Uygur Dili ve Alfabesi

MsXLabs (https://www.msxlabs.org/forum/)

- Edebiyat (https://www.msxlabs.org/forum/edebiyat/)

- - Uygur Dili ve Alfabesi (https://www.msxlabs.org/forum/edebiyat/380752-uygur-dili-ve-alfabesi.html)

Uygur Alfabesi
MsXLabs.org & Morpa Genel K�lt�r Ansiklopedisi & Vikipedi

Uygurlar taraf�ndan kullan�lan yaz�. 3'� �nl�, 11'i �ns�z olmak �zere 14 harften olu�an bir alfabesi vard�r. Harf say�s� daha sonralar� 18'e dek ��km��t�r. Sa�dan sola do�ru yaz�l�r. Harfler, s�zc��n ba��nda, ortas�nda ve sonunda de�i�ik �ekiller al�rlar. Uzun s�re Asya g��ebe devletleri taraf�ndan kullan�ld�. T�rklerin �sl�miyeti benimsemelerinden sonra da uzun s�re ya�ad�. Bug�n elimizde Uygurca yaz�lm�� pek �ok metin bulunmaktad�r. Fatih'in bile Uygur harfleri ile yaz�lm�� mektuplar� vard�r.

Uygur alfabesi, So�d k�kenli olup baz� de�i�ikliklerle T�rk�eye uygulanm��t�r. Harf say�s� 14’t�r. Bunlardan �� nl�, 11’i �ns�zd�r. Sa�dan sola do�ru yaz�l�r. Z hari� t�m harfler biti�tirilir.

http://img545.imageshack.us/img545/5338/qutadughubiliqwienp10.jpg

"Kutadgu Bilig" (15.yy), sa�dan sola yaz�lm��t�

Bu yaz� ile k�t�phaneler dolusu edebiyat, sanat, din, hukuk konular�nda kitaplar yaz�lm��t�r. Uygurlar �in, Hint ve �ran k�lt�rlerinin etkisinde kalm�� ve �ok renkli bir k�lt�r geli�tirmi�lerdir. Uygurlar k��t ve matbaay� ilk kullanan T�rk kavmidir. Bilinen en eski metinler 9. yy.’a aittir. Uygur Alfabesi, Karahoca Uygur Krall��’n�n y�k�lmas�ndan sonra da kullan�lm��t�r. T�rklerin M�sl�man olmalar�ndan sonra Arap alfabesini almalar�na ra�men T�rkistan ve K�r�m’daki T�rk devletlerinde Uygur alfabesi kullan�lmaya devam etmi�tir. Timur �mparatorlu�u ve kollar�nda bu alfabe kullan�l�yordu. Ebu Said Mirza’n�n 1468’de Uzun Hasan’a g�nderdi�i mektup Uygur alfabesiyle yaz�lm��t�.

Osmanl� saray�nda da Uygurca bilen k�tipler vard�. �rne�in II. Mehmet’in Otlukbeli Sava��’ndan sonra �zbek Han�’na g�nderdi�i zafername Uygur alfabesiyle yaz�lm��t�. Uygur alfabesi 18. yy.’a kadar kullan�lm�� fakat sonra tamamen unutulmu�tur.

Eski Uygur alfabesi
K̡ona Yezik̡ ("Eski yaz�" Arap harfleri ile)
Uygur Arap Yaz�s� UEY, (Arap harfleri ile 1980 sonra)
Uygur Pinyin Yaz�s� UPNY, (Pinyin harfleri ile 1960 - 1980 aras�nda)
Uygur Siril Yaz�s� USY, (Kiril alfabesi ile)
Uygur Latin Yaz�s� ULY, (Latin harfleri ile 2000 sonra)

Uygur alfabesiyle Uygur d�neminde yaz�lm�� yaz�l� nesirler:

Altun Yaruk
�ki Karde� Hikayesi
Sekiz Y�kmek

Uygurca
Vikipedi, �zg�r ansiklopedi

http://img37.imageshack.us/img37/8125/adsz4oa.png

Uygurca, Uygurlar taraf�ndan konu�ulan, T�rk dillerinden Uygur grubudur.

Ses Bilgisi

Uygurcada 8 �nl�, 24 �ns�z vard�r. Uygurcada iki t�rl� e sesi vard�r. Bunlardan ə T�rkiye T�rk�esindekinden daha a��k, e ise daha kapal� telaffuz edilir. Kal�n olan k̡ ve ƣ sesleri yan�nda i'ler � okunabilir, di�er yerlerde ise i okundu�u kabul edilir. k̡ ve ƣ sesleri T�rk�edekinden daha kal�nd�r. Bu sesler g�rtla�a daha yak�n olarak telaffuz edilir. h̡ sesi sert olarak telaffuz edilen bir g�rtlak sesidir. ng genizsi n sesidir. Yeni Uygur Arap Alfabesinin (UEY), Urum�i �niversitesince kabul edilen Latin alfabesi kar��l�klar�nda (ULY); ɵ yerine �, ə yerine e, e yerine �, ƣ yerine gh, k̡ yerine q, q yerine ch, h̡ yerine x, x yerine sh, v yerine w kabul edilmi�tir. T�rkiye'deki Uygurlar, ch, sh, gh yerine �, �, � harflerini kullan�rlar.

Co�rafik da��l�m

Uygurca �in'de 8.5 milyon ki�i taraf�ndan �o�unlukla uzak bat� otonom b�lgesi Sincan Uygur �zerk B�lgesinde konu�ulur.Uygurca ayr�ca 300,000 ki�i taraf�ndan Kazakistan' da konu�ulur, ve Afganistan, Arnavutluk, Avustralya, Bel�ika, Kanada, Almanya, Endonezya, K�rg�zistan, Mo�olistan, Pakistan, Suudi Arabistan, �sve�, Tayvan, Tajikistan, T�rkiye, Birle�ik Krall�k, Birle�ik Devletler, ve �zbekistan'da Uygurca konu�ma komitesi vard�r.

Alfabe

Uygurca 10. y�zy�ldan beri Arap alfabesi ile yaz�lmaktad�r. 1969-1983 y�llar� aras�nda �in h�k�metinin haz�rlatt�� Uygur Latin alfabesi ile yaz�lm�� fakat sonra Uygurca sesleri g�steren ek i�aretler ile Arap alfabesine d�n�lm��t�r.

A�a��daki k�yaslama Arap, Latin ve Kiril harflerinin bir kar��la�t�r�lmas�d�r:

http://img40.imageshack.us/img40/9310/adsz5t.png

Uygur Kiril alfabesi ek olarak iki harfe sahiptir, ki bunlar iki sesin birle�imidir. Bunlar a�a��da Arabik ve Latin harflerinin e�de�eriyle g�sterilmi�tir.

http://img812.imageshack.us/img812/141/adsz6c.png

http://img842.imageshack.us/img842/361/adsz7n.png

Do�u T�rkistan Uygur a��zlar�

Do�u T�rkistan Uygurlar� i�in yaz� diline esas olan a��z Urum�i a�z� iken, eski Sovyetler Birli�inde ya�ayan Uygurlar i�in yaz� diline esas olan a��z, �li a�z�d�r. Do�u T�rkistan'da Uygur a��zlar� a�a��daki �ekilde gruplara ayr�l�r;

Merkez a��z grubu

Urum�i a�z�,
Kumul a�z�
Turfan a�z�,
K��gar - Artu� a�z�,
�li a�z�.

Tar�m a�z�

Tar�m alt-a�z�,
Mo�al alt-a�z�,
Ku�a alt-a�z�,

Hoten a��z grubu

Guma a�z�,
Karika� a�z�,
El�i a�z�,
Lop a�z�,
Keriye a�z�.

Lopnur a�z�

D��kotan a�z�,
Kara a�z�,
Miren a�z�.

Lopnur a�z� konu�anlar�n say�s�, Uygurlar�n n�fusunun %0,4'�ne ula�mas�na ra�men, Lopnur b�lgesinin �zel co�rafi konumu ve �zel tarih ko�ullar�ndan dolay�, bu a��zda �ok say�da eski dil �geleri korunmu�tur. Lopnur a�z� bir "boy dili" olarak, �a�da� Uygurcaya ba�l�d�r.

UYGURCA

Uygur T�rklerince kullan�lan T�rk dili; Eski T�rk�enin ikinci d�nemi.

Uygur T�rkleri 745 y�l�nda G�kt�rklerin egemenli�ine son vererek �t�ken'i ellerine ge�irmi�ler, 9. y�zy�lda da Tar�m havzas�na yerle�mi�lerdi. Burada Budizm, Manizm gibi dinleri benimsediler; bu dinlerin etkisiyle birtak�m alfabeler de kulland�lar: Mani alfabesi, Brahmi alfabesi, Arami as�ll� Estrangelo yaz�s�.

Bu alfabelerin en yayg�n� Sogd yaz�s�ndan geli�tirilen Uygur alfabesidir. Bu alfabe daha �nce de baz� T�rk boylar�nca (Basm�llar, T�rke�ler) kullan�lm��t�r. Uygurca 8. y�zy�ldan 18. y�zy�la kadar geni� bir d�nemde kullan�lan bir yaz� olmu�tur. T�rkolog A. Gabain, Uygurcay� iki ana dala ay�r�r: a) y leh�esi (ay�g [k�t�]), b) n leh�esi (an�g [k�t�]), "y leh�esi"nin, Tar�m havzas�ndaki T�rkler ile Budist T�rklerce kullan�ld�� anla��lm��t�r: "n leh�esi" daha �ok Mani alfabesiyle yaz�lan uygurca metinlerde g�r�l�r.

Uygurcaya Eski T�rk�enin ikinci d�nemi denebilir. Ancak G�kt�rk�e ile Uygurca aras�nda �nemli say�labilecek baz� farklar vard�r. Bunu g�z �n�ne alan baz� ara�t�rmac�lar Uygurcay�, G�kT�rk�enin bir devam� de�il, G�kt�rk�e ile birlikte var olan ve Uygurlar�n Orta Asya'da egemenli�i ellerine ge�irmesiyle yayg�nl�k kazanan bir T�rk leh�esi sayma e�ilimindedir.

MsXLabs.org & Morpa Genel K�lt�r Ansiklopedisi