[KK] B�y�k �nl� Uyumu

MsXLabs (https://www.msxlabs.org/forum/)

- T�rk�e Dil Bilgisi (https://www.msxlabs.org/forum/turkce-dil-bilgisi/)

- - B�y�k �nl� Uyumu (https://www.msxlabs.org/forum/turkce-dil-bilgisi/236103-buyuk-unlu-uyumu.html)

B�y�k �nl� Uyumu

B�y�k �nl� Uyumu

Bir kelimenin birinci hecesinde kal�n bir �nl� (a, �, o, u) bulunuyorsa, di�er hecelerdeki �nl�ler de kal�n; ince bir �nl� (e, i, �, �) bulunuyorsa di�er hecelerdeki �nl�ler de ince olur:

ad�m, a��z, ayak, boyun, boyunduruk, burun, dalga, dudak, duvak, k�rlang��
be�ik, bilezik, gelincik, g�zl�k, �zengi, vergi, y�z�k

Buna b�y�k �nl� uyumu ad� verilir.

B�y�k �nl� uyumuna ayk�r� baz� T�rk�e kelimeler de vard�r:

anne
dahi
elma
hangi
hani
inanmak
karde�
�i�man

B�y�k �nl� uyumu al�nt� kelimelerde aranmaz:

ahenk
badem
ceylan
�iroz
d�kk�n
fidan
gazete
hamsi
kestane
limon
model
ni�asta
pehlivan
selam
tiyatro
viraj
ziyaret

Birle�ik kelimelerde b�y�k �nl� uyumu aranmaz:

a��kg�z
bilgisayar
�ekyat
han�meli

-gil, -ken, -leyin, -mt�rak, -yor ekleri b�y�k �nl� uyumuna uymaz:

ak�am-leyin
bakla-�gil-ler
�al��r-ken
ek�i-mt�rak
y�r�-yor

-da� (-ta�) eki baz� kelimelerde b�y�k �nl� uyumuna uymaz:

din-da�
g�n�l-da�
meslek-ta�
�lk�-da�

-ki aitlik eki b�y�k �nl� uyumuna uymaz:

ak�amki
yar�nki
duvardaki
yoldaki
ondaki
yaz�daki
onunki

B�y�k �nl� uyumuna girmeyen kelimelere gelen ekler, kal�nl�k incelik bak�m�ndan son hecenin �nl�s�ne uyar:

adalet-li
anne-si
karde�-lik
meslekta�-�m�z
�i�man-l�k

Son �nl�leri kal�n s�radan olmas�na kar��n incelik �zelli�i g�steren baz� al�nt� kelimeler ince �nl�l� ekler al�r:

alkol / alkol�
hakikat / hakikati
helak / helakimiz
kabul / kabul�
kontrol / kontrol�
protokol / protokol�
saat / saate
sadakat / sa�dakatten

B�y�k Sesli Uyumu

B�y�k Sesli Uyumu
B�y�k sesli uyumu, bir s�zc�kte bulunan �nl�lerin kal�n ya da ince olarak birbirine uymas� durumudur. Bu uyuma g�re s�zc�k i�erisindeki kal�n �nl�leri kal�n �nl�ler, ince �nl�leri de yine ince �nl�ler takip eder.

T�rk�e bir s�zc��n ilk �nl�s� kal�nsa, sonraki �nl�leri de kal�n; ilk �nl�s� inceyse, sonraki �nl�leri de ince olur. Bu durumda kal�n �nl�ler olan a, �, o, u �nl�lerini s�zc�k i�inde yine a, �, o, u ; ince �nl�ler olan e, i, �, � �nl�lerini de yine e, i, �, � takip edecektir. �rne�in:

Kod:

    konu�ma (o, u, a)      

    �ama��r (a, a, �)

    yukar�da (u, a, �, a)

    incelik (i, e, i)

    s�p�rge (�, e)

    g�r�nt� (�, �)

Bu kurala uymayan pek az T�rk�e s�zc�k vard�r: �i�man, anne, elma, karde�, hangi ... Bu s�zc�kler de zaman i�inde yap�lar�nda meydana gelen de�i�iklikler nedeniyle uyuma ayk�r�l�k g�stermi�tir.

Kod:

 

    ���man - �i�man

    ana - anne

    kar�nda� - karde�

    hang� - hangi

    alma - elma

T�rk�eye yabanc� dilden girmi� olan s�zc�klerde bu uyuma ba�l� de�ildirler. Bu nedenle de bu kurala uyabilir yahut ayk�r�l�k g�sterebilirler:

telefon, gazete, kriter, mahur, makbuz, mayo, pantolon ...

Bile�ik s�zc�kler iki ayr� s�zc��n birle�mesinden olu�tu�u i�in bunlarda b�y�k �nl� uyumu aranmaz.

S�zc�klere eklenen baz� ekler ise bu kurala uymayarak istisna olu�turabilir.

-yor : Eylemlerde ek gibi kullan�lan (ancak asl� eylem olan) -yor' un �nl�su s�zc�klere eklenirken de�i�mez. Haliyle de ince �nl�leri bar�nd�ran s�zc�klere eklendi�inde b�y�k �nl� uyumunu bozar.

Kod:

 kal�nlarla:  bul-u-yor       incelerle: g�r�n-�-yor

              al-�-yor                   sevin-i-yor

              otur-u-yor                 bilin-i-yor

-ken :

Kod:

 kal�nlarla: a�lar-ken        incelerle: biter-ken

             bakar-ken                   gelir-ken

leyin :

Kod:

 kal�nlarla: sabahleyin       incelerle: geceleyin

             ak�amleyin

-(i)mt�rak : Bu ekin ba��ndaki i uyum g�sterse de ekin yap�s�ndaki � de�i�mez.

Kod:

kal�nlarla: sar�mt�rak incelerle: ye�ilimt�rak

ki: Bu ekin �nl�s� dilimizdeki baz� s�zc�klerde ( bug�n-k�, d�n-k�, �b�r-k�) yuvarlakla�m��sa da genel olarak genel olarak kal�n �nl�lerden olu�an s�zc�klere eklendi�inde uyumu bozar.

Kod:

kal�nlarla: 

             sabah-ki          incelerle: gece-ki

             ak�am-ki                     beri-ki

             yar�n-ki

gil :

Kod:

kal�nlarla: babamgil incelerle: dedemgil

Bir kelimenin birinci hecesinde kal�n bir �nl� (a, �, o, u) bulunuyorsa, di�er hecelerdeki �nl�ler de kal�n; ince bir �nl� (e, i, �, �) bulunuyorsa di�er hecelerdeki �nl�ler de ince olur: ad�m, a��z, ayak, boyun, boyunduruk, burun, dalga, dudak, duvak, k�rlang��; be�ik, bilezik, gelincik, g�zl�k, �zengi, vergi, y�z�k. Buna b�y�k �nl� uyumu ad� verilir.

B�y�k �nl� uyumuna ayk�r� baz� T�rk�e kelimeler de vard�r: anne, dahi, elma, hangi, hani, inanmak, karde�, �i�man.
B�y�k �nl� uyumu al�nt� kelimelerde aranmaz: ahenk, badem, ceylan, �iroz, d�kk�n, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, ni�asta, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret.
Birle�ik kelimelerde b�y�k �nl� uyumu aranmaz: a��kg�z, bilgisayar, �ekyat, han�meli.

-gil, -ken, -leyin, -mt�rak, -yor ekleri b�y�k �nl� uyumuna uymaz: ak�am-leyin, bakla-�gil-ler, �al��r-ken, ek�i-mt�rak, y�r�-yor.

-da� (-ta�) eki baz� kelimelerde b�y�k �nl� uyumuna uymaz: din-da�, g�n�l-da�, meslek-ta�, �lk�-da�.

-ki aitlik eki b�y�k �nl� uyumuna uymaz: ak�amki, yar�nki, duvardaki, yoldaki, ondaki, yaz�daki, onunki.

B�y�k �nl� uyumuna girmeyen kelimelere gelen ekler, kal�nl�k incelik bak�m�ndan son hecenin �nl�s�ne uyar: adalet-li, anne-si, karde�-lik, meslekta�-�m�z, �i�man-l�k.

Son �nl�leri kal�n s�radan olmas�na kar��n incelik �zelli�i g�steren baz� al�nt� kelimeler ince �nl�l� ekler al�r: alkol / alkol�, hakikat / hakikati, helak / helakimiz, kabul / kabul�, kontrol / kontrol�, protokol / protokol�, saat / saate, sadakat / sa�dakatten.

T�rk�e bir kelimede ilk hecedeki sesli harf kal�n ise di�erleri de kal�n; ince ise di�erleri de ince olmal�d�r.
Bu kurala �b�y�k �nl� uyumu� (kal�nl�k-incelik uyumu) denir.

Yani,
kal�n (a-�-o-u) →- kal�n (a-�-o-u)
ince (e-i-�-�) -→ ince (e-i-�-�) olmal�d�r.

�r:
��retmenler
�lk hecedeki "�" ince oldu�u i�in di�erleride ince, B�y�k �nl� Uyumuna uyar.
sonsuzluk
�lk hecedeki "o" kal�n oldu�u i�in di�erleride kal�n, B�y�k �nl� Uyumuna uyar.

a�a�l�kta (B�y�k �nl� Uyumuna uyar.)
�ocuk (B�y�k �nl� Uyumuna uyar.)
ka��r�lm�� (B�y�k �nl� Uyumuna uyar.)
simit�i (B�y�k �nl� Uyumuna uyar.)
��rendiklerimizi (B�y�k �nl� Uyumuna uyar.)
oturmad�k (B�y�k �nl� Uyumuna uyar.)
�anta (B�y�k �nl� Uyumuna uyar.)
ger�eklik (B�y�k �nl� Uyumuna uyar.)
sanat�� (B�y�k �nl� Uyumuna uyar.)
�i�ek (B�y�k �nl� Uyumuna uyar.)

B�y�k �nl� Uyumu �le �lgili �zelikler:

1- B�y�k �nl� Uyumu, T�rk�e�nin en temel kurallar�ndan biridir ve T�rk�e kelimelerin hepsi bu kurala uyar, ancak T�rk�e oldu�u halde kurala uymayan kelimeler:
alma - elma;
ana - anne;
kang� - hangi;
ata� - ate�;
karda� - karde�;
alma -→ elma;

2- T�rk�e kelimelere getirilen ekler b�y�k �nl� uyumuna uyar:
��ren-dik-ler-→imiz→-i
a�a�-→l�k→-ta
ka�→-�r→-�l-→m��
��ret→-men-→ler

Ancak, belli ba�l� ekler bu kurala uymaz; ��nk� bu eklerin tek bir �ekli vard�r. Bu ekler:
-ki : sabahki � yan�mdaki � yar�nki
-yor : seviyor � geliyor � bitmiyor
-ken : ba�larken � a�larken - �ocukken
-leyin : ak�amleyin - sabahleyin
-mt�rak: ek�imt�rak � ye�ilimt�rak
-gil : halamgil � amcamgil
-da� : g�n�lda� � meslekta� - �lk�da�

Bu ekler ve onlar�n eklendikleri kelimeler b�y�k �nl� uyumuna uymaz. Tabiki uyumu bozduklar� zamanlarda; yoksa
evdeki
bak�yor
gezerken
��lenleyin
sar�mtrak
teyzemgil
yanda�
bu durumlarda kurala uyarlar.

3- Yabanc� kelimeler kurala uymaz.
�nsan,
gazete,
kitap,
televizyon,
sehpa,
vb.

Uyar�: Baz� yabanc� kelimeler uyabilir:
sosyal,
radyo,
emniyet,
jilet,
mektep�

4- Birle�ik ve tek heceli kelimeler de b�y�k �nl� uyumu kural� aranmaz.
Kad�k�y
han�meli
�anakkale
gecekondu

film
T�rk
sa�
dert
gel - �

B�y�k Sesli (�nl�) Uyumu

B�y�k �nl� Uyumuyla ilgili Baz� �zellikler:

B�y�k �nl� Uyumu
T�rk�e'de s�zc�klerde genel olarak, kal�n �nl�lerden sonra kal�n, ince �nl�lerden sonra ince �nl� gelir. T�rk�e'yi ba�ka dillerden ay�ran bu temel �zelli�e b�y�k �nl� uyumu denir. Kal�nl�k-incelik uyumu da denir. (�ocuklar, �i�ekler, g�zel). Bu durum, kelimenin T�rk�e olup olmad��n� bize g�sterir.

Bu kurala g�re T�rk�e bir kelimenin �nl�lerinin tamam� ya kal�n ya da ince olmal�d�r.
sevilmek, ince, denizden, kelebekler, g�stermelik...;
sat�l�k, kal�n, oyun, u�urtma, a�a��, sorular...

Baz� kelimeler T�rk�e oldu�u halde b�y�k �nl� uyumuna uymayabilir:
Zamanla ses de�i�ikli�ine u�ram�� baz� s�zc�klerde bu kurala ayk�r�l�k olabilir. Ana bu kelimeler T�rk�e say�l�r : karde� (karda�, kar�nda�), elma (alma), hangi (hang�, kang�), anne (ana), �i�man (��man),) inanmak (�nanmak,)dahi, hani (kan�-dak�), elma (alma)...

Tek heceli kelimelerde bu kural aranmaz.
Birle�ik kelimelerde aranmaz. Kelimeler birle�ikken uymaz, ayr� ayr� incelendi�inde uyarsa bu t�r kelimeler T�rk�e'nin yap�s�na uygundur. Han�meli....han�m + eli

K�k veya g�vde halindeyken b�y�k �nl� uyumuna uydu�u halde �yor, ki, -ken, -leyin, -imt�rak, -ta� -gil eklerini ald��nda kurala uymayan kelimelerde �zel durumdad�r.

-yor :geliyorum, �z�l�yorum, siliyorum�
-ken : al�rken, ko�arken, bakarken...
-leyin : sabahleyin, ak�amleyin
-(�)mt�rak : ye�ilimt�rak, mavimt�rak, ek�imt�rak...
-ki : onunki, yukar�daki, ak�amki...
-ta� : meslekta�, �lk�da�...
-gil : halamgil, day�mgil, baklagiller...

Ancak, bu eklerle yap�lan b�t�n kelimeler b�y�k �nl� uyumuna ayk�r�d�r denemez. �yleyse bu eklerin �nl�lerinin her zaman ayn� �zellikte (kal�n veya ince) oldu�unu, bu y�zden baz� kelimelerde uyuma girmediklerini s�yleyebiliriz:

��leyin, gelirken, sar�mt�rak, seninki, arkada�, eni�temgil...
NOT : Baz� yabanc� kelimeler tesad�fen uyuma uyabilir. Bunun T�rk�e olup olmad��n� di�er kurallara bakarak karar verece�iz. (Cennet : T�rk�e'de kel. �c- harfi ile ba�lamaz)

Yukar�da belirtilen durumlar d��nda, bir s�zc�k b�y�k �nl� uyumuna ayk�r� yap�da ise, o s�zc�k yabanc� k�kenlidir. D�nya, otomobil, kitap ...Bu kelimeler yabanc� k�kenli oldu�undan b.�nl� uyumuna uymazlar.

Baz� yabanc� kelimeler bu kurala uydurulmu�tur.
divar→duvar, kalib→kal�p, brillante→p�rlanta, suret→surat...