ELEKTRİK MOTORU.
Elektrikle çalışarak mekanik enerji üreten ya da başka bir deyişle elektrik enerjisini mekanik enerjiye dönüştü­ren motorlara elektrik motoru denir. Bu motorların evlerden taşıtlara, atölyelerden fabrikalara kadar çok geniş bir kullanım alanı vardır. Örneğin elektrikli süpürgelerin ve çamaşır makinelerinin motorları, otomobil­lerdeki marş motoru ile cam sileceklerinin motoru bu türdendir. Sanayide de pompala­rın, havalandırma sistemlerinin, atölyelerdeki küçük taşlama çarklarından çelik fabrikalarındaki büyük hadde tezgâhlarına kadar pek çok makinenin çalıştırılmasında elektrik mo­torlarından yararlanılır. Elektrikli trenler ile bazı karayolu taşıtlarının temel güç kaynağı da gene elektrik motorlarıdır.

İçinden elektrik akımı geçen bir tel bir pusulaya yaklaştırılırsa, pusulanın normal olarak kuzey-güney doğrultusunu göste­ren mıknatıslanmış iğnesi bu doğrultudan sapar. Elektrik motorunun çalışma ilkesi de bu olguya dayanır; elektrik ile magnetizma (mıknatıslık) arasındaki bu ilişkiden yararlanarak elektrik akımı mekanik enerji­ye, yeni bir motorun hareketine dönüştürüle­bilir.

Elektrik motorlarının çoğunda mıknatıs sa­bit, elektrik akımını taşıyan tel hareketlidir. Bunun tersi de yapılabilir; ama her iki durum­da da hareketli parçaya "dönen" anlamında rotor, sabit parçaya ise "durağan" anlamında stator denir. Mıknatısın sabit olduğu motor­larda, hareketli parça demirden yapılmış bir kasnak ya da makara biçimindedir. Armatür denen bu demirin üzerine de akımın geçtiği iletken tel bir bobin gibi sarılmıştır. Bu armatür bir mıknatısın iki kutbu arasına yerleştirilir ve bulunduğu yerde serbestçe dönebilmesi için ortasından bir mil geçirilir. Milin üzerinde, bakır şeritlerden yapılmış gene makara biçiminde küçükçe bir parça daha bulunur ve armatürdeki tel sargısının iki ucu komütatör denen bu parçaya bağlanır. Motoru besleyecek elektrik kaynağından ge­len akım, komütatörün yüzeyine sürtünen ve fırça denen karbon parçaları aracılığıyla komütatöre, oradan da armatür sargısına aktarı­lır. Armatür milinin bir ucu ya doğrudan doğruya ya da dişli takımı gibi hız değiştirme olanağı veren bir hareket aktarma organı aracılığıyla, elektrik motorunun çalıştıracağı makinenin miline bağlanır.

Üzerindeki sargıdan akım geçmeye başladı­ğı zaman armatür bir elektromıknatısa dönü­şür. Hangi ucunun kuzey, hangisinin güney kutbu olacağını belir­leyen akımın yönüdür. Bu yüzden, yatay konumdaki armatürün mıknatısın kuzey kut­buna bakan ucu da kuzey kutbu olacak biçimde akım verilir. Motor çalıştırıldığında, aynı işaretli iki kutup karşı karşıya geldiği için mıknatıs armatürü iterek bir yarım dönüş yaptırır. Böylece armatürün kuzey kutbu mıknatısın güney kutbunun karşısına gelir.

Ama armatür yeniden yatay konuma geldi­ğinde fırçalar komütatörün üzerindeki aralık­tan atlamış oldukları için bobinden geçen akımın yönü değişir; dolayısıyla armatürün kuzey kutbu güney, güney kutbu da kuzey olur. Böylece gene aynı işaretli kutuplar karşılaşır ve mıknatısın ittiği armatür bir yarım dönüş daha yapar. Kısacası bu düzen sürekli yinelenir ve akım kesilmedikçe arma­tür dönmeye devam eder.

Çok küçük elektrik motorları dışında he­men hepsinin sabit mıknatısı da gene bir elektromıknatıstır. Elektromıknatısın üzerin­deki sargılara magnetik alan bobini denir. Bazı motorlarda akım önce bu sargılardan, sonra armatür bobininden geçer. Bobinleri seri bağlanmış olan bu tip motorlar, üstlerinebinen yük (yani yapmaları gereken iş) arttıkça daha yavaş, yük azaldıkça daha hızlı döner. Oysa bobinleri paralel bağlanmış olan motor­larda akım her iki bobin arasında bölüştürüldüğü için, yük ne olursa olsun motorun hızı (dönme sayısı) değişmez.

Bazı elektrik motorları, özellikle de küçük olanlar, hem doğru, hem alternatif akımla çalışabilir; bunlara üniversal motor denir. (Doğru akım ile alternatif akım arasındaki fark ELEKTRİK maddesinde açıklanmıştır.) Ama alternatif akımla çalışan motorlar genel­likle yalnız bu akıma uygun olarak yapılır. Bunların bir bölümü hep aynı hızda çalışan senkron ya da eşzamanlı motorlar, bir bölümü de yapacakları işe göre hızı değişen indüklemeli ya da asenkron motorlardır.

DİNAMO maddesini okursanız, bu üreteçler ile elektrik motorlarının birçok ortak yönü olduğunu görürsünüz. Dinamolar hareketi elektriğe, motorlar ise elektriği harekete dö­nüştürür. Bu durumda ilk akla gelen soru aynı makinenin her iki işi de yapıp yapamayacağı­dır. Gerçekten de bu olanaklıdır, ama pek sık başvurulan bir yöntem değildir. Örneğin, suyun yüksekteki bir depoya ya da gölete pompalandığı bazı küçük hidroelektrik sant-rallarda bu yöntem uygulanır. Elektrik üreti­leceği zaman, yüksekten akıtılan su türbinleri döndürür, bunlar da elektrik üreteçlerini ça­lıştırır. Elektrik tüketiminin az olduğu saat­lerde, başka bir santraldan alınan elektrikle beslenen üreteçler bu kez elektrik motoru görevini üstlenerek türbinleri döndürür. Bu durumda türbinler de pompa gibi çalışarak suyu yukarıya basar ve elektrik gereksinimi­nin arttığı saatlerde üretim yapabilmek üzere depoyu ya da göleti yeniden doldurur. Böyle­ce, iki ayrı makine grubundan biri pompa ve türbin, öbürü de üreteç ve elektrik motoru olarak çift işlev görebilir.