posta
yurt içinde ya da dışında bir yerden bir başka yere mektup, paket ya da para gibi gönderileri ileten, genellikle devlet denetimi altında bulunan kurum.
En eski posta sistemleri 1Ö 2000 dolaylarında Eski Mısır’da, ondan 1000 yıl kadar sonra da Çin’de oluştu. İlk postaevleri de büyük olasılıkla Çin’de kuruldu. Pers imparatoru II. Kyros (Büyük) İÖ 6. yüzyılda egemenliği altındaki topraklarda atlı posta tatarları çalıştırıyordu. Eski Yunan’da ise her kent devletinin kendi ulaklarının bulunmasına karşın, bütün ülkeyi içine alan bir posta sistemi ortaya çıkmadı. Roma İmparatorluğumda merkez ile uzak bölgeler arasında hızlı ve güvenilir bir iletişim kurmanın önemi anlaşıldı, böylece eski çağların en etkin posta sistemi kuruldu. Cursus publicus adı verilen bu sistem karmaşık Roma yönetiminin bir parçasını oluşturuyordu. Romalı ulakların hızına 19. yüzyıla değin hiçbir Avrupa ülkesinde ulaşılamadı. Bu ulakların bir gün ve bir gece boyunca 270 km uzağa gidebildiği öne sürülmüştür.
Batı Roma İmparatorluğu’nun yıkılması cursus publicus'w ortadan kaldırmadı. Ostrogot kralı Teodorico gibi yöneticiler sistemin bir süre daha yaşamasını sağladılar. Karolenjler 9. yüzyıla değin Romalıların posta dağıtım yöntemlerini uyguladı, posta- evlerini korudu. Ama yolların onarılmaması, güzergâh üzerindeki yerleşmelerin posta sisteminin giderlerini karşılamaya yanaşmaması ve Avrupa’nın siyasal bölünmüşlüğü sonunda sistemin ortadan kalkmasına yol açtı.
Karolenj hanedanının 987’de sona ermesinin ardından Avrupa’da birkaç yüzyıl boyunca güçlü merkezî krallıkların ortaya çıkmaması gerçek bir posta sisteminin kurulmasını engelledi. Öte yandan Bizans İmparatorluğu’nda cursus publicus bir süre daha işledi. Bu imparatorluğun topraklarında kurulan İslam devletleri sistemi kendi gereksinimlerine uydurdular; bu kez de Bağdat merkezli bir posta sistemi ortaya çıktı.
Ortaçağın sonuna doğru Avrupa’da ticaretin hızlanması iş yazışmalarının çoğalmasına yol açtı. Şirketler ve loncalar müşterileriyle iletişimi sürdürebilmek amacıyla haberleşme sistemleri oluşturdular. Örneğin bunlardan biri olan Kasap Postası (Metzger Post), bu mesleğin gerektirdiği yolculuklarla mektup taşımacılığını birleştiriyordu. Dönemin en yaygın ve düzenli posta hizmetlerini İtalyan ticaret şirketleri geliştirdi.
Bu ülke ile Fransa’daki önemli alışveriş merkezleri arasında da iletişim bağı kuruldu. İtalya’nın ticari ilişkileri Avrupa dışındaki tek düzenli haberleşme bağlantısı olan Venedik - Konstantinopolis (İstanbul) posta hattının ortaya çıkmasını sağladı. 1320’de İlhanlı hükümdarı Venedikli ulaklara serbest geçiş hakkı tanıdı.
Ortaçağ sonlarında ticari yazışmaların dışında düzenli bir posta hizmetini gerektirecek koşullar oluşmadı. 15. yüzyılın sonlarına doğru, matbaacılığın ve eğitimin yaygınlaşması posta hizmetlerinin nitelikçe yükselmesini sağladı. Mektup taşımacılığı da kârlı bir işkolu durumuna geldi. İsviçre’deki Stumpelbotten gibi özel şirketler yerel düzeyde, Avusturya’daki Paar ailesi gibiler de ulusal düzeyde hizmet veren posta sistemleri kurdular. İtalyan kökenli Thurn ve Taxis ailesi Habsburgların koruması altında çeşitli krallıkların posta sistemlerini birbirine bağladı.
Bu sistemin kalıntıları Almanya’da 1867’ye değin varlığını koruduysa da, Avrupa’da gelişmeye başlayan ulus-devletlerin güçlü örgütlenmesi karşısında gerilemeye başladı. Fransa’da XI. Louis 1477’de Kraliyet Posta Servisi’ni kurdu. İngiltere’de VIII. Henry 1516’da benzer bir sistemi^ kurulması girişiminde bulundu. Bunların ikisi de halka açık kuruluşlar değildi. Fransa’da ilk kez 1627’de posta sistemi düzenli bir kamu hizmetine dönüştü.
İngiltere’de ise 1635’te Thomas Witherings adlı Londralı bir tüccar bağımsız bir kamu hizmeti olarak posta sistemini kurmakla görevlendirildi. Her iki ülkede de bu örgütler kısa sürede birer devlet tekeli niteliğini kazandı. Fransa’da 1672’de posta hizmetinin devlet tekelinde olduğu ilan edildi. Daha önce kurulduğu için çalışma izinleri süren özel girişimlere dokunulmadıysa da, bunlar devlet örgütüyle yanşamadıkları için ortadan kalktılar. Son önemli özel posta servisine sahip olan Paris Üniversitesi’nin bu alandaki imtiyazları 1719’da geri alındı.
Özel girişimler gene de bazı yeni hizmet türleri geliştirerek başarı kazandılar. William Dockwra’nın 1680’de Penny Postası adıyla kurduğu sistemin en önemli özelliği ulaştırma ücretinin peşin alınması ve mektup zarfının üstüne mektubun nereden ve ne zaman postaya verildiğini belirten bir damga basılmasıydı. Bu yöntem çok başarılı oldu; Dockwra hakkında devlet tekeline zarar vermekten dolayı kovuşturma açılmasına ve şirketinin 1682’de kapatılmasına karşın yöntemi devlet posta örgütü tarafından benimsendi. Fransa’da ise benzer bir hizmet 1759’da uygulamaya kondu. Burada da, devlet örgütünün kısa sürede benimsediği yeni yöntemi başlatan Claude-Humbert Piarron de Chamousset’ye tazminat ödendi.
İngiltere’de 1765’te yürürlüğe konan yol yapımı programının gelişmesiyle birlikte 1784’ten sonra posta arabaları kullanılmaya başladı; böylece ana hatlarda atlı posta taşımacılığı sona erdi. 18. yüzyılın sonlan ile 19. yüzyılda bütün Avrupa’da posta hizmetlerinde hız ve düzenlilik bakımından büyük ilerleme sağlandı. ABD’de 1789’da yalnızca 75 postaevi varken, 40 yıl içinde bu sayı 8 bini aştı.
İngiliz eğitimci Rowland Hill’in Post Office Reform: Its Importance and Praçticability (Posta Yönetiminde Reformun Önemi ve Uygulanabilirliği) adlı yapıtının 1837’de yayımlanması posta hizmetlerinde bir dönüm noktası oldu. Hill mektup taşımacılığının ayrıntılı bir maliyet çözümlemesini yapıyor, maliyet yüksekliğinin nedenlerini ortaya koyarak nasıl önlenebileceğine ilişkin öneriler getiriyordu. Bunlardan biri, uzaklığa bağlı olmaksızın tek ücret düzeyinin uygulanması, taşıma ücretinin peşin ödendiğini göstermek üzere zarfın üstüne posta yönetimi tarafından satılan bir pulun yapıştınlmasıydı.
Hill’in önerileri Ingiltere’de kısa sürede uygulamaya kondu. İlk posta pulu da 1840’da satışa çıkarıldı. Hill’nin önerileri doğrultusunda, gönderinin ağırlığına göre belirlenen taşıma ücreti posta yönetiminin zarar etmesini önledi. 1843’te İsviçre ile Brezilya’nın benimsediği Hill’in önerileri zamanla öteki ülkelerce de uygulandı. Daha sonra basılı malzemeler için indirimli tarife uygulanması ya da hiç ücret alınmaması gibi başka kolaylıklar da yürürlüğe kondu. Bir başka ucuz haberleşme biçimi olan posta kartı da 1869’da Avusturya’da kullanılmaya başladı.
Demiryolunun yaygınlaşması posta sistemini de etkiledi. Mektupların yolculuk sırasında özel olarak düzenlenmiş vagonlarda sınıflandınlması önemli bir zaman tasarrufu sağladı. İlk demiryolu postanesi 1838’de Birmingham ile Liverpool ve Londra ile Preston arasında kullanıldı. Posta taşımacılığında demiryollarının ve buharlı gemilerin kullanılması iletişimi hızlandırdıysa da bu hizmet yönetimlerinin ulusal tekeller elinde olması bazı sorunlar da yarattı. Aralarında yaptıkları ikili anlaşmalarla bu tür sorunları gidermeye çalışan Avrupa ülkeleri sonunda ABD’nin de katılmasıyla 1863’te Paris’teki ilk uluslararası posta kongresinde bir araya gelerek bazı kolaylaştırıcı önerileri benimsediler.
1874’te İsviçre’nin Bern kentinde toplanan bir kongreye de aralarında Avrupa ülkeleri yanında ABD ve Mısır da olmak üzere 22 ülke katıldı ve burada bir posta birliği kurulması kararlaştırıldı. 1878’de bu örgüt Evrensel Posta Birliği (UPU) adını aldı, anlaşma da Evrensel Posta Sözleşmesi olarak anılmaya başladı. Birliğin çalışmalarına koşut olarak 1878 de para havalesi, 1885’te paket postası, 1920’de posta çekleri, 1947’de ödemeli gönderiler, 1957’de de banka havalesi konularında uluslararası anlaşmalar yapıldı. Örgüt 1948’den bu yana Birleşmiş Milletler’e (BM) bağlı bir uzmanlık kuruluşu olarak çalışmaktadır.
20. yüzyılın başlarında hava ulaşımının gelişmesi uçak postasını ortaya çıkardı. 1911’de Londra’daki Hendon ile Windsor arasında, 1913’te de Paris ile Bordeaux arasında düzenlenen seferler bu alandaki ilk denemelerdi. ABD’deki ilk düzenli uçak postası 1918’de kuruldu. İlk uluslararası uçak postası da 1919’da Londra ile Paris arasında gerçekleştirildi. 1926’da Mısır ile Karaçi arasında başlayan uçak postası 1929’da Londra’ya bağlandı, 1933’te Singapur’a, 1934’te de Avustralya’ya uzatıldı. 1939’da “Yankee Clipper” adlı bir ABD jçağınm ilk seferini yapmasıyla da Atlas Okyanusu üzerinden Amerika-Avrupa uçak postası açıldı.
Günümüzde hızla ilerleyen bilgi işlem ve letim teknolojisinin iletişimde sağladığı uz ve kolaylık posta haberleşmesinde de
köklü değişikliklere yol açmaktadır. 1980 sonrasında hızl; ı yaygınlaşan faksimile ve bilgisayarlar ar ası iletişime dayanan elektronik “posta” bunlar arasındadır.
