Kabakgillerden otsu bir bitki olan hıyarın (Cucumis sativus) gevrek, bol sulu meyveleri serinletici ve susuzluğu giderici özelliğiyle hem çiğ, hem turşu olarak çok sevilir. Ayrıca salataların vazgeçilmez çeşnisi-dir; bu yüzden yurdumuzun birçok yöresinde bu bitki, özellikle de meyveleri hıyardan çok salatalık adıyla bilinir. Turfanda sebzeciliğin yaygınlaşmasından önce hıyar yalnız yazın taze olarak yenir, kış için limonlu ya da sirkeli suda turşu yapılarak saklanırdı. Çünkü anayurdu Hindistan olan ve bu yörede en az 3.000 yıl önce tarımına başlanan hıyar soğuğa hiç dayanıklı olmayan bir ılıman iklim bitkisidir. Ama yurdumuzda ve bütün ılıman iklim kuşağında yazın tarla ya da bahçelerde, kışın seralarda yetiştirilerek yıl boyunca meyve alınmaktadır. Soğuk ülkelerde ise yaz-kış yalnızca seralarda yetiştirilir.
Kabakgiller familyasının çoğu üyeleri gibi sürünücü ya da tırmanıcı bir bitki olan hıyar, yaprak saplarından çıkan dallanmış sülükle-riyle toprağın üzerinde yayılır. Gövdesi dikenli, geniş ve tüylü yaprakları üç ya da beş dilimlidir. Çan biçimindeki açık sarı renkli çiçekleri bireşeylidir; yani çiçeklerden bir bölümü yalnızca çiçektozu üretir (erkek çiçekler), bir bölümü de döllenerek meyveye dönüşür (dişi çiçekler). Silindir biçimindeki ince uzun meyveler körpeyken kabuğu parlak koyu yeşil renkte ve üzeri pütürlüdür. Büyüyüp irileştikçe bu pütürler kaybolarak yüzeyi kayganlaşır, iyice olgunlaştığında da rengi sarıya doğru açılır. Ama bu kadar olgunlaşmış hıyarlar artık çiğ yemeye, salata ya da cacık yapmaya elverişli değildir. Çünkü meyvelerin kabuğu ve tohumları (çekirdekleri) sertleşmiştir. Körpe hıyar turşusu yapmak için bile meyveleri 12 santimetreden fazla büyümeden toplamak gerekir. Meyvelerin fazla besin değeri yoktur, ama A ve C vitaminleri açısından zengindir.
Türkiye'de melezleme yoluyla üretilmiş yerli çeşitlerden Langa hıyarının meyveleri uzun, kalın ve çok çekirdekli, Çengelköy hıyarınınki ise gevrek, çok sulu ve çekirdeksizdir. Meyveleri en çok 5-10 cm uzunluğunda, az çekirdekli ve yüzeyi çok pütürlü bir hıyar çeşidi olan kornişondan daha çok turşu yapılır. Turşusu çok sevilen acur (Cucumis flexuosus) da hıyarın yakın akrabasıdır. Bu bitkinin meyveleri bazen düz, bazen yay gibi bükülerek 1 metreye kadar uzayabilir. Kabuğu beyazımsı yeşil renkte, üzeri hafif tüylü ve uzunlamasına çizgilidir.
Soğuktan, özellikle dondan çok etkilenen hıyar en iyi 20°C-30°C sıcaklıkta ve bol güneşli yerlerde yetişir. Tohum ekmek ya da fideleri dikmek için ılıman iklimli yörelerde en uygun mevsim toprağın ısınmaya başladığı ilkbahar sonlarıdır. Bitkinin en büyük düşmanı olan hıyar böceğiyle ve mantar hastalıklarıyla savaşmak için kurşun arsenat katılmış bordo bulamacı (bakırsülfat, sönmüş kireç ve su karışımı) püskürtmek etkili olur.
Yol kenarlarında ve kırlarda kendiliğinden yetişen, aynı familyadan başka bir bitki de eşekhıyarı (Ecballium elaterium) adıyla bilinir. Bu bitkinin hıyarı andıran küçük, şişkin ve bol tüylü meyveleri yenmez. Ama olgunlaştığında patlayarak içindeki tohumları 6 metre kadar uzağa fırlatması bitkinin ilginç bir özelliğidir.
MsxLabs & TemelBritannica
