Aspiratörler ve Vantilatörler
1. ASPİRATÖRLER
1.1. Tanımı
Temizleyici anlamındadır. Bulunduğu ortamdaki kullanılmış havanın temizlenmesi amacıyla kullanılan elektrik aygıtıdır. Aspiratörlerin halk arasında bilinen diğer adı da fandır. Fanlar özelliklerine göre ikiye ayrılır.
- Emiş (dönüş) Fanı: Bu fan, ortamdaki havayı emdiğinden aspiratör olarak adlandırılır.
- Veriş (besleme) Fanı: Bu fan, ortamdaki havanın sirkule edilmesini sağladığından vantilatör olarak adlandırılır.
Fanın hareketli elemanı olan çarkı, hava üzerinde iş yapar ve ona statik ve kinetik enerji kazandırır. Havaya kazandırılan bu statik ve kinetik enerjilerin birbirine oranı, fanın türüne bağlıdır. Emiş (dönüş) fanı kullanımı, küçük sistemlerde isteğe bağlıdır; iç – dış hava karışımı ile çalışılan, sistemlerde ise gereklidir. Sabit egzoz sistemlerinin (örneğin tuvalet aspiratörleri gibi) etkisini karşılamak ve iklimlendirilen mahalde bir artı basınç oluşturmak için emiş fanları, veriş fanlarından biraz daha küçük debi ile çalışırlar. Egzoz fanı, iç – dış hava karışımı ile çalışılan, ancak, emiş fanı kullanılmayan sistemlerde bulunur ve alınan dış hava kadar dönüş havasının egzoz edilmesini sağlar. Bu hava temizleme işlemi; ortamdaki kullanılmış havanın dışarıya atılması şeklinde ya da aspiratörün çıkışına bir karbon filtre konularak havanın temizlenmesi sağlanıp havanın tekrar ortama verilmesi şeklindedir. Aspiratör çıkışına konulan bu karbon filtrenin yaklaşık olarak altı ayda bir değiştirilmesi gerekir. Ayrıca özellikle mutfaklarda kullanılan aspiratörlerin hava girişine yağ tutucu filtre takılır. Bu filtreler özel kâğıttan ya da alüminyumdan yapılırlar. Kâğıt filtreler yaklaşık üç ayda bir değiştirilir. Alüminyum filtreler ise üç ayda bir su ile yıkanıp durulanır, kuruduktan sonra tekrar yerine takılır.
Filtrelerin değiştirilme süreleri her marka için farklıdır. Bunun içinürün kullanma kılavuzlarına bakınız.
İyi bir aspiratörün aşağıdaki özellikleri taşıması gerekir.
- Aspiratörün emiş gücü ortama göre ayarlanabilmelidir. (motor hız ayarı yapılabilmeli)
- Gürültüsüz çalışmalı.
- Dış etkenlere karşı sağlam olmalı .
- Temizlemesi kolay olmalı.
- Elektrik bağlantıları çok iyi yalıtılmış olmalı.
- Montajı ve takılıp sökülmesi kolay olmalı.
- Kullanımı basit olmalıdır.
1.2. Kullanımında Dikkat Edilecekler
- Aspiratör çalışırken filtre kontrol edilmemelidir.
- Dış ortamlara veya doğrudan dış ortama açılan, yağmur alabilecek yerlere monte edilmemelidir.
- Aspiratörün bağlanacağı bacanın çapı fan çıkış ağzından küçük olmamalı, baca daha sonra daralmamalıdır. Aksi halde fan verimli çalışmayabilir.
- Cihaz uzun süre kullanıldıysa lambalara dokunulmamalıdır.
- Alevli hiçbir yiyecek aspiratör altında pişirilmemelidir.
- Herhangi bir bakım işleminde aspiratörün elektrik şebekesinden ayrılması gerekir.
- Mutfaklarda aspiratör ile ocak arasında en az 65 cm mesafe olmalıdır.
- Gaz kaçağı olduğunda aspiratör çalıştırılmamalıdır.
- Aspiratör filtresiz çalıştırılmamalıdır.
- Metal gövde topraklanmalıdır.
1.3. Çalışma Prensibi
Aspiratörler özellikle de mutfaklarda kullanılanlar değişik hızlarda imal edilirler. Aspiratörlerde değişik hızlar aşağıdaki şekillerde elde edilirler.
Motor iç bağlantıları değiştirilerek: Motorların kutup sayıları değiştirilmek suretiyle devir sayıları da değişir. Örneğin; motor 2 kutuplu ise n=60. f / p formülünden Frekans = 50 Hz yerine konulursa n= 3000 devir/dakika olur. Motor 4 kutuplu ise n= 1500 devir / dakika olur. Motor 6 kutuplu ise n= 1000 devir / dakika olur.
Dikkat: Motorun kayması dikkate alınmamıştır.
Hız ayar ünitesi konularak: Bu ünitenin de görevi motora değişik gerilimler vererek değişik hızlar elde etmektir. Bu ünite ile motora uygulanan gerilim değeri düşürülür veya yükseltilir. Motor; düşük gerilim uygulandığında düşük devirde, yüksek gerilim uygulandığında ( motora uygulanabilecek en yüksek gerilim değeri ) yüksek devirde çalışacaktır. Bu şekilde de değişik hızlar elde edilerek aspiratörün emiş gücü kontrol altına alınmış olacaktır.
Faz kilitli döngü tekniği kullanılarak: Bu teknikte hız ayarı frekans ile ayarlanır. Bu yöntem genellikle fırçasız doğru akım motorları için kullanılır.


Şekil 1.1: Hız ayar ünitesi
Şekil 1.1’deki devre, hız ayar üniteli bir mutfak aspiratörünün prensip şemasıdır. Mutfak aspiratörü; havayı çeken pervaneli 1 veya 2 adet motor, ocağı aydınlatan lamba, motora ve lambaya kumanda eden konum anahtarı, hız ayar ünitesi (Aspiratörün özelliğine göre) , yağ tutucu alüminyum filtre, bacasız kullanılacak aspiratörler için koku giderici karbon filtre ve bunları üzerinde taşıyan kabinden oluşmaktadır.
Aspiratöre alternatif akım uygulanır. Uygulanan bu akım seçilen konum anahtarı aktif hale getirilerek hız ayar ünitesine gönderilir. Hız ayar ünitesinde seçilen konuma göre motora gerilim uygulanır. Böylece motor istenilen devirde çalıştırılmış olur. Lambanın da çalışması bu konum anahtarından kontrol edilir. Çoğu modellerde bir mikro anahtar (siviç) vasıtası ile seçilen bu konumlar aspiratör sürgüsünün öne çekilmesiyle aktif olur. Sürgü geriye itildiğinde ise aspiratörün çalışması sona erer.
1.4. Seçiminde Dikkat Edilecek Hususlar
Gelişen teknoloji pek çok konuda olduğu gibi burada da imdada yetişip evlerde temiz bir soluk almamızı sağlamaktadır. Aspiratörler mutfakta ve diğer ortamlarda oluşan kokuları kısa ve zahmetsizce yok etmektedir.
İyi bir aspiratörden beklenen:
- Su buharını ve sıcaklığını etrafa yayılmadan çekmesi,
- Kokuları ortadan kaldırması,
- Çekiş gücü gereğinden fazla olmaması ve hava akımı yaratmaması,
- Dış etkilere bağlı olmaksızın çalışması ve istenilen durumlara göre ayarlanabilir olmasıdır.
1.5. Çeşitleri
Aspiratörler çalışma mekanizması bakımından iki türlüdür bunlar;
- Bağlı bulunduğu ortamdaki kullanılmış havayı emerek bir baca vasıtasıyla dışarıya verenler.
- Bağlı bulunduğu ortamdaki kullanılmış havayı bir karbon filtre ile temizleyip tekrar ortama verenler .
Günümüzde kirlenen havanın temizlenmesi ya da bulunan ortamdan dışarıya atılması için değişik tip aspiratörler kullanılmaktadır. Bunlar; aksiyel tip aspiratörler, radyal tip aspiratörler, santrifüj tip aspiratörler, sanayi tip aspiratör, salyangoz tip aspiratörler, kapaklı aspiratör, baca aspiratörü, mutfak aspiratörü, banyo aspiratörüdür. Uygulamada kullanılan bazı aspiratörlerin özellikleri ve kullanıldıkları yerler ana başlıklar halinde verilmiştir.
1.5.1. Monofaze Sanayi Tipi Aspiratör
Bu tip aspiratörler, fabrikalar, emita depoları, boyahaneler, alışveriş merkezleri, imalathaneler vb. gibi büyük hacimli yerlerin havalandırılması için kullanılır.


Resim 1. 1: Sanayi duvar ve çatı tipi aspiratör
Özellikleri
· Çalışma performansları yüksektir.
· Monofaze ve trifaze olmak üzere iki ayrı tiptedir.
· Tamamı metal olan çember yapısı ile çok sağlamdır.
· Pervanelerin boyutlarına göre en ideal açıdan imal edilmiş ve maksimum debi sağlanmıştır.
· Cihazların önlerine monte edilmiş özel kafesleri sayesinde yabancı cisimlerin pervanelere zarar vermesi engellenir.
· Elektrik motoru çatı aspiratörünün dizaynı gereği , dışarı atılan egzost havası ile karşılaşmaz. Çatı aspiratörlerinin emiş tarafına kanal bağlanarak lokal bölgelerden emiş yaptırılabilir.
· Elektrik bağlantıları üzerlerindeki klemensten rahat ve kolayca yapılır.
1.5.2. Aksiyel Tip Aspiratörler

Resim1.3: Aksiyel tip kapaklı duvar tipi aspiratörler

Resim 1.4: Aksiyel tip kapaksız duvar tipi aspiratörler

Resim 1.5: Aksiyel banyo+wc aspiratörleri
Genellikle pencereye monte edilerek kullanılan bu tip aspiratörler; mutfaklarda, banyolarda, ofislerde, lokallerde ve iş yerlerinde yemek kokularının, sigara dumanının, istenmeyen koku ve kirli havanın tahliyesinde; ayrıca kaynak makinelerinin ve elektrik panolarının soğutulmasında kullanılır. Kapakları sayesinde kullanılmadıkları sürece dış hava ile teması kesilir.
Özellikleri
· Çalışma performansları yüksektir.
· Çalışmadığı zaman gövde kapağı kapatılarak ters hava akımı önlenmiş olur.
· Pencere ve duvarlara kolayca monte olur.
· Motor gövdeleri alüminyum enjeksiyondan imal edilmiştir. Rotor yataklarında sinter burçlar kullanılmış ve motorun bu sayede sessiz çalışması sağlanmıştır.
· Pervaneleri 0. 60 sac alüminyum olup ideal kanat açıları sayesinde sessizce güçlü hava akımı sağlanır.
· Gövdesi alüminyum olup elektrostatik toz boyalıdır.
· Rotor ve stator paketleri 6109 kalite sacdan imal edilmiştir.
Montaj şekli (sanayi ve aksiyel tip aspiratörler): Aspiratörlerin montaj yerinin seçimi önemlidir. Aspiratör yanlış yere monte edilirse ortamdaki kirli havayı veya yemek kokularını verimli şekilde dışarıya atamaz. Aspiratörün monte edileceği yer Resim 1.6’ da görüldüğü gibi zeminden asgari 230 cm yükseklikte olmalıdır. Ayrıca aspiratörler, Şekil 1.2’ de görüldüğü gibi iyi bir hava dolaşımının sağlanabilmesi için hava girişi olan kapı veya pencerenin karşısına gelecek şekilde olmalıdır. Aşağıda aspiratörün yanlış ve doğru montajşekilleri gösterilmiştir.

Resim1.6: Aspiratörün duvar montajının gösterilmesi

Şekil 1.2: Kare tipi salyangoz aspiratörler
1.5.3. Kare Tipi Aspiratörler
Bu tip aspiratörler; fabrikalarda, emita depolarında, boyahanelerde, alışveriş merkezlerinde, imalathanelerde, otellerde, restaurant vb. gibi büyük hacimli yerlerin havalandırılmasında kullanılır. Buharlı ütü makineleri ve diğer tip makinelerde de ( plastik mal, poşet, kağıt, paketleme, zeytin eleme mak. vs. ) kare tipi aspiratörler kullanılır.

Resim 1.7: Büyük güçlü aspiratör çeşitleri
Özellikleri
· Monofaze ve trifaze olmak üzere iki ayrı tiptedir.
· Motor gövdeleri alüminyum enjeksiyondan imal edilmiştir.
· Motor ve stator paketlemeleri 6190 sacdan imal edilmiştir.
· Yüksek güce sahip obr - 140 tipinde motor yataklaması rulmanlarla yapılmıştır.
· Kullanışlı bir yapıya sahip oldukları için montaj ve bakımları kolaydır.
· Elektrik bağlantıları üzerindeki klemenslerden rahatlıkla yapılabilir.
· Çalışma performansları yüksektir.
· Cihazlar elektrostatik toz boyalıdır.
· Cihazların motorları soğutma fanlıdır.
1.5.4. Ankastre Aspiratör
Bu tip aspiratörler mutfaklardaki yemek kokularının ve buharının dışarıya atılması amacıyla kullanılır.


Resim 1.8: Değişik ankastre mutfak aspiratörleri
Özellikleri
· Bacalı ve bacasız kullanıma uygun
· Bulaşık makinesinde yıkanabilir metal yağ filtresi
· Cam sürgülü ve aspiratör önü aydınlatması
· Mutfak mobilyasına uygun malzeme ile kaplanabilen ön panel
· Değişik güç kademeleri ve yüksek verimliliğe sahip 1 veya 2 motor
· Bir dolabın altına kolayca monte edilebilen düz aspiratörler
· Kendi özel dolabı sayesinde saklanabilen gömme tip aspiratörler
· Dış etkilere bağlı olmaksızın çalışan, istenilen durumlara ayarlanabilir.
Ocak yanına, tezgâhla aynı hizaya yerleştirilen modern görünümlü aspiratörlerin yanı sıra en çok tercih edilen türleri, üç değişik şekildedir.
· Bir dolabın altına kolayca monte edilebilen düz aspiratörler,
· Kendi özel dolabı sayesinde gözden saklanan gömme aspiratörler,
· Davlumbaz tipi bacası ile birlikte şık bir görünüm sergileyenlerdir.
Aspiratör alınırken ocak yüzeyi ile aynı ya da büyük olmalı. Piyasada 60, 90, 120 cm genişliğinde aspiratör bulunur. Bir aspiratörün verimli olabilmesi için ocaktan 60-80 cm yüksekte olması gerekir.
1.5.5. Davlumbaz
Mutfaklardaki yemek kokularının ve buharının dışarıya atılması veya bir karbon filtre konularak havanın temizlenmesi amacıyla kullanılır. Kullanım esası bakımından ankastre tipi mutfak aspiratörlerine benzerlik gösterirler. Yalnız teknolojik bakımdan gelişmiştir.


Resim1.9: Değişik davlumbaz modelleri
Özellikleri
· Bacalı ve bacasız kullanıma uygun
· Bulaşık makinesinde yıkanabilir metal yağ filtresi
· Filtreler için doluluk göstergesi
· Elektronik kumanda ve otomatik çalışma durma
· Değişik güç kademeleri ve yüksek verimliliğe sahip motorlar
· Davlumbaz önü aydınlatması
· Dış etkilere bağlı olmaksızın çalışan istenilen durumlara ayarlanabilir
1.6. Kullanılan Motor Çeşitleri
Çok geniş kullanma alanına sahip küçük motorlar bir fazlı olarak yapılırlar. Bu bir fazlı motorlardan bazıları aspiratör ve vantilatörlerde de kullanılır. Aspiratör ve vantilatörlerde kullanılan bu motorlar tablo halinde verilmiştir Ayrıca bu motorların diğer kullanım alanlarında belirtilmiştir.
GÖLGE KUTUPLU MOTORLAR : Aspiratör, saç kurutma makinesi, oyuncaklar gibi düşük yol alma momenti gerekli yerler.
SÜREKLİ KONDANSATÖRLÜ MOTORLAR : Aspiratör, vantilatör, pompa gibi az gürültülü yerler.
FIRÇASIZ D. C MOTORU : Hız kontrolü istenen yerlerde kullanılır.
ÇİFT KONDANSATÖRLÜ MOTORLAR : Kompresör, pompa, vantilatör gibi az gürültülü yüksek yol alma momenti gerekli yerler.
YARDIMCI SARGILI MOTORLAR : Aspiratör, vantilatör, bulaşık makinesi gibi düşük veya orta derecede yol alma momenti gerekli yerler.
ÜNİVERSAL TİP MOTORLAR : Gövdesi ve kapağı alüminyum enjeksiyon olup, her iki taraf da rulman ile yataklanmıştır. Askeri zırhlı araçlarda personel havalandırma fanı (vantilatör)olarak kullanılmaktadır. Üniversal tip, sanayide hız kontrolü gereken yerlerde kullanılır.

Resim.1.10:Gölge kutuplu motor

Resim.1.11:Dıştan rotorlu motor

Resim.1.12: Bir fazlı asm

Resim 1.13: Üniversal tip motor
1.7. Muhtemel Arızalar ve Çözümleri


2. VANTİLATÖRLER
2.1. Tanımı
Havalandırıcı, üfleyici anlamındadır. Vantilatör bir basınç farkı oluşturarak havanın akışını sağlayan bir elektrik aygıtıdır. Vantilatörün halk arasında bilinen diğer adı da fandır. Fanlar özelliklerine göre ikiye ayrılır.

Resim 2.1: Vantilatör
2.1.1. Emiş (Dönüş) Fanı
Bu fan ortamdaki havayı emdiğinden aspiratör olarak adlandırılır.
2.1.2. Veriş (Besleme) Fanı
Bu fan ortamdaki havanın sirkule edilmesini sağladığından vantilatör olarak adlandırılır. Fanın hareketli elemanı olan çarkı, hava üzerinde iş yapar ve ona statik ve kinetik enerji kazandırır. Havaya kazandırılan bu statik ve kinetik enerjilerin birbirine oranı, fanın türüne bağlıdır. Bu fanlar, iklimlendirilen mahalde havanın uygun miktarda dönmesini sağlar. Minimum miktardan daha fazla hava alınması durumunda, aşırı basınç oluşumunu engeller ve veriş (besleme) fanının daha küçük bir statik basınca karşı çalışmasını sağlarlar.
2.2. Çalışması
Vantilatörlerin çalışma prensipleri, Aspiratörlerin çalışma prensipleriyle büyük bir benzerlik gösterirler. Vantilatörler de değişik hızlarda imal edilirler. Piyasada 2 ve 3 değişik hızlarda çalışan vantilatörler çoğunluktadır. Vantilatöre 220 volt alternatif akım uygulandığında vantilatörün pervanesi seçilen konum hızıyla dönerek hava akımının dolaşmasını sağlar. Bu esnada motorun arka miline bağlanmış olan bir dişli sistemi pervanenin sağa-sola, aşağı yukarı hareket etmesini sağlayarak vantilatörün daha büyük bir alanı etkisi altına almasını sağlar. Vantilatörün etkisi artırmak için seçilen motorun hız konumu kademesi yükseltilir. Ayrıca bir düğme vasıtasıyla pervanenin sağa sola veya aşağıya-yukarıya hareketi kontrol edilebilir. Piyasada üzerinde lamba, termometre, radyo vb. aksesuarları olan vantilatörler de bulunmaktadır.
Özellikle tavan ve duvar tipi sabit monte edilen vantilatörlerin metal aksamları topraklanmalıdır.

Şekil 2.1: Masa veya ayaklı vantilatör prensip şeması
2.3. Vantilatör Çeşitleri
Vantilatörler yaygın olarak fabrikalarda, hazır giyim ve tekstil atölyelerinde, ticari mekânlarda, endüstriyel alanlarda, konutlarda ve geniş hacimli mekânlarda içerdeki havanın hareketlendirilmesi suretiyle serinletme amacıyla kullanılır. Büyüklükleri kullanılacak alan ile doğru orantılıdır. Piyasada bulunan ve kullanılan vantilatörlerden bazıları; duvar tipi vantilatör, tavan tipi vantilatör, masa tipi vantilatör, ayaklı vantilatör, sanayi tipi vantilatörlerdir. Bunlarla ilgili örnekler aşağıda verilmiştir.

Resim 2.2: Ayaklı tip vantilatörler

Resim 2.3: Masa tipi vantilatörler

Resim 2.4: Tavan tipi vantilatör
2.4. Muhtemel Arızalar ve Çözümleri
Vantilatörün arızaları, aspiratörlerin arızalarıyla büyük benzerlik göstermektedir. İkisinde de motor miline bağlanmış pervane iş yapar. Tek fark; vantilatörün pervanesini sağa sola, aşağı-yukarıya hareket ettiren dişli mekanizmasıdır.
Vantilatörde pervaneyi bulunduran kısım hareket etmiyor.
Nedenleri
o Mekanizmaya kumanda eden düğmeye basılmamış olabilir.
o Düğme arızalı olabilir.
o Hareketi sağlayan dişliler arızalı olabilir.
Çözümleri
o Düğmeye basılır. Sıkışıklık varsa giderilir.
o Düğme avometre ile ölçülerek arızalı ise değiştirilir.
o Dişliler kontrol edilir. Arızalı olan dişliler yenisi değiştirilir.
Dişliler periyodik olarak yağlanmalıdır.