Türk Süsleme Sanatları - Cam İşçiliği

Türkler'de cam sanatı.

Anadolu Selçuklu döneminden günümüze ulaşmış çok az örnek bulunmaktadır. Artuklu ve Selçuklu yapılarında cam kullanıldığını gösteren buluntular elde edilmiştir. Beyşehir gölü kıyısındaki Kubadabad sarayı’nda yapılan kazılarda, alçı şebekeli pencerelerde cam parçaları ortaya çıkarılmıştır.
Ayrıca, bu kazılarda emaye tekniğinde bir tabak bulunmuştur (Konya Karatay müzesi). Konya'daki Alaettin köşkü ya da Kılıçarslan köşkü olarak bilinen yapıda da cam izlerine rastlanmıştır. Gözenekli oldukları için dışarıyı göstermeyen bu camlar, renkli olduklarından mekâna ilginç bir aydınlatma sağlıyordu. Bunların kenarları kalın, ortaları inceydi. Diyarbakır’daki Artuklu sarayı kazısında da, üzerinde kabartma olarak ejder figürü işlenmiş cam parçası bulunmuştur.

Osmanlılar'da cam sanatının gelişimi çeşitli kaynaklardan ve minyatürlerden izlenebilmektedir. Ancak ele geçen örneklerin yerli olup olmadığı kesinlikle bilinmemektedir. Murat lll'ün oğlu Mehmet'in 1582’de yapılan sünnet düğününü anlatan Surname-i Hümayun''da (Topkapı sarayı müzesi kütüphanesi), çeşitli sanat dallarının yanında camgeran, cam fırınları başında çalışırken ve hazırladıkları eşyayı sergilerken gösterilmektedir.

Bu minyatürdeki araç ve gereçlerle fırının yapısı günümüzdekilerle benzerdir. Albümün bir başka minyatüründe ise renkli pencere camı yapımcıları betimlenmiştir. OsmanlI yapılarında renkli cam büyük bir ustalıkla kullanılmıştır. Ancak bunlar alçı çerçeveli olduğundan çok çabuk kırılmış, eski örnekler günümüze ulaşmamıştır. Dinsel yapılarda ve sivil mimaride, tepe pençeli rest ya da kafa penceresi denilen üst pencerelerde osmanlı cam sanatının özgün örnekleri bulunmaktadır. Bunlar arasında İstanbul'da Süleymaniye camisi'nin, Üsküdar Mihrimahsultan camisi'nin, Rüstem paşa camisi’nin, Yeni cami’nin, Topkapı sarayı’nın pencereleri sayılabilir.
Osmanlılar'da kullanılan cam eşya, önceleri Avrupa'nın önemli cam üretim merkezlerinden geliyordu. 1569 tarihli bir belgeden Venedik'ten cam dışalımı yapıldığı öğrenilmektedir. Bunlar turk beğenisine ve kullanım gereksinimlerine göre hazırlanmıştır. 1700'lerden sonra Bohemya'dan da cam eşya alınmıştır. 1716'da Venedik camlarının alımı bir fermanla yasaklanmıştır. Geleneksel türk camcılığının da XVII. ve XVIII. yy.’larda geliştiği görülür.

Bu dönemde camcılık merkezi Eğri-kapı ile Tekfur sarayı arasındaki kesimdedir. Bakırköy Baruthane-i Amire çevresinde de cam parlatma atölyeleriyle güherçile ocakları kurulmuş, bu bölgeler dışında cam işleriyle uğraşmak yasaklanmıştır. Mustafa III döneminde (1757-1774), Tekfur sarayı çevresinde yaygın bir şişe ve camcılık merkezi oluşturulmuştu. Mahmut I zamanında (1730-1754) Fransa’dan cam ustaları getirilmiştir. Selim III döneminde (1789-1807), mevlevi Mehmet Dede'nin İtalya’ya gönderildiği, orada camcılıkla ilgili yenilikleri öğrenerek İstanbul'a döndüğü öne sürülür.

Abdülmecit zamanında (1839-1861). Çubuklu’da, Beykoz’da ve Incirköy'de yeni cam atölyeleri kuruldu. (BEYKOZ İŞİ.) incirköy'de Çeşmi Bülbül mahallesinde, çeşmibülbül olarak adlandırılan cam eşya üretildi. 1899'da Saul Modiano tarafından Paşabahçe'de, bugünkü Tekel fabrikasının yerinde “Fabbrica vetramidi D. Modiano” kuruldu, bir süre sonra da kapandı. Çokrenkli ve zengin bezemeli türk cam eşyaları arasında gülabdanlar, ibrikler, laledanlar, şamdanlar, sürahiler, şişeler, daldırmalar, kâseler, vazolar, kuş biçimi kaplar, şekerlikler, fincanlar, tabaklar sayılabilir.
Günümüzde özellikle Paşabahçe şişe ve cam fabrikaları’nda, geleneksel formlara ve tekniklere bağlı kalınarak el yapımı cam eşya da üretilmektedir.

Türkiye’de cam işçiliği ve sanayisi. Türkl rin Orta Asya’dan beri cam kullandıktan anlaşılmaktadır. Artuklu ve Selçuklu saray- lannda ele geçen renkli cam parçalan, bu yapılarda vitraylann varlığını gösterir. Ayn- ca bu dönemde oyma, kesme ve kalıplama teknikleri uygulanarak yazı, bitki ve hayvan figürleriyle bezenmiş cam kaplar da yapılmıştır.
Osmanlılann elinde cam işi başlı başına bir sanayi ve sanat halini aldı. Cam eşya yapımı İstanbul’un almışından sonra bu kentte toplanmıştı. Osmanlı dönemi Türk camcılığıyla ilgili en eski belgeler 16. yüzyıldan kalmadır. Süleymaniye Camisi ve Külli- yesi’nin yapılışı sırasında tutulmuş muhasebe defterleri, inşaatla ilgili emir ve fermanlar, cam ustaları ve bunlann yaptığı işlere ilişkin bilgiler vermektedir. Bu yüzyıla ait belgeler arasında III. Murad döneminde (1574-95) yapılan büyük bir şenlikle (1582) ilgili Surname-i Hümayun da (Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi) büyük önem taşımaktadır. Burada yer alan minyatürlerden birinde, bir arabanın üstünde kurulmuş cam ocağının çevresindeki cam ustaları, üretim

yaparken görülmektedir. Ustaların çalışma biçimini ve kullandıkları aletleri gerçeğe uygun olarak gösteren bu minyatür, Türk camcılığının o yüzyıldaki düzeyini yansıtması bakımından ilginçtir. Camcı esnafı, bir camcılar ocağı aracılığı ile devlete bağlıydı. Camger adı verilen ustalar kendi aralarında çeşitli uzmanlık bölüklerine ayrılarak çalışırlardı. Sandık ya da tane hesabıyla satılan cam işlerinin üretimi, başta Eğrikapı, Tekfur Sarayı, Bakırköy, Eyüp, Balat ve Ayvansaray olmak üzere belirli merkezlerde toplanmıştı. Batı ülkelerinde hızla gelişen cam üretimi karşısında, İstanbul cam atölyelerinin yeniden düzenlenmesi gerekmiş, 18. yüzyıl sonlarında Çubuklu’da kurulan imalathaneyle bu alanda yeniden bir canlanma olmuştu. Beykoz işi ve çeşmibülbül adıyla tanınan ürünler bu dönemin yapıtlarıdır. 1899’da bir Yahudi girişimcinin Paşabahçe’de, bugün Tekel fabrikasının olduğu yerde kurduğu fabrika ile modern cam eşya üretimine geçildi.
Bütünüyle özel sektör statüsünde bulunan cam sanayisinin Cumhuriyet döneminde kurulan ilk fabrikası, 1933’te açılan bardak fabrikasıydı. I. Beş Yıllık Sanayi Plam’nda

öne çıkarılan sektörlerden cam sanayisi, bu dönemde alınan kararlara da uygun olarak, Türkiye İş Bankası’ndan büyük maddi destek gördü. 1934’te kurulan Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları AŞ, bugünkü cam sanayisinin gerçek anlamdaki başlangıcıdır. Şirketin 1935’te üretime geçen ilk fabrikası olan ve İstanbul’da kurulu bulunan Paşabahçe, bugün de Türkiye’deki en büyük cam eşya fabrikası durumundadır.
1960’lara değin, ampul üreticileri ile birkaç küçük özel girişimci dışında, cam sanayisine önemli bir yatırım yapılmadı. 1960’lann başında İstanbul’da Paşabahçe dışında yaklaşık 30, İzmir’de 2, Adapazan’nda da 1 üretici vardı ve bunların toplam üretim kapasitesi (yüzde 50’si Paşabahçe’nin kurulu kapasitesi olmak üzere) yılda 70-80 bin ton kadardı.
1960 sonrasında, Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları AŞ, kalkınma planlarından gördüğü destekle hızlı bir gelişme dönemine


girdi ve art arda teknoloji yenileyen ve yeni ürünler geliştiren büyük boyutta yatırımlar yaptı. Örneğin ilk düz (levha) camı üreten Çayırova Fabrikası 1961’de, ısıya dayanıklı laboratuvar ve ev gereçleri üreten Teknik Cam 1968’de, sınai kaplar üreten Topkapı Fabrikası 1969’da, el yapımı kristal ürünler çıkaran Sinop Cam 1980’de, yüzdürme tekniğiyle düz cam ve renkli cam üreten Trakya Cam 1981’de, ev eşyaları üreten Kırıkkale Fabrikası 1984’te üretime geçti. Anadolu Cam, Cam İşleme ve Cam Elyaf gene aynı şirketin bu alandaki öteki yatırımlarıdır. Şişe-Cam, cam sanayisinde hammadde ve ara malların da önemli bir kısmını üretmektedir. Örneğin Soda Sanayii AŞ bu şirkete bağlı bir kuruluştur. 1961’de 25,8 bin ton olan cam sanayisi üretimi, 1970’te 159,9 bin tona, 1977’de 390 bin tona, 1985’te 677,7 bin tona, 1991’de de 871,1 bin tona ulaşmış bulunuyordu.
Cam ürünlerinin her birinde kurulu üretim kapasitesinin yüzde 75-80’i Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları AŞ’nin elindedir. Bu oran, şirketin yenileme ve yeni yatırımlarıyla artmaya devam etmektedir. Ön dört bini aşkın işçi çalıştıran şirket, Türkiye’nin cam ve cam ürünleri ihracatında da en büyük kuruluştur. Cam ürünleri ihracatı miktar olarak 1985’te 283,4 bin ton, 1991’de 324 bin ton olmuştur. İhracatın önemli kalemleri ev eşyası, cam kaplar ve sanayi camı ürünleridir. Cam ürünleri ithalatı, yerli üretimdeki artışlar ve korumacılık nedeniyle sınırlıysa da, 1980’lerin ikinci yansındaki liberasyon nedeniyle artma eğilimi içine girmiştir.
kaynak: Ana Britannica