lir. Ama çöllerdeki göllerin çoğunun dışarıya akışı olmadığından tuzluluk oranı yüksektir. Suyun sürekli buharlaşması da tuzluluk oranı­nı artıran bir etkendir. Örneğin, ABD'nin Utah eyaleti topraklarında yer alan Büyük Tuz Gölü böyle oluşmuştur. Ne var ki, çöllerdeki yeraltı sularından yararlanarak ger­çekleştirilen sulamayla, toprak verimli bir duruma getirilebilir. Bu topraklarda yetişen bitkiler ve özellikle ağaçlar, kökleriyle toprak dokusunu pekiştirerek toprak aşınmasına karşı etkili bir önlem oluştururlar.

Morpa Genel Kültür Ansiklopedisi & MsXLabs

Yeryüzü Şekilleri - Çöl

Hemen hiç yağış düşmeyen geniş, kumluk alan. Çöller yeryüzündeki toprakların yüzde 10'undan biraz daha az bir alanı kaplar ve genellikle ikiye ayrılır: Sıcak çöller ve soğuk çöller. Sıcak çöllerde sıcaklık 6°C'ın altına düşmez. Ancak gündüz ve gece arasındaki sıcaklık farkı kışın 20°C'ı, yazın 50°C'ı bulur. Soğuk çöllerdeyse yılda bir ya da birkaç ay boyunca sıcaklıklar 6°C'ın altındadır. Sıcak çöllerde az da olsa yaşam vardır. Bitki örtüsü yer yer kuraklığı seven bitki kümelerinden oluşur (nergisgiller, kaktüsgiller vb.). Asya ve Afrika'daki çöllerde su depolayabilen tek ya da iki hörgüçlü develer, kemirgenler,kertenkele ve yılan gibi hayvanlara rastlanır. Soğuk çöllerdeyse rüzgâr genellikle çok şiddetlidir. Bitkiler aşağı düzeyde mantarlar, suyosunları ve karayosunlarıdır. Penguenler, fırtınakuşları ve yüzgeçayaklıların dışında pek az hayvana rastlanır.

Çöl
Ansiklopedim.net

Kurak ya da aşırı kurak, bitki örtüsü zayıf, günlük sıcaklık değişimleri yüksek geniş alan. Eğer bir bölgenin aldığı yıllık yağış miktarı metrekareye 600 mm’den azsa o bölge yarı kuru olarak adlandırılır; 250 mm’den azsa kuru ve 25 mm’den azsa da
aşırı kuru olarak adlandırılır. Yarı kuru bölgelere genellikle step denirken, kuru ve aşırı kuru bölgelere de çöl adı verilir. Çöller en büyük yeryüzü biçimlerinden ve ekosistemlerinden biridir. Sıcak ve soğuk çöller, dünyadaki karaların yüzde otuz beşine yakın bir alanı kaplar; okyanuslardan sonra küresel iklim sisteminin belki de en önemli ögeleridir. Çöller göründükleri gibi durağan değildir. Yeryüzünün biçimine ve iklime bağlı olarak hareket ederler; genişler, küçülür, ortaya çıkar ve yok olurlar. Zaten dünyanın iklimi de ne kararlıdır ne de değişmez; kısa ve uzun dönemlerde belirgin değişimler gösterir. Dünya iklimindeki bu çalkalanmalar çöllerin koşullarını ve sınırlarını da etkiler. Kayalar üzerine yapılan araştırmalar, yeryüzündeki çöllerin
yüz milyonlarca yıldır var olduğunu gösterir. Tıpkı bugün olduğu gibi geçmişte de çöller, egemen atmosfer koşulları nedeniyle, her iki yarı kürenin de ılıman kuşağında (20 ile 30 enlemleri arasında) yer alıyordu. Bu yüz milyonlarca yıllık süre içinde hem kıt’a kayma hareketlerine hem de iklimdeki değişimlere bağlı olarak çöller, yavaş da olsa bir devinim içinde olmuşlar; genişlemişler, küçülmüşler, kimi yerlerde yok olmuşlar ve kimi yerlerde de ortaya çıkmışlardır. Çöllerin geçirdiği bu evrime en güzel örnek belki de Büyük Sahra’dır. Günümüzden yirmi bin yıl önce Büyük Sahra’nın ortasındaki dağlık bölge, orman ve çayırlıktı. O dönem insanlarının yaptığı mağara resimleri, bölgede fil, gergedan, antilop gibi hayvanların yaşadığını gösteriyor. Ancak günümüzde aynı bölge tümüyle çölleşmiş durumda.
Çöllerde çok değişik bitkiler ve bunların yanı sıra birçok sürüngen, memeli, kuş ve böcek türü yaşar. Tüm bu canlıların yaşamlarını böylesine zor koşullarda sürdürebilmelerinin sırrı, geçirdikleri evrim sayesinde o koşullara çok iyi uyum sağlamalarında gizlidir. Örneğin bu canlıların hepsinin de bedenleri ısıdan en az etkilenecek ve suyu en iyi saklayacak biçimde şekillenmiştir. Örneğin, çöl bitkilerinin yaprakları ve kökleri en az su kaybına yol açacak biçimdedir. Çölde bitkiler, nemli bölgelerde olduğundan daha seyrek aralıklarla bulunur; kimilerinin kökleri 15 m derine kadar iner ya da yüzeyin hemen altında olur ama onlarca metrekare alana yayılır. Kaktüs gibi kimi bitkilerdeyse ya çok az yaprak vardır ya da hiç yoktur. Çünkü yapraklar su kaybına yol açar. Çöl bitkileri, çölün yıllık iklim değişimine uyum sağlamıştır. Kimi bitkiler ancak birkaç yıl kimileri de yalnızca bir mevsim yaşar. Bu tür bitkiler, çölün yağış mevsiminin ardından açar ve çok kısa bir süre yaşar; bu kısa sürede üreme etkinliklerini tamamlayıp, ölürler. Çölün yağış dönemi sırasında yüzlerce bitki çiçeklenir, çöl rengârenk olur ve
büyüleyici bir güzelliğe bürünür. Bu durum bir-iki hafta sürer. Toprağa düşen tohumlar bir sonraki yağmur dönemini beklerler.
Çöl hayvanları da tıpkı bitkiler gibi aşırı sıcak ve kuru havaya karşı değişik uyum özellikleri geliştirmiştir. Örneğin yakıcı çöl sıcağının egemen olduğu gündüzleri, çöl tam anlamıyla ıssız bir görünüm sergilerken geceleri durum çok farklı olur. Gündüzleri sanki uykuda olan yaşam geceleri canlanır. Yılanlardan çöl farelerine, tilkilerden yarasalara, bütün çöl hayvanları geceleri ortaya çıkar.
Dünyanın hiçbir çölü bir başkasına benzemez. Bütün çöllerin kendilerine özgü yanları vardır. Kiminde taşlık, kayalık alanlar çoktur, kiminde kum, kiminde tuz; bazıları kıtaların iç kısımlarında bulunur, bazıları deniz kıyısında; kimine onlarca yıl yağmur yağmaz, kimiyse her kış belirli bir miktar yağış alır.

Çöl nedir?

Kurak bir arazi çeşididir. «Yağıştan çok buharlaşma olan bölgeler» diye tarif edilir. Hayvan ve bitki türlerinin çoğu bu bölgelerde barınamaz. Dünyadaki karaların % 20'sini kaplarlar. Çöl, Büyük Sahra'da görüldüğü gibi çok sıcak, veya Sibirya'da görüldüğü gibi çok soğuk olabilir. Arazilerin çölleşmesine bazen şiddetli sıcak, bazen de şiddetli soğuk sebep olabilir. Çünkü İkisi de yağışı önler. Çöllere de yağmur yağdığı olur. Fakat bu yağış çök az ve çok seyrektir. Çöllerin bazı bölgelerinde derinlerdeki bir su kaynağı sayesinde bitki yetişir. Bunlara «vaha» denir.

Vahalar bazen pek az İnsanın barınacağı kadar küçük, bazen de iki - üç milyon insanın barınacağı kadar büyük olabilir. Artezyen kuyuları sayesinde suni vahalar da meydana getirilebilir. Çöllerde yaşayabilen bitki ve hayvanların, bu bölgelerin şartlarına uyan özellikleri vardır. Dünyanın en büyük çöl bölgesi Afrikadan başlayarak Asya'ya kadar uzanır. Kuzey Afrika'daki bölümüne Büyük Sahra, Arap yarımadasındaki bölümüne Arabistan Çölü, Asya'da devam eden koluna, Orta Asya çölü, Uzak Doğu'ya kadar uzanan bölgesine de Gobi çölü denir. Avrupa'dan başka bütün kıtalarda çöl vardır.

Çöller, bulundukları yerlerin özelliklerine göre muhtelif isimler alırlar. Bunlar; kumlu çöller, soğuk çöller, tuzlu çöller, taşlı ve kayalık çöllerdir. Çöllerde, devamlı olarak kuraklık ve soğuklar olduğundan, bitki örtüsüne çok az raslanmakta (kaktüs, bodur ağaçlar, kayalıklar arasında yetişen bitkiler gibi) ve bu sebeple buralarda çok az sayıda insanlar yaşamaktadır. Çöl bitkileri, yağmur yağdığı zaman çok hızlı büyür. Hatta yağmur sularını bünyelerinde depo ederek, kurak dönemlerde bundan istifade ederler. Böylece hayatiyetlerini uzun müddet devam ettirebilirler. Bazı çöl bitkileri de su bulmak için köklerini toprağın derinliklerine salarlar.

Yaprakları çok küçük olup, diken halindedir. Suyun depo edildiği gövde kısımları geniş bir yapıya sahip olduklarından kuraklığa uymuşlardır. Çöllerde, daha çok iri gövdeli hayvanlar yaşamaktadır. Bunlar vücutlarında su depo ederek uzun zaman susuz kalmaya tahammül ederler. Mesela deve ve devekuşu gibi. Bunun yanında çöllerde küçük çöl hayvanları da bulunmaktadır. Bunlar geceleri dışarı çıkar, gündüzleri inlerde serin yerlerde barınırlar. Bunlara misal olarak sürüngenler (kertenkele gibi), kemirgenler, tilki, muhtelif kuşlar vs. gösterilebilir. Yeryüzünde geniş alanlar kaplayan çöller olarak; Arktik ve Antarktika (soğuk çöller), Arabistan, Orta Asya, Avustralya, Afrika (kurak-kumlu çöller)daki çölleri gösterebiliriz. Dünyanın en kurak çölü bir Güney Amerika ülkesi olan Şili’deki çöldür. Çöllerde km 2 ye 0.00078 ila 0.3 kişi düşmektedir.

Yani 4 ila 128 km 2 ye bir kişi isabet etmektedir. Çöllerde yağış çok azdır. Hatta bazı çöllerde 7-8 senede ancak bir defa yağış olmaktadır. Yıllık yağış miktarı, çölün durumuna göre 0.5 mm ile 25 mm arasında değişmektedir. Bazı çöllerde ise yıllık yağış miktarı 250 milimetreye kadar çıkabilmektedir. Bu tip çöller daha çok bozkır görünümündedir. Güneş ışınları, hava sıcaklığı ve atmosferdeki nem ile alakasından dolayı, bir iklim etkisi sayılan buharlaşma, bütün çöllerde çok önemlidir. Dünyadaki bütün çöllerde toplam yıllık buharlaşma oranı, yıllık yağmurdan fazladır. Bu ise, sürekli bir su kaynağı olmadığı müddetçe su kütlelerinin meydana gelmesine mani olur.

Çöllerde gece ile gündüz arasında çok fazla sıcaklık farkı bulunmaktadır. Yani gündüzleri çok sıcak (40°C ile 50°C)geceleri ise çok soğuk (-20 ila -25°C) olmaktadır. Çöller, şiddetli yağışlar ile rüzgarların aşındırma ve kumulları bir yerden başka bir yere taşımasıyla meydana gelirler. Çöllerde çok seyrek yağan yağmurlar, sağanak halinde yağdıklarından, kumulları düz yerlere taşırlar ve buralarda bulunan tepeciklerin etrafına yığarak adatepe diye adlandırılan adacıklar meydana getirirler. Çöllerde yaşayan insanlar eskiden daha çok göçebe halindeydiler. Göçebeler, geçimlerini hayvancılıkla temin etmekte, vahalar ile otlaklar arasında yüzlerce kilometre yol katederek hayvanlarını otlatmaktaydılar.