[KK] Yemen ve Yemen Tarihi

YEMEN, ar el-Yemen, Arabistan yar�madas�n�n g�neyinde, K�z�ldeniz ve Aden k�rfezi k�y�s�nda devlet; 536 869 km2; 11 680 000 n�f. Ba�kenti San�. Resmi dili arap�a. (Eski Yemen Arap Cumhuriyeti [Kuzey Yemen] ile Yemen Demokratik Halk Cumhuriyeti'nin [G�ney Yemen] birle�mesiyle 22 may�s 1990'da Yemen Cumhuriyeti ad�yla kuruldu.)

co�rafya

Yemen'in jeolojik yap�s�n�n ekseni, Arap yar�madas� sert taban�n�n g�neybat� kenar�n� kaplayan y�ksek topraklardan olu�ur; sert taban�n bu b�l�m�, ba�l�ca K.-B.-G.-D. do�rultusunda olmak �zere birbirinden farkl� �ok karma��k bloklar halinde k�r�lmaya u�ram��t�r: s�z konusu bloklar Jura ve Kretase devrinde olu�mu� tortullar�n�n yan� s�ra 3 760 m'ye ula�an yanarda� konilerinin tepeden bakt�� nemli bazalt lavlar� ak�nt�lar�yla kapl�d�r. Yemen fiziksel co�rafya bak�m�ndan k�y�lardan i� kesime do�ru s�ralanan �� ana b�lgeye ayr�l�r: dar k�y� ovas�, Yemen platosu ve geni� ��l alanlar�. Kesin s�n�flarla birbirinden ayr�lmayan bu b�lgeler aras�nda baz� ge�i� ku�aklar� da yer al�r.
Bir b�l�m� Suudi Arabistan'da kalan ve K�z�ldeniz boyunca g�neye do�ru uzanan ve Tihame ad� verilen k�y� ovas�n�n geni�li�i 25-40 km aras�nda de�i�ir. Ekime elveri�li alanlar�n yer yer geni� kumul zincirleriyle kesintiye u�rad�� bu az �ok d�z �erit i� kesime do�ru hafif�e y�kselerek 200 m'ye kadar ula��r. Daha do�uda k�y� ovas� yerini, dik yama�l� vadilerle par�alanm�� al�ak tepelere b�rak�r. Bu kesimde y�kseklik 450 m'den ba�layarak 1 500 m�ye kadar ��kar. Aden k�rfezini izleyen g�neydeki uzun k�y� ovas� ise i� kesime ancak 8-16 km kadar sokulur. Yemen platosuna ba�l� uzant�lar�n baz� yerlerde denize kadar inmesi nedeniyle d�zl�k alanlar birbirinden kopuk bir �erit bi�iminde uzan�r.

Her iki k�y� ovas�n�n gerisinde y�kselen Yemen platosu �zellikle bat� kesimde engebeli bir g�r�n�m ta��r. Bu kesimin y�ksek ve sarp da� s�ralar� aras�nda kanyon benzeri olu�umlar ve a��nm�� tepeler bulunur. Arabistan yar�madas�n�n en y�ksek noktas� olan Hadur �uayb (3 760 m) burada yer al�r. Platonun g�ney k�y� ovas�na ko�ut bi�imde uzanan kesimi, bat�dan do�uya do�ru vadi denen mevsimlik akarsu yataklar�n�n olu�turdu�u havzalarla b�l�nm��t�r. He�a Da�� (3 227 m) gibi doruklar�n yer ald�� g�neybat�daki y�ksek y�re Meyfae vadisiyle ikiye ayr�l�r. Daha do�uda y�l boyunca akan Hadramut �rma�� ile onun baz� mevsimlerde kuruyan uzant�s� Mesile'nin vadileri, �nce k�y�ya ko�ut bi�imde ilerledikten sonra g�neye d�nerek platoyu kesen uzun bir havza olu�turur. Yemen platosu bu havzadan ba�layarak Umman s�n�r�na do�ru al�al�r. Kuzeyde de y�ksekli�i giderek d��en plato alan� bir ge�i� ku�a��n�n ard�ndan kum ��lleriyle birle�ir.
�lke topraklar�n�n yakla��k yar�s�n� kaplayan kuzeydeki geni� ��l alan�, Suudi Arabistan'daki R�b�lhali'nin bir par�as�n� olu�turur. Bu b�lgede yer alan Remlet �s-Sebeteyn, iki mevsimlik �rma��n sula- r�n� ald��ndan baz� farkl� �zellikler g�sterir.
Yemen platosunun bat� kesimi sismik hareketlerin yo�un oldu�u ku�ak �zerindedir. En son 1982'de San�n�n g�neyinde meydana gelen b�y�k depremde �ok say�da k�y�n y�k�lmas� sonucunda yakla��k 500 000 ki�i evsiz kalm�� ve 3 000 ki�i de ya�am�n� yitirmi�tir.

Yemen'in iklim ko�ullar� y�ksekli�e ba�l� olarak de�i�ir. Tropik �zelliklerin g�r�ld�� k�y� �eridinde mevsimler aras�ndaki ge�i� belirsizdir. �rne�in g�ney k�y�s�ndaki Aden'de ocak ve temmuz ortalama s�cakl�klar� s�ras�yla 25�C ve 32�C�dir. Yaz�n g�nd�z s�cakl�� o�u kez 38�C�yi ge�er; bu a��r� s�caklara genellikle % 80�e varan y�ksek bir nemlilik oran� e�lik eder. K�y� �eridinin tersine y�ksek kesimlerde yazlar daha serin, k��lar daha serttir. K�� aylar�nda bazen kar ya�� ve don olay� da g�r�l�r. Ya�� d�zeni b�y�k �l��de yaz�n esen g�neybat� musonlar�na ba�l�d�r. Do�udaki al�ak k�y� b�lgeleri ve kuzeydeki ��l alanlar� y�lda 100 mm�nin alt�nda ya�� al�r. G�neybat�daki y�ksek kesimlerde 400 mm�nin �zerinde olan y�ll�k ya�� miktar�, bat�daki da� s�ralar�nda bazen 750 mm�ye kadar ��kar.
Yemen'in bat� kesiminde olduk�a geni� bir yer tutan verimli topraklar�n zengin bitki �rt�s�, Arabistan yar�madas�n�n b�y�k b�l�m�ne egemen olan k�ra� yap�yla tam bir kar��tl�k olu�turur. Bu b�lgenin �zellikle sekili yama�lar� ve vadi tabanlar� tar�m alanlar� olarak kullan�l�r. K�y� kesiminin yer yer �al�larla kapl� bozk�r �rt�s�, da� eteklerinde yerini, dikenli a�a�lar�n olu�turdu�u ve demirhindi, vi- daa�ac� ve akasya gibi t�rlerin de yeti�ti�i kesintili bir ku�a�a b�rak�r. Da�l�k alan�n 1 200 m�ye kadar olan kesimlerinde m�rr�safi ve akg�nl�k elde edilen a�a�lar�n yan� s�ra ke�iboynuzu, incir, hurma ve mango a�a�lar�na rastlan�r. Daha yukar�larda egemen bitki t�r�n� s�tle�enler olu�turur; ayr�ca akasya, okalipt�s, sar�sab�r, �e�itli �al� ve ot t�rleri de bulunur. �lkenin g�ney ve do�u kesimlerinin b�y�k b�l�m� ise bitki �rt�s�nden yoksundur. Ekim alanlar�n�n ba�ta Hadramut �rma��n�n taban� ve sekileri olmak �zere �rmak yataklar�n�n �evresiyle s�n�rl� oldu�u bu kesimlerde, k�y� �eridi ile biti�ik plato alan�nda bat� kesimindekine benzer bir bitki �rt�s� g�r�l�r.
Yaban�l hayvan varl�� tav�an, tilki ve s�rtlan gibi k��k memeli hayvanlar ile �e�itli s�r�ngenleri kapsar. Oriks ve da� ke�isi�nin soyu t�kenmeye y�z tutmu�tur. �lkedeki da�lar ve k�y� batakl�klar� �e�itli ku�lar�n g�� yollar� �zerindeki ba�l�ca u�rak yerleridir. G�ney k�y� �eridinin a��klar�ndaki sularda bol miktarda orkinos, k�pekbal��, sardalye, kalamar, uskumru ve �stakoz bulunur.

n�fus

Yemen n�fusunun b�y�k �o�unlu�unu Araplar olu�turur. �zellikle bat�daki k�rsal alanlarda kabile �zelliklerini bir �l��de s�rd�ren Araplar, sosyoekonomik konumlar�na g�re kentliler, yerle�ik tar�mc�lar ve g��ebe �obanlar bi�iminde �� ana kesim alt�nda toplanabilirler. Daha �ok �lkenin g�ney ve do�u kesimlerinde bulunan k��k az�nl�k topluluklar aras�nda Hintliler, PakistanlIlar, Somalililer, Am- haralar, Svahi.liler ve �srail'e g��ler sonunda iyice azalm�� olan Yahudiler say�labilir. Resmi dil olan arap�a eski g�ney sami dilinin belirgin izlerini ta��r. Araplar�n tamam� ve baz� az�nl�klar m�sl�man- d�r. Yemen topluluklar�, arap d�nyas�nda uzun zamandan beri yerle�ik (tar�mc�) olmalar�yla tan�n�rlar; kabile yap�lar�n� ve g��ebelerinkine benzeyen onur kurallar�n� oldu�u gibi korumu�lard�r. Bir�ok kabile konfederasyonu (en �nemlisi olan kuzeydeki Ha�itler ve Bekiller konfederasyonunun 50 000 �yesi vard�r) s�rekli �at��ma halindedir. Toplum, birbirinden k�z almay� reddeden iki s�n�fa b�l�nm��t�r: bunlar�n biri �zellikle k�yl�lerden, di�eriyse a�a�� s�n�f say�lan t�ccarlardan ve esnaftan olu�ur. Bir i� hiyerar�iye sahip olan her s�n�f, kabile meclisinde kendisini temsil etmesi i�in bir �ef se�er. Nihayet, Etyopya k�kenli olduklar� san�lan bir �u�aklar" s�n�f� a�a��l�k i�leri yapar. Bug�n yahudi az�nl�k k�lt�rel ve toplumsal bak�mdan Yemenlilerle b�t�nle�mi�tir. Toplam n�fus i�indeki oranlar� d�rtte ��e yakla�an s�nnilerin �o�u �afii mezhebine ba�l�d�r. Zeydiler ile ismaililerden olu�an �iilerin b�y�k b�l�m� �lkenin kuzeybat�s�nda toplanm��t�r. Az�nl�klar aras�ndaki ba�l�ca dinler H�ristiyanl�k, Hinduizm ve Yahudilik'tir.

N�fus yo�unlu�u knY'ye 22 ki�i dolay�ndad�r. Bu oran ba�l�ca yerle�im b�lgelerini i�ine alan k�y� �eridi ve plato alan�nda �ok daha y�ksektir. Kuzeydeki ��l alanlar� yaln�zca k��k g��ebe topluluklar� bar�nd�r�r. Kentlerde oturanlar�n toplam n�fus i�indeki oran� (1990) ancak % 29�u bulur. Kent ve kasabalar�n �o�u bat�da plato yama�lar�nda, g�neyde ise k�y� �eridinde kuruludur. Ba�kent San� d��nda en �nemli kentler Aden, Taiz ve el- Hudeyde'dir. K�rsal yerle�me dokusu son derece da��n�k bir yap� g�sterir, a��rl�kta olan k��k k�ylerin �o�unda akraba aileler oturur.
D�nya standartlar�na g�re son derece y�ksek olan ve Ortado�u'daki genel d�zeyi de a�an do�um ve �l�m oranlar� s�ras�yla yakla��k %o 51 ve %<= 16'd�r (1991). Bunun bir sonucu olarak 15 ya� alt�ndaki grubun toplam n�fus i�indeki oran� % 50'yi bulur. �lkenin bir ba�ka �nemli demografik �zelli�i eski �a�lardan beri yo�un olan d��ar�ya g�� e�ilimidir, XX. yy.�da ekonomik ve siyasal nedenlere ba�l� olarak daha da s�reklilik kazanan bu g�� hareketinden dolay� ba�ta Suudi Arabistan olmak �zere kom�u arap �lkelerinin �o�unda olduk�a kalabal�k bir yemenli toplulu�u ya�amaktad�r. 1980�lerde �lkenin toplam erkek i�g�c�n�n ��te birinin yurtd��nda �al��t�� tahmin edilmektedir. 1990'da K�rfez krizi s�ras�nda Yemen'in Irak'� desteklemesi y�z�nden Suudi Arabistan, �lkesinde bulunan 1 milyon kadar yemenliyi s�n�r d�� etti. Bu durum yemen ekonomisi i�in �ift y�nl� (d�vizden mahrumiyet ve i�erde i�sizlik) bir y�k�m oldu.

ekonomi

Birle�me sonras�nda uyum ve b�t�nl�k sa�lama y�n�nde ad�mlar atma s�recine giren Yemen'de geli�me yolunda bir karma ekonomi y�r�rl�ktedir. Bu s�re�le birlikte G�ney Yemen'in son y�llarda uzakla�maya ba�lad�� merkezi planlama sisteminin �nemli �l��de ortadan kalkt�� s�ylenebilir. Yeni devleti olu�turan her iki kesimde ge�mi�te ba�vurulan d�� yard�mlar �nemini korumaya devam etmektedir. 1990 verilerine g�re GSMH (yakla��k 8,4 milyar dolar) n�fus art��ndan daha h�zl� b�y�mekle birlikte h�l� �o�u Ortado�u �lkesinin gerisindedir ve ki�i ba��na milli gelir 719 dolar dolay�ndad�r.
Gayri safi yurt i�i h�s�la i�indeki pay� d�rtte biri biraz ge�en tar�m sekt�r�nde toplam i�g�c�n�n yar�dan fazlas� �al��r. B�y�k �l��de ge�imlik d�zeyde olan ve geri bir yap�ya dayanan tar�m, �lkenin g�da gereksinimini b�t�n�yle kar��lamaktan uzakt�r. En �ok yeti�tirilen dar� ve patates d��nda ba�l�ca tar�m �r�nleri bu�day, arpa, m�s�r, �z�m, hurma, pamuk ve susamd�r. �zellikle g�neyde domates, so�an, karpuz, muz gibi sebze ve meyveler de �retilir. Ticari tar�m �r�nlerinin ba��nda b�y�k b�l�m� ihra� edilen kahve, kat (yapraklar� yemenlilerce �i�nenen ve uyu�turucu �zelli�i olan bir bitki) ve t�t�n gelir. Koyun, ke�i ve s��r besicili�ine dayal� hayvanc�l�k �nemli bir gelir kayna�� olman�n yan� s�ra, canl� hayvan d��sat�m�na da olanak verir. Bal�k��l�k k��k �l�ekte y�r�t�lmekle birlikte yerel t�ketimde �nemli yer tutar. En �ok avlanan deniz �r�nleri sardalye ve uskumrudur. El-Hudeyde�de d��sat�ma d�n�k bir bal�k i�leme tesisi kurulmu�tur.
Yemen yeralt� kaynaklar� bak�m�ndan olduk�a zengin say�l�r. �zellikle �lkenin bat�s�nda �e�itli mineral yataklar� saptanm��t�r. San�'n�n kuzeyine d��en Nukum da��nda ��kar�lan demir cevheri y�redeki tesislerde i�lenir. Daha kuzeyde de ticari a��dan i�letilmeye elveri�li demir cevheri yataklar� vard�r. Tihame b�lgesindeki Salif'te ve Remlet �s-Sebeteyn kenar�ndaki �abva b�lgesinde bir miktar tuz ��kar�l�r. Bilinen di�er yeralt� kaynaklar� aras�nda k�m�r, bak�r, k�k�rt, kur�un, �inko, nikel, g�m��, alt�n ve uranyum say�labilir. Kuzeybat�daki Marib�l- cevf havzas�nda 1980'lerin ortalar�nda bulunan petrol yataklar�n�n rezervleri umut verici d�zeydedir. Ayn� d�nemde �abva b�lgesinde saptanan petrol�n �retimine 1987'de ba�lanm��t�r (1991'de �retim 10 Mt).
imalat sekt�r�, toplam i�g�c�n�n % 5 kadar�na istihdam olana�� sa�lar. Daha �nce ingilizlere ait olan ve yeni yat�r�mlarla modern bir yap�ya kavu�turulan K��k Aden'deki petrol rafinerisi, toplam sanayi �retimi i�inde olduk�a b�y�k bir paya sahiptir. ABD sermayesine ba�l� bir �irketin 1966'da Marib�lcevf petrollerini i�lemek �zere kurdu�u bir ba�ka rafineri de �retime ge�mi�tir. Sanayiyi �e�itlendirmek amac�yla son y�llarda yabanc� sermaye ve d�� yard�mlara dayanarak uygulanan geni� �apl� programlar�n belirli bir ba�ar�ya ula�t�� s�ylenebilir. �nde gelen sanayi dallar� g�da i�leme, �imento ve yap� gere�leri �retimi, dokumac�l�k, kau�uk ve plastik e�ya yap�m�, me�rubat sanayisi ve mand�rac�l�kt�r. Kilim, deri e�ya, k�l��, kama, s�s e�yas� gibi �r�nlere dayanan geleneksel el sanatlar� da varl��n� korumaktad�r. B�t�n�yle termik santrallardan elde edilen elektri�in y�ll�k �retimi ancak 1,8 milyar kWsa d�zeyindedir (1990).

Yemen�in d�� ticaret a�� son y�llarda azalma e�ilimi i�ine girmi� olmakla birlikte olduk�a y�ksektir. Bu durum ge�mi�te G�ney Yemen�in SSCB ve �in' den, Kuzey Yemen'in de zengin arap devletlerinden geni� �apta yard�m almas�n� zorunlu k�lm��t�r. De�er olarak d��al�m�n �ok k��k bir b�l�m�n� kar��layabi- len d��sat�m (1990�da 983 milyon dolar d��al�ma kar��l�k 197 milyon dolar d��sat�m) b�y�k �l��de canl� hayvan, g�da maddeleri, kahve, deri, sigara ve i�lenmi� petrol �r�nlerine dayanmaktad�r. Ba�l�ca d��al�m kalemleri ise makine ve ula��m ara�lar�, temel mamul mallar, g�da �r�nleri, kimyasal maddeler ve ham petrold�r. D�� ticari ili�kilerini �ok y�nl� y�r�ten Yemenin kom�u �lkelerden Suudi Arabistan ve Birle�ik Arap Emirlikle- ri'nin yan� s�ra Avrupa �lkeleri, ABD, Japonya ve �in�le ba�lan vard�r.
D�� yard�mlarla a��lan baz� yeni yollara kar��n, karayolu a�� yetersiz ve bak�ms�zd�r. Yollar�n yaln�zca k��k bir b�l�m� kaplanm��t�r. �lkede demiryolu yoktur. Arap-israil �at��mas�na de�in i�lek bir liman olan Aden, S�vey� kanal�n�n 1975�te yeniden a��lmas�n� izleyen beklentilere kar��n, eski canl�l��na h�l� kavu�amam��t�r. K�z�ldeniz'e bakan el- Hudeyde d��nda k��k Muha ve Salif limanlar� da k�y� ta��mac�l��na hizmet.

tarih

� I.S. 634 e kadar Islam�ncesi Yemen. Seba (ba�kent Marib), Main, Kataban ve Hadramut olarak d�rt krall��a b�l�nen Yemen�de, hem Main hem de Seba krall�klar� geli�ti. En az�ndan �.�. 700'de kurulan Main krall��, en ge� �.�. III. yy. sonunda Seba krall�� taraf�ndan kendine kat�ld�. Daha �.�. III. biny�l'�n sonunda ortaya ��kt�� san�lan Seba krall��, parf�m imalat� ve Hint okyanusu ile K�z�ldeniz kav�a��nda yer almas� nedeniyle, erkenden b�y�k bir ticari geli�me g�sterdi. B�ylece Do�u Asya ve Akdeniz aras�ndaki deniz ve �zellikle kervan trafi�ini denetimi alt�na alabildi. Yemenliler, kuzeydeki Nabatiler�in �lkesinde ve Suriye s�n�r�nda ticaret acentalar� bile kurdular ve bunlar i�in bir�ok kez Asur krallar�na vergi �demek zorunda kald�lar (�.�. VIII. VII. yy), ilkin mukarrib denilen rahipler taraf�ndan, ard�ndan �.�. 500'e do�ru Erit- rea ve Abisinya Tigresi�ni (Aksum krall��) s�m�rgele�tiren Seba krallar� taraf�ndan y�netilen Seba devleti, �.�. II. yy. ba��nda Reydan arazisini kendine katt� ve bu durum Seba devleti h�k�mdarlar�na Seba ve Dhu Reydan kral� unvan�n� kazand�rd�. Romal�lar�n ba�ar�s�z sald�r�lar�na u�rayan (�.�. 25-24) Yemen'in a��rl�k merkezi, Marib'ten, Abisinya ile ili�kileri daha iyi s�rd�rebilecek bir yerde olan Zufar'a do�ru kayd�. I.S. I. yy. ba��nda Seba devleti, Kataban krall��n� ele ge�irdi, ard�ndan G.-D.�ya do�ru yay�larak en geni� s�n�rlar�na ula�t� ve bu durum Seba h�k�mdarlar�n�n, en ge� i.S. IV. yy. ba��nda Seba, Dhu Reydan, Hadramut ve Yemenet kral� unvan�n� kazanmalar�na yol a�t�.
�ok kalabal�k olan Himyeri kabilelerinin gitgide daha �nemli bir rol oynamaya ba�lad�klar� bu devlet, Aksum krall��ndaki Abisinyal�lar ile �at��maya giri�ti. Abisinyal�lar, IV. yy. boyunca Yemen�i i�gal ettilerse de en ge� I.S. 378�te geri �ekildiler. Daha II. yy.'da yahudili�in etkisine girdikleri san�lan ve V. yy.'dan ba�layarak Yemen krallar�na kendi adlar�n� (Himyer kral�) veren Himyeriler, IV. yy.�dan sonra �lkede olu�maya ba�layan h�ristiyan topluluklar� ezdiler. H�ristiyanlar�n imdad�na ko�an etyopyal� kral Kaleb (523'e do�r -575), Yemen'i i�gal etti. Et- yopya kral naibli�i durumuna d�n��en ve Bizans'�n destekledi�i monofizist h�ris- tiyanl��n etkisine giren Yemen, Pers kral� H�srev I taraf�ndan fethedildi (570�e do�r.) ve bir satrapl�k durumuna getirildi- Bunun �zerine Marib bendi ve sulama kanallar�, bak�ms�zl�k y�z�nden harabe haline geldi. Bu durum �slaml�� getiren Bedeviler taraf�ndan �lkenin istilas�n� kolayla�t�rd� (630-631).

� M�sl�man Yemen. K�sa bir s�re sonra m�sl�manlar taraf�ndan kesin olarak fethedilen Yemen, onlara askeri birlikler sa�lamakla birlikte, siyasal ve dinsel �zerkli�ini korudu. Daha IX. yy. ba��nda, Ba�dat halifelerinin Yemen �zerindeki yetkileri yaln�zca s�zde kald�. Bunun �zerine �lke, k��k yerel hanedanlar aras�nda payla��ld�.
San� ve K�z�ldeniz aras�ndaki b�lgede s�ras�yla Ziyadiler (820-1018), Necahiler (1022-1159) ve Mehdiler (1159-1173) h�k�m s�rerken, Taiz'in tam K.'inde yer alan b�lge zaman zaman Yafuriler taraf�ndan y�netildi (861-997). Yafuriler, �ok ge�meden Karmatiler�in koyu �iili�ini benimsediler. Buna ko�ut olarak XI. yy.'�n ikinci yar�s�nda ismaili �ii S�leyhiler hanedan�, G�neydo�u Yemen'in (Tihame, Aden ve San�) denetimini ele ge�irdi. �ok ge�meden, yaln�z Aden'de, bu hanedan�n yerini, ba�ka bir ismaili hanedan� olan Zurayiler ald� (1083-1173). Fakat bu d�nemin en �nemli olay�, Yahya bin el-H�seyin taraf�ndan G�ney Ye- men'deki �ada �evresinde ba��ms�z bir devletin kurulmas�yd� (893-894'e do�r ). H�seyniler s�lalesiyle halife Ali'nin soyundan geldi�ini ileri s�ren bu �l�ml� �ii h�k�mdar, Zeydi hanedan�n� kurdu ve bu hanedan, ba�kenti Sada'y� S�nni Re- suliler�e (1228-1446) kapt�rmamak i�in m�cadele etmek zorunda kald�. 1300- 1301'e do�ru Resuliler, Zeydi hanedan�n� ortadan kald�rd�lar. Selahattin sayesinde M�s�r Eyyubileri�nin (1174-1229) buyru�u alt�nda ge�ici olarak birle�en bu yerel hanedanlar, topraklar�n�n �skenderiye baharat tacirleri ve Venedik t�ccarlar� yarar�na Hint okyanusu'na do�ru bir hareket �ss� durumuna getirilmesine izin verdiler. XV. yy. sonlar�nda memluk sultanlar�n�n daha �nce buraya g�ndermi� olduklar� komutanlarla yerli emirler, imamlar ve �eyhler aras�ndaki s�rekli sava��m, �lkeyi tam bir karga�a ortam�na s�r�kledi. Yavuz Sultan Selim Kahire�ye girip Memluk devletini ortadan kald�rd�ktan (1517) sonra Yemen�in memluk y�netimindeki b�lgesi de do�al olarak os- manl� topraklar�na kat�ld� (1518). Bu arada, San�'y� ele ge�iren ve imam �erafet- tin�le sava�makta olan memluk komutanlar�ndan �erkez �skender Bey, devletinin y�k�lmas� �zerine ba�s�z kal�nca, San�'da Yavuz ad�na hutbe okuttu (1519). Ancak, Yemen'de osmanl� egemenli�inin kurulmas� Kanuni Sultan S�leyman d�neminde ger�ekle�ti. Hindistan seferine ��kan M�s�r valisi Had�m S�leyman Pa�a, donanmas�yla geldi�i Aden�de karaya asker ��kart�p Aden emiri Emir bin Davut Tahiri�yi �ld�rtt�kten sonra bu emirli�i bir sancak olarak osmanl� topraklar�na katt� (1538). Ertesi y�l Hindistan seferi d�n��nde de Zebid k�y�lar�nda demirleyen S�leyman Pa�a, eski memluk beylerinden emir Nahuda Ahmet'in h�k�m s�rd�� Zebid emirli�i�ni i�gal edip emiri ortadan kald�rd� ve Aden'le Zebid emirliklerinin topraklar�n� birle�tirerek Yemen'de olu�turdu�u bu yeni osmanl� eyaletinin beylerbeyli�ine B�y�kl� Mehmet Pa�a'n�n o�lu olan Gazze eski sancakbeyi Mustafa Bey'i atad� (1539). Mustafa Bey'in ard�l� olarak Yemen beylerbeyli�ine getirilen onun amcas� �veys Pa�a, �mam �erafettin'le o�lu Mutahhar aras�ndaki anla�mazl�ktan yararlanarak eyalet topraklar�n� geni�letti ve sonunda Taiz'i ele ge�irmeyi ba�ard� (1546). Ayn� y�l �veys Pa�a'n�n �l�m� �zerine Yemen beylerbeyli�ine atanan �zdemir Pa�a, �mam Mutahhar bin �erafettin�in y�netimindeki San� kalesini 7 g�nl�k bir ku�atma sonunda teslim alarak Yemen �lkesinin �nemli bir b�l�m�n� eyalet topraklar�na katm�� oldu (1547). �zdemir Pa�a ayn� y�l g�revden ayr�ld�ktan sonra Araplar�n Portekizlilerle i�birli�i yaparak ele ge�irdikleri Aden liman�n�, Hint kaptan� Piri Reis geri ald� (1548).
San� fatihi �zdemir Pa�a'y� izleyen Saksa�an Mustafa Pa�a, Kara�ahin Mustafa Pa�a gibi beylerbeyleri Ye- men'deki osmanl� topraklar�n� geni�letda�l�k kesimi de Ban� kenti merkez olmak �zere Sana beylerbeyli�i ad�yla bir birinden ayr� iki y�netim birimine b�l�nd�, Ba�ar�s�z R�dvan Pa�a azledildikten sonra merkezi Zebid olan Yemen beyler beyli�ine Ha�an Pa�a, merkezi lan� plan lan� beylerbeyle de Murat Pa�a getirildi 11566) Hu ayr�l�k ve ikili�in yaratt�� zay�fl�ktan yararlanarak Murai Pa�ay� yenilgiye u�rat�p �ld�rd�kten sqnra San�'ya giren imam Mulahhar, ard�nda da Aden, Halt, Mokha vb kentleri ele ge�irince, hemen t�m Yemeni yitiFen Osmanl�lar'�n egemenli�inde yaln�z Zebid ye y�resi kalm�� oldu (iliz), Benun- da lebld'e de saldiFan MutahhaF, burada Ha�an Pa�a taral�ndan p�sk�rt�lerek duFd�Fuldy Ha�an Pa�a'n�n yard�m �a�- nlanna gareki� duyarl�l�� g�stererek hemen harekete ge�en sadrazam Bokullu Mehmet Pa�a, Yemeni geri almakla g�revlendirdi�i Ozdemiroflu Osman Pa�ay� lan� beylerbeyli�ine, �am beylerbeyi kala Mystafa Pa�ay� da Yemen serdarl�s�na atad�; lan� ve Yemen beylerbeylikleri yeniden birle�tirilerek y�netimi Ozdemlfdilu Osman Pa�a'ya verildi (1586), Yine ayn� y�l M�s�r valisi Keea Sinan Pa�a ile anla�mazl��a d��en Lala Mustafa Pa�a azledilerek �stanbul�a �a�- nld� ve Keca Sinan Pa�a vezir payesiyle enun yeFine Yemen serdaFl��na gelirildi Bu arada, Taiz'i Zeydiler�den geri ald�ktan (1iil) sema Yemenin en berkitilmi� kenumlar�ndan biri elan Kahire kalesini ku�atan �zdemlre�lu, M�s�r'dan gelerek burada kuvvetleriyle kendisine kat�lan Keea Sinan Pa�a ile anla�mazl��a d��nse, Yemen beylerbeyli�inden al�n�p �stanbul'a g�nderildi Kahire kalesini fethettikten senra Aden �zerine y�r�yen Keea Sinan Pa�a, Hint kaptan� Kurte�lu Hayrettin H�z�r Beyle ��birli�i yaparak denliden de ku�atma alt�na ald�rd�� liman� ele ge�irdi ve ard�ndan Yemenin merkezi elan San�'y� Zeydiler'den geri ald� (1688) Dekuz ayl�k bir ku�atmadan senra Kevkeban kalesini de ele ge�iren Sinan Pa�a, sava�� kazanma umudunu i�in bar�� istemek zerunda kalan iarla daha bnee esmanl� egemenli�indi bulunan yerlerin t�m�n�n yine T�rkler'de kalmas� ko�uluyla bir anla�ma yapt�; Zebid'e gelen Behram Pa�a'y� da beylerbeyli�e atamas�n�n ard�ndan �Yemen fatihi" alarak �stanbul�a d�nd� (1670),
Bar��a kar��n direni�i s�rd�rd�kleri ��in asi say�lan Hab kalesi savunucular�n� �iddetli bir sald�r� sonucunda teslime zorlayarak �nemli bir engeli daha ortadan kald�ran Behram Pa�a, beylerbeyli�in merkezini San�'dan Kahire kalesine ta��d� ve kenti de ba�tan ba�a yeniden bay�nd�r hale getirip buraya "Behramlye" ad�n� verdi.

Yemen eyaletini 7 y�l ba�ar�yla y�neten Behram Pa�a, buradan Erzurum beylerbeyli�ine atand�ktan (1577) sonra Yernen'de yeniden bir s�r� kar��kl�klar ��kt�, Eyaletin merkezden uzak olu�u, Behram Pa�a'dan sonra g�rev ba��na g��l� bir beylerbeyinin gelemeyi�i, y�netime kar�� s�k�a ayaklanan arap kabilelerini denetim alt�na almay� olanaks�z k�ld��ndan, �zellikle Murat IV d�neminden ba�layarak (1623) tam bir karga�a ortam�na s�r�klenen �lke, K yy, ba�lar�nda bir ��l davlat� durumuna gelen Vahhabi- ler'�n tehdidiyle kar��la�t� �te yandan |n gillzlar, Hindistan yolunun denetimim da ha iyi sa�layabilmek i�in �lkenin denizle ba�lant�s�n� kestiler (Aden'in i�gali, 1639, Perimin i�gali, 1817) Bu arada, durumun s�ng�ne k�t�ye gitti�ini g�ren OsmanlI devleti de Ba�dat valisi Mithat Pa�a arl�l��yla Neeidde Ahsa sanca��n� kurdurarak Yemenle yemden ilgilenmeye ba�lad��n� g�sterdi Aneak, As�r'de esmanl� y�netimine kar�� ayaklanan emir Muhammet bin Ayz, Ingilizlerln de yard�m�yla Yemen'e girerek San�y� ele ge�irdi (1878), Asir ayaklanmas�n� basman fiaz� Muhtar Pa�a, Ban�va gi= rip dirlik ye d�zeni yemden kurdu (1679) �ngiliz ��kartana ara� olan zevdi imam� Hamidetttn Yahya osmani� y�nelimine kar�� ayaklan�nca (1697), Abduiha mil ll'nin buyru�uyla Yemen'de 7 Ordu kuruldu Ancak, Ingilizler'den s�rekli para v� silah yard�m� g�ren imam Yahya el-M�tevekkil y�netimindeki <zayd�ie� bas��r�lamad�� i�in giderek m�zminle�en bu yemen ayaklanmas� s�ras�nda 7, Ordu birliklerini yenilgiye u�rat�p San�'y� i�gal eltiler (1908), �stanbul h�k�metinse Yemen'e g�nderilen m��ir Fevzi Pa�a 46 bin ki�ilik bir kuvvetle ^eydiler'ir� �zerine y�r�yerek ayn� y�l San�'y� onlardan geri almay� ba�ard�yse da �mam Yahya ele ge�lrilemedi�l gibi, m�zminle�mi� elan ayaklanma da lam anlam�yla bul�r�lama- d� Birinci D�nya* sava��'na T�rkiye ad�na sen veren Mondros* ate�kesi (30 ekim 1918) gere�inse Asir'de kalan bir miktar askerle birlikte Yemen'deki terk garnizonunun da en yak�n �ngiliz komutanl��na teslim elmas� senueu Yemen kesin olarak esmanl� egemenli�inden ��kt�, Yine ayn� y�l imam Yahya Yememde ba��ms�zl��n� ilan etti OsmanlI Imparatorlu�u'nun y�k�lmas�ndan hemen sonra zeydl �mam Yahya el-M�tevekkil'In prensli�i de her halde Asir gibi Suudi Arabistan'a kat�l�rd�; ancak �mam Yahya- el-M�tevekkil'In, Abd�lazlz �li bin Su- ud'un ihtiraslar�na kar�� Yemenin kuzey s�n�r�n� g�ven alt�na almak i�in giri�ti�i sava��m, prensli�ini bu yazg�y� payla�maktan korudu, Sonunda �mam Yahya, prensli�ini Adan protektoras�ndan ay�ran s�n�r� kabul etmek zorunda kald�� 1934 y�l�nda, Asir'in Abd�laziz III bin Suud'un m�lk� oldu�unu da kabul etmak zorunda kald�.

Bunun �zerine Yemen, da�l�k vadilerine �ekilerek otoriter ve ataerkil bir y�netim alt�nda ya�amaya ba�lad�, Arap blrli- �i'ne kat�larak (1946) arap d�nyas�yla siyasal ili�kilerini yo�unla�t�ran Yemen, imam Ahmet�in ba�a ge�mesinden (mart 1948) ba�layarak, Aden protektoras�yla aras�ndaki s�n�r olaylar�n�n artmas�na yol a�arken, kom�nist �lkelerle de �lkenin s�nai ve asken e��den d�zenlenmesini sa� iayan siyasal antla�malar yapt�, Cidde pakt��yla (1966) Suudi Arab�slan ve M� �iFia ittifak kurgu Birle�ik Arap Cumhuriyeti (HAC) ile federasyon giri�imi (1956), 1961 ge ba�ar�s�zl�kla senu�land� Eyl�l 1969 da imam Ahmet �l�nse. Ye mende bir veraset bunal�m� ba�lad� 19 eyl�l 1069'de yasal v�ris Muhammet eh BedF�in tahta ��k��n�, 88=87 eyl�l 1969'de askeri bir darbe izledi Yeni sultan� deviren bu darbeyle t�m yetkiler, sesyalist tipte, tarafs�z ve panarap��, Nas�r yanl�s� bir siyasal PFogramm uygulanmas� i�in albay Sallara verildi- Cumhuriyet kuruldu, ge�ici Anayasayla (91 ekim) t�m yetkiler, ilk Anayasa'n�n kabul edilmesine kadar albay Sellal ba�kanl��ndaki bir ulusal konseye verllai Bu devrimci re|im g��lenir ve ABD taral�n dan tan�n�rken (aral�k 1968), Suudi Arabistan�a s��nan imam Muhammet el- PedF bir s�rg�n h�k�meti kurdu (ekim 1982) ve Suudi Arabistan'�n deste�iyle �lkenin kuzeyinde bir direni� �rg�tledi

Yeni yemen y�netimi BAC ile bir savunma ittifak� antla�mas� imzalad� (kas�m 1962) ve bu antla�man�n hemen ard�ndan, k��k cumhuriyet�i orduyu takviye etmek ve kralc� kabilelerin itaatsizli�ini bast�rmak �zere, Yemen'e bir m�s�r seferi birli�i g�nderildi. Cumhuriyet�iler ba�l�ca kentleri, K�z�ldeniz limanlar�n� ve k�y� ovalar�n� buyruk alt�na ald�lar (1963- 64). Fakat artan Suudi Arabistan yard�m�ndan yararlanan kralc�lar�n, kendilerine kat�lmas�n� sa�lamak ba�ar�s�n� g�steremediler. Suudi Arabistan ve BAC aras�ndaki bir ilk anla�ma giri�imi (nisan 1963) ba�ar�s�zl�kla sonu�land�.
Yeni bir Anayasa'n�n yay�mlanmas�na (28 nisan 1964) ra�men, M�s�rl�lar'�n �lkedeki varl�� baz�lar�nca �ok rahats�z edici g�r�ld�� i�in, cumhuriyet�iler kamp�nda baz� anla�mazl�klar ba� g�sterdi. Kahire'den kurtulmak isteyen Nu- man h�k�metinin kurulmas�yla (20 nisan 1965) birlikte, cumhuriyet�iler aras�nda �at��ma patlak verdi. Hamir'de toplanan (2-5 may�s 1965) "Ulusal bar�� konferans�nda �l�ml� cumhuriyet�i bir program�n saptanmas�na giri�ildi ve Yemen'in her t�rl� yabanc� m�dahale kar��s�ndaki ba��ms�zl��, ger�ekten demokratik ve ilerici bir h�k�metin kurulmas� ve bir iktisadi geli�me plan�n�n ortaya konmas� �ng�r�ld�; 8 may�s'ta yay�mlanan yeni Anayasayla, sonu� olarak cumhurba�kan�n�n yetkileri azalt�ld�. Cumhurba�kan� Sellal, Numan'�n istifas�n� (haziran 1965) ve general el-Amiri ba�kanl��nda �l�ml� bir h�k�met kurulmas�n� sa�lad�. Suudi Arabistan ve M�s�r aras�nda oldu�u gibi, cumhuriyet�iler ile kralc�lar aras�nda da g�r��melere giri�ildi (Cidde [a�ustos 1965] ve Harad [kas�m-aral�k 1965] konferanslar�). Bu g�r��melerin ba�ar�s�zl�kla sonu�lanmas� �at��malar�n yeniden ba�lamas�na yol a�arken, cumhuriyet�i kampta da h�k�met ba�kan� ile Cumhurba�kan� Sellal aras�ndaki anla�mazl�klar artt�. General el-Amiri, ba�kan Nas�r'a �ikayetlerini bildirmek �zere Kahire'ye gitti. Orada h�k�metin ba�l�ca �yeleriyle birlikte tutukland� (19 eyl�l 1966). Bu durum Cumhurba�kan� Sellal'a, ba�bakanl�k g�revini de �stlenmek ve has�mlar�n� bertaraf etmek olana��n� verdi. Cumhuriyet�i y�netim i�indeki bu a��r bunal�m, �l�ml� cumhuriyet�ilerin par�alanmas�na yol a�t�. Bununla birlikte, haziran 1967 Israil-Arap sava��'nda Kahire'nin yenilgiye u�ramas� ve Yemen'deki m�s�r seferi birli�inin azalt�lmas�, g�� ili�kilerinde bir de�i�iklik yaratt� ve �at��malara son verilece�i umudunu uyand�rd�. Hartum konferans�nda, m�s�r kuvvetlerinin geri �ekilmesini, kralc�lara suudi yard�m�n�n durdurulmas�n� ve bu anla�man�n uygulanmas�n� denetlemekle g�revli ��l� (Irak, Fas ve Sudan) bir komisyon kurulmas�n� �ng�ren bir antla�ma imzaland�. Fakat mare�al Sellal askeri bir darbeyle devrildi (kas�m 1967) ve kralc�larla diyalog kurulmas�ndan yana olan �l�ml� cumhuriyet�ilerden olu�an bir �Cumhuriyet�i ba�kanl�k konseyi" kuruldu. Bununla birlikte, kralc�larla cumhuriyet�iler aras�ndaki sava� s�rd� ve �lkede, ancak 1970'te, b�t�n rejim muhalifleri idam edilerek �ok �l�ml� bir h�k�metin kurulmas�yla ve h�k�met istikrars�zl��n�n devam�na ra�men nispi bir bar�� sa�lanabildi.
1974'te, Suudi Arabistan yanl�s� albay �brahim el-Hamdi taraf�ndan y�netilen askeri bir cunta iktidar� ele ge�irdi, Ana- yasa'y� ask�ya ald� ve hem y�ksek askeri komutanl��, hem tek partiyi (Ulusal birlik) feshetti. B�t�n yetkileri, �brahim el- Hamdi y�netimindeki on �yelik bir komuta konseyi ele ald�. Hem Suudi Arabistan yanl�s� tutucu ��eleri, hem de ilerici ��eleri kapsayan bu cuntan�n amac�, r��vete son vermek, etkili bir y�netim kurmak ve yerinden y�netimi daha dar boyutlara indirgeyerek kurumlan �slah etmekti. Ekim 1975'te Cumhurba�kan� el- Hamdi, Ha�itler kabile konfederasyonu
ba�kan� Abdullah el-Ahmer'e yak�n subaylar� hedef alan geni� bir temizli�e giri�ti ve Abdullah el-Ahmer'in ba�kanl�k etti�i dan��ma konseyini da��tt�. Bu �nlemin yeniden canland�rd�� kabile kayna�mas�, 1977'de i� sava�a d�n��t�. Asiler �lkenin kuzeyini h�zla denetim alt�na ald�lar. Suudiler'in arabuluculu�u sayesinde ate�kes sa�land�ysa da, merkezi h�k�met ve kabileler aras�ndaki g�r��melere ba�land�� s�rada Cumhurba�kan� el- Hamdi �ld�r�ld� (11 ekim 1977).
Binba�� Ahmet el-Ga�mi ba�kanl��nda �� yeli bir Ba�kanl�k konseyi kuruldu. Suudi Arabistan'�n deste�inden yararlanan el-Ga�mi, kabile ba�kanlar�yla yap�lan g�r��meleri sonu�land�rd�ktan sonra bir kurucu meclis taraf�ndan cumhurba�kanl��na se�ildi (�ubat 1978). Bununla birlikte, kabile ba�kanlar�na verilen �d�nler i� gerginliklere ve Aden�le ili�kilerde, el-Ga�mi'nin �ld�r�lmesiyle sonu�lanan bir bunal�ma yol a�t�. D�rt �yeli bir Ba�kanl�k konseyi kuruldu. Ba�bakan Abd�laziz Abd�lgani (ocak 1975�ten ba�layarak bu g�revi y�r�t�yordu) ve ordu kurmay ba�kanl��na getirilen binba�� Ali Abdullah es-Salih de bu konseyde �yeydi. Ali Abdullah es-Salih cumhurba�kanl��na se�ildi (temmuz 1978). Yeni Devlet ba�kan� kabile ba�- kanlar�na kar�� bir uzla�ma siyaseti izledi. Bir�ok kabile ba�kan�, �zellikle Abdullah el-Ahmer, Kurucu meclis'e kat�ld� (a�ustos 1978). Bu yak�nla�ma, UDC (Ulusal demokratik cephe, 1976'da kuruldu) i�inde toplanan milliyet�i solu a��k bir muhalefet i�ine d��rd� ve G�ney Yemen'le ili�kilerin h�zla bozulmas�na yol a�t�. �ubat 1979�da s�n�r b�lgesinde iki �lke aras�nda �arp��malar patlak verirken, Aden taraf�ndan desteklenen UDC ayakland� ve bir�ok yerin denetimini ele ge�irdi. Bir�ok arap �lkesinin arabuluculu�u sayesinde, mart ba��nda bir ate�kes sa�land�. Arap birli�i'nin koruyuculu�unda, �zellikle toprak konusunda daha �nceki d�zene d�n�� ve �at��may� ��z�me ba�lamak �zere San� ile Aden aras�nda g�r��melerin ba�lamas�n� �ng�ren bir plan kabul edildi. 30 mart 1979'da, iki Yemen'in yeniden birle�tirilmesi tasar�s�, Cumhurba�kan� Ali Abdullah es-Salih ve Ba�kan Abd�lfettah �smail taraf�ndan onayland�. 1980' de, yetkililer ve UDC aras�nda bir antla�ma imzaland�. Fakat 1981 ve 1982'de yeni �at��malar patlak verdi. 1982�de dinginlik yeniden sa�land�� s�rada Ba�kan Ali Abdullah es-Salih ve Ba�kan Ali Nas�r Muhammet, Yemen birli�i s�recine at�l�m kazand�rmak �zere anla�t�lar. 1983'te Ali Abdullah es-Salih, be� y�ll�k bir s�re i�in yeniden cumhurba�kanl��na getirildi.

Yemen Demokratik Halk Cumhuriye- ti'nin devrilen Cumhurba�kan� Ali Nas�r Muhammet'in �lkeye s��nmas� iki Yemen aras�nda gerginlik do�urduysa da Kuveyt ve Libya'n�n arabuluculu�uyla ili�kiler d�zeldi. T�rkiye Ba�bakan� Turgut �zal'�n ziyareti (aral�k 1986) s�ras�nda iki �lke aras�nda ortak bir iktisadi komisyon kurulmas� ve kar��l�kl� el�ilikler a��lmas� karara ba�land�. 5 temmuz 1988�de ilk kez Meclis se�imleri yap�ld�. Adaylar, parti kurulmas�na izin verilmedi�i i�in, bireysel propaganda yapt�lar. Cumhurba�kanl��'na, ��nc� kez, Ali Abdullah es-Salih se�ildi. birle�meden �nce G�ney Yemen
G�ney Arabistan, 30 kas�m 1967'de, Cenevre antla�masfyla Ulusal kurtulu� cephesi'nin otoritesi alt�nda Yemen Demokratik Halk Cumhuriyeti ad�yla ba��ms�zl��n� kazand�. Cenevre antla�ma- s��nda, egemenli�in Birle�ik Krall�k�tan bu siyasal partiye b�rak�lmas� kararla�t�r�lm��t� ancak Ulusal kurtulu� cephesi'nin otoritesi i�gal alt�ndaki G�ney Yemen Kurtulu� cephesi taraf�ndan tan�nmad�.

(-> ADEN ve G�NEY ARAB�STAN- FEDE- RASYONU.) Kahtan e�-�a'bi ba��ms�zl�k g�n�nde ilk cumhurba�kan� ilan edildi
Kahtan e�-�a'bi, ordunun bask�s�yla Ulusal kurtulu� cephesi'nin i�indeki sol unsurlar�n etkisini ortadan kald�rd� (1968). Bu tav�r de�i�ikli�i ayaklanmaya yol a�t�. �stelik S�vey� kanal�'n�n kapat�lmas� ciddi bir durgunlu�a neden olurken, B�y�k Britanya da ba��ms�zl�ktan �nce s�z verdi�i 60 milyon sterlini �demeyi reddedince Yemen, mali kaynaklar�n�n bir b�l�m�nden yoksun kald�. Nihayet iki Yemen devleti aras�ndaki ili�kiler h�zla bozuldu; Kahtan e�-�a�bi kom�u Yemen y�neticilerini Suudi Arabistan'�n talimatlar�na boyun e�mekle su�lad�.
Kahtan e�-�a'bi'yi 1969'da deviren Ulusal cephe'nin sol kanad� y�r�tme erkini Salim Ali R�beyyi ba�kanl��ndaki Ba�kanl�k konseyi'ne b�rakt�. Ba�bakan Muhammet Ali Heysem'in kurdu�u h�k�met �ncelikle Ulusal cephe, ordu ve y�netimde tasfiyeler yapmaya karar verdi. �ok say�da millile�tirmeye giri�ti ve bir tar�m reformu yapmaya s�z verdi. ABD ile diplomatik ili�kiler kesildi; sosyalist �lkelerle i�birli�i anla�malar� imzaland�. Yemen ve Suudi Arabistan aras�nda bir bunal�m patlak verdi; �iddetli �arp��malardan sonra Suudi ordusu petrol yataklar� bak�m�ndan zengin el-Vadiye b�lgesini i�gal etti. Aral�kta kom�nistler ve ba- as��lar h�k�mete girdiler. Ama 1970'te a��a ��kart�lan iki komplo Kahtan e�- �a�bi ile eski Ba�bakan Faysal Abd�llatif e�-�a'bi'nin tutuklanmas�na yol a�t�. Bu arada ekonomik g��l�kler de artt�. Kas�m 1970'te yetkililer bir tar�m reformu ilan ettiler; b�y�k toprak sahiplerine ve eski rejim yanda�lar�na ait topraklara el- kondu ve bunlar devlet kooperatiflerine verildi. 30 kas�mda Salim Ali R�beyyi yeni bir Anayasa'ya kavu�an �lkenin ad�n�n Yemen Yemen Demokratik Halk Cumhuriyeti oldu�unu ilan etti. 1971'de G�ney Kurtulu� cephesi'nin rejime ba�lanmas�n� sa�lamaya �al��t�. Ama muhalefet rejimle m�cadeleye devam etti.
�ok �l�ml� g�r�len Muhammet Ali Heysem, ba�bakanl�k g�revini Ali Nas�r Muhammet'e b�rakt� (a�ustos 1971). Ulusal cephe kongresi (mart 1972) yeni h�k�metin �nerdi�i hedefleri kabul etti: tar�m reformu, ekonominin devlet taraf�ndan denetlenmesi, tek partinin kurulmas�.
D�� politikada Yemen, Arap yar�madas�ndaki devrimci hareketleri destekleyece�ini a��klad�. Arap �lkelerine y�nelik diplomatik giri�imleri sayesinde Irak ve Cezayir'in deste�ini sa�lad�. Eski SSCB, �in, Avrupa'daki sosyalist �lkeler, Yemen ile ili�kilerini geli�tirdiler. 1972 Kuzey Yemen ile yeniden uzla�ma y�l� oldu.
1974 sonunda y�netici grup i�inde anla�mazl�klar ba� g�sterdi. Devlet ba�kan� Salim Ali R�beyyi sosyalist geli�imi yava�latmak ve Suudi Arabistan ile yak�nla�mak istiyordu. Mart 1976'da, Aden ve Riyad, ili�kilerini normalle�tirmeyi kararla�t�rd�lar. Buna kar��l�k, Ulusal cephe genel sekreteri Abd�lfettah �smail ve Ba�bakan Ali Nas�r Muhammet, devrimci s�reci derinle�tirmekten yanayd�lar. 24 haziran 1978'de Kuzey Yemen Devlet ba�kan� Ahmet el-Ga�mi�nin �ld�r�lmesi �zerine iki grup aras�nda ortaya ��kan gerilim Salim Ali R�beyyi ve yanda�lar�n�n aleyhine geli�ti. Devlet ba�kan� idam edildi; ekimde Yemen Sosyalist partisi ad�n� alacak olan partide ve orduda tasfiyeler yap�ld�. Y�ksek halk konseyi (yasama meclisi), Ba�bakanl�k g�revlerini de koruyan Ali Nas�r Muhammet'in y�netiminde yeni bir Ba�kanl�k konseyi atad�. Aral�k 1978'de Yemen Sosyalist partisi genel sekreteri olan Abd�lfettah �smail Devlet ba�kanl��na getirildi. Bu tarihten sonra G�ney Yemen rejimi radikalle�mesini h�zland�rd�. Bu sertle�me Aden ve Riyad aras�ndaki ili�kilerin yeniden bozulmas�na ve 1979 ba��nda iki Yemen aras�nda bir sava��n patlak vermesine yol a�t�. Bununla birlikte, 1980'de Abd�lfet- tah �smail t�m g�revlerinden istifa etti. Bunun �zerine Ali Nas�r MuhammeLDev- let ba�kanl��, ba�bakanl�k ve genel sekreterlik g�revlerini �stlendi. Rejimin sosyalist y�neli�leri korunmakla birlikte G�ney Yemen d�� politikas�nda yeniden bir dengeleme e�ilimi ortaya ��kt�. Aden, sosyalist kampla ba�lant�s�n� s�rd�r�rken (a�ustos 1981'de Etyopya ve Libya ile bir dostluk antla�mas� imzaland�) b�lgede bir "yat��t�rma" politikas� uygulad�. �ubat 1985'te Ali Nas�r Muhammet ba�bakanl�k g�revini b�rakt�.
Cumhurba�kan� Muhammet, muhalefeti ortadan kald�rmak i�in 1986 y�l�nda harekete ge�ti. Ancak muhalefet �nderlerinin baz�lar� kurtulmay� ba�ard�lar ve kendilerini destekleyen birliklerle direni�e ge�tiler. Durumun aleyhine d�nd��n� g�ren Muhammet, Yemen Arap Cumhu- riyeti'ne (Kuzey Yemen) s��nmak zorunda kald�; yakalanan yanda�lar� yarg�land�. Yerine Ba�bakan Ebubekir el-Attas cumhurba�kan� oldu. S��nma olay� iki Yemen aras�ndaki ili�kileri gerginle�tir- diyse de, iki �lke cumhurba�kanlar� temmuz 1986'da Libya'da bir araya geldiler; kar��l�kl� g�r��melerle ili�kiler yumu�ad�. Kuzey Yemen Cumhurba�kan� es-Sa- lih�le bir anla�ma yapan el-Attas, s�n�r b�lgesinde askerden ar�nd�r�lm�� bir b�lge kurulmas�n� ve bu b�lgede k�sa bir s�re �nc^ ke�fedilmi� olan petrol�n ��kar�lmas�n� onaylad�.

birle�me

19/8 y�l�ndan beri Kuzey Yemen'in ba��nda bulunan Abdullah es-Salih �nce �lkedeki b�y�k kabileleri bar��t�rmay� ba�ard�, daha sonra, 1980'lerin sonuna do�ru G�ney Yemen y�neticileriyle gp- r��meler yaparak iki �lkenin birle�mesini g�ndeme getirdi. 1988 y�l�nda bir anla�maya varan iki Yemen, s�n�r b�lgesinde askerden ar�nd�r�lm�� bir b�lge kurulmas�n� ve bu b�lgede yeni ke�fedilen petrol yataklar�n�n i�letilmesini karara ba�lad�. �ki Yemen 22 may�s 1990 tarihinde birle- �erek Yemen Cumhuriyeti ad�n� ald�. Kuzey Yemen'in ba�kan� Ali Abdullah es- Salih cumhurba�kan�, G�ney Yemen'in h�k�met ba�kan� Yasin Sait Numan da ba�bakan oldu. 1991 y�l� may�s ay�nda birle�ik Yemen anayasas� i�in yap�lan referandum b�y�k bir �o�unlukla kabul edildi (% 98,3 "evet") ve �okpartili siyasal ya�ama ge�me �nerisi onayland�.

edebiyat

Yemen'de edebiyat�n yenilenmesi olduk�a ge� olmu�tur. �lk g�nl�k gazetenin (el-lman) kurulmas� 1910 y�l�na rastlar. Klasik �iirin temsilcileri aras�nda Zeyt-el- Mev�iki (Zumar 1894 - as�ld� 1948), Ali Muhammet Lukman (do�m. 1918), Abdullah Sabit (do�m. 1920), Abdullah Fad�l (do�m. 1926), Muhammet Carada (do�m. 1927), Muhammet Ha�an Avbali (do�m. 1921) ve Abdullah el-Baradduni (do�m. 1926) gibi adlar yer al�r.
Siyasal ve toplumsal ak�m�n savunucular� ikisi de destans� �iirler yazan Ali �ab- ra (do�m. 1937) ve Muhammet Mahmut el-Z�beyri (1910-1965) ile Ahmet el- Cami'dir (do�m. 1924). Ali Ahmet Baka- tir ve �zellikle simgeci �iirler yazan Muhammet Abduranim ayr� bir yer tutar. Aile i�i ya�am� anlatan Ahmet Abdullah es- Salimi ve Abdullah Hemran (Mon coeur el moi [fr. �ev.j, 1979) gibi �airleri de anmak gerekir.
Ama b�t�n� i�erisinde �a�da� lirizm, Yernenliler'in kafalar�n� kurcalayan sorunlar� (yoksulluk, geleneklerin kat�l��, �ekingen modernizm giri�imleri, devrime ba�lanan ate�li umutlar) dile getirir, birka� ayd�n denemeci de yap�tlar�nda gene ayn� konulara de�inir; Muhammet Sait el- Attar (do�m. 1927), Ahmet Numan (do�m. 1910) ve o�lu Muhammet Numan
(1933-1975), Tureyya Menku�, Abd�laziz el-Mekalih, Muhammet Abdu Utman.

sanat

En �zg�n sanatlardan biri olmas�na kar��n, Yemen �slam sanat� neredeyse hi� bilinmez. Zenginli�i ku�ku g�t�rmez �nl� saraylar�n (San�, Vadi Dahr vb.) yan� s�ra, baz�lar� �ok eski olan (Zebid, el-Cenet k� y�) onlarca cami bulundu�u san�lmaktad�r. 1978'de bir trans�z ara�t�rma kurulu, Reyde�nin kuzey-do�usunda, y�ksek platoda Dafar di-Bin camisini (XIII. yy.) ortaya ��kard� ve eski yap�tlar bak�m�ndan �ok zengin olan bu y�rede bir�ok ba�ka cami kal�nt�s� saptad�. Kentler g�zel kap�lar� bulunan (San�'da Bab �l-Yemen) surlarla �evrilmi�tir. Evlerse, �ok g�zel bir kent g�r�n�m� olu�turur. Ta�, tu�la ya da kerpi�ten yap�lm�� olan y�ksek tavanl� dvle- rin kaymakta�� ya da al��dan beyaz �er�eveli iki s�ra pencereleri vard�r. Evler birer y�ksek k�p g�r�n�m�ndedir (8 ila 19 katl�). Baz� konutlarda Himyeriler d�neminden dev�irme par�alar bulunur. ��mlek�ilik ve dokumac�l�k h�l� canl� birer gelenektir. Yemen silahlar� �ok �nl�d�r; �zellikle y�reye �zg� d�z ya da e�ri a��zl� seyfve alt�n ya da g�m��ten �ok e�ri bir k�n� olan arap han�eri cenbiye.

YEMEN a. (�z. a. Yemen'den). [Tamlayan olarak] Yemen'e ili�kin, Yemen ile ilgili.

�Dilbil. Yemen arap�as�, kimi zaman eski g�ney arap�as�na verilen ad. || Arap- �an�n Yemen'de konu�ulan leh�esi.

�M�c. Yemen ta��, rengi portakal renginden k�rm�z�ya kadar de�i�en zirkonun, yo �unlu�u 4,6 - 4,67 aras�nda de�i�en bir t�r� olan de�erli ta�.

�M�z. Yemen d�mbele�i, t�rk m�zi�inde XVII. yy.da kullan�lm�� bir �e�it d�mbelek.

�Tar. telm. Yemen ��llerinde (ya da ellerinde) Veysel Karan� gibi, sonucu al�nmayacak bir i� pe�inde bo�una ko�up soluk t�keten ki�ileri tan�mlamak i�in, telmih olarak kullan�lan deyim.
Yaman madalyas�, Yemen'de ��kan ayaklanmalar�n bast�r�lmas�nda yararl�l�klar� g�r�lenlere verilmek �zere, Abd�lme- cit (1846) ve Abd�lhamit II (1892) d�nemlerinde alt�n ve g�m��ten bast�r�lan madalya. Birinciler Atik Yemen madalyas�, �kinciler ise Cedit Yemen madalyas� olarak an�l�r.

Kaynak: B�y�k Larousse