Büyük Sesli Uyumu Büyük sesli uyumu, bir sözcükte bulunan ünlülerin kalın ya da ince olarak birbirine uyması durumudur. Bu uyuma göre sözcük içerisindeki kalın ünlüleri kalın ünlüler, ince ünlüleri de yine ince ünlüler takip eder.
- Türkçe bir sözcüğün ilk ünlüsü kalınsa, sonraki ünlüleri de kalın; ilk ünlüsü inceyse, sonraki ünlüleri de ince olur. Bu durumda kalın ünlüler olan a, ı, o, u ünlülerini sözcük içinde yine a, ı, o, u ; ince ünlüler olan e, i, ö, ü ünlülerini de yine e, i, ö, ü takip edecektir. Örneğin:
Kod:
konuşma (o, u, a)
çamaşır (a, a, ı)
yukarıda (u, a, ı, a)
incelik (i, e, i)
süpürge (ü, e)
görüntü (ö, ü) - Bu kurala uymayan pek az Türkçe sözcük vardır: şişman, anne, elma, kardeş, hangi ... Bu sözcükler de zaman içinde yapılarında meydana gelen değişiklikler nedeniyle uyuma aykırılık göstermiştir.
Kod:
şışman - şişman
ana - anne
karındaş - kardeş
hangı - hangi
alma - elma - Türkçeye yabancı dilden girmiş olan sözcüklerde bu uyuma bağlı değildirler. Bu nedenle de bu kurala uyabilir yahut aykırılık gösterebilirler:
telefon,
gazete,
kriter,
mahur,
makbuz,
mayo,
pantolon ...
- Bileşik sözcükler iki ayrı sözcüğün birleşmesinden oluştuğu için bunlarda büyük ünlü uyumu aranmaz.
- Sözcüklere eklenen bazı ekler ise bu kurala uymayarak istisna oluşturabilir.
-yor : Eylemlerde ek gibi kullanılan (ancak aslı eylem olan) -yor' un ünlüsu sözcüklere eklenirken değişmez. Haliyle de ince ünlüleri barındıran sözcüklere eklendiğinde
büyük ünlü uyumunu bozar.
Kod:
kalınlarla: bul-u-yor incelerle: görün-ü-yor
al-ı-yor sevin-i-yor
otur-u-yor bilin-i-yor -ken :
Kod:
kalınlarla: ağlar-ken incelerle: biter-ken
bakar-ken gelir-ken leyin :
Kod:
kalınlarla: sabahleyin incelerle: geceleyin
akşamleyin -(i)mtırak : Bu ekin başındaki
i uyum gösterse de ekin yapısındaki
ı değişmez.
Kod:
kalınlarla: sarımtırak incelerle: yeşilimtırak
ki: Bu ekin ünlüsü dilimizdeki bazı sözcüklerde (
bugün-kü,
dün-kü,
öbür-kü) yuvarlaklaşmışsa da genel olarak genel olarak kalın ünlülerden oluşan sözcüklere eklendiğinde uyumu bozar.
Kod:
kalınlarla:
sabah-ki incelerle: gece-ki
akşam-ki beri-ki
yarın-ki gil :
Kod:
kalınlarla: babamgil incelerle: dedemgil
