İsmet İnönü

(1884 İzmir - 1973 Ankara),
asker ve devlet adamı.

Babası aslen Bitlisli Kürümoğulları ailesinden, sorgu yargıcı Mehmet Reşit Bey, annesi Bulgaristan'ın Razgrad kasabasından Cevriye Hanım'dır. Askerî rüştiyeyi (askerî ortaokul), İstanbul'da topçu idadîsini (askerî topçu lisesi) ve Topçu Harp Okulu'nu bitirdi (1903). Aynı yıl Harp Akademisi'ne girdi. Öğrenciliği sırasında Fransızca ve Almanca öğrendi. 1906'da Harp Akademisi'ni birincilikle bitirdi. Kurmay yüzbaşı olarak II. Ordu emrine atandı. O sırada İttihat ve Terakki'nin Batı Rumeli'deki yayılması, özellikle ordu subayları arasında artmıştı. Pek çok çağdaşı gibi o da İttihat ve Terakki Cemiyeti'ne girdi (1907). 31 Mart Olayı'ndan sonra İstanbul'da, Hareket Ordusu karargâhında görev aldı. Ancak bundan sonra ordunun kesinlikle siyaset dışı kalmasını savunduğundan İttihat ve Terakki Cemiyeti ile ilişkisini kesti. 1910'da Yemen isyanlarını bastırmakla görevlendirilen Ahmet İzzet Paşa ile birlikte Yemen'e giderek isyanların bastırılmasında görev aldı ve etkin roller oynadı.

1913'te İstanbul'a döndükten sonra Bulgaristan ile yapılan barış görüşmelerinde askerî müşavir olarak bulundu. 1915 yılına kadar genelkurmayda çalıştı. 1915 yılında Doğu Anadolu'da II. Ordu kurmay başkanlığına atandı. Burada Mustafa Kemal Paşa ile kurduğu dostluk tüm yaşamı boyunca etkisini gösteren bir olay oldu. Daha sonra kolordu komutanı olarak Suriye'de İngilizlere kaşı mücadele etti. Mondros Mütarekesi'nden sonra Harbiye Nezareti Müsteşarlığı'na getirildi. Daha sonra çeşitli görevlerde bulundu. Bu arada Mustafa Kemal ile sürekli görüşüyordu. İlişkileri, Mustafa Kemal 1919 Mayısı'nda Ankara'ya gittikten sonra da sürdü. 1920 Nisanı'nda Mustafa Kemal'in çağrısı üzerine Ankara'ya geldi. Heyeti Temsiliye'nin kurmay başkanı olarak görevlendirildi.

23 Nisan 1920'de açılan Meclis'e, Erkanı Harbiyei Umumiye Vekili olarak girdi. 1920 Ekimi'nde Batı Cephesi'nin önem kazanması üzerine eski görevine ek olarak Garp Cephesi Komutanlığı'na getirildi. Bu son görevinde Yunanlılara karşı I. İnönü (12 Ocak 1921) ve II. İnönü (31 Mart 1921) savaşlarını kazandı. Çerkez Ethem'in milis birliklerini dağıttı. Büyük Taarruz'a Garp Cephesi Komutanı olarak katıldı. Mudanya Mütarekesi'nde TBMM'yi temsil etti ve başarılı bir müzakereci olduğunu kanıtladı. Dışişleri bakanı olarak Lozan Barış Görüşmeleri'nde TBMM'yi temsil etti ve Lozan Barış Antlaşması'nı imzaladı. Lozan dönüşü Fethi Bey'in başbakan olduğu kabinede dışişleri bakanı oldu. 30 Ekim 1923'te de Cumhuriyet Halk Partisi genel başkanı oldu. Bir ara başbakanlıktan ayrıldı ise de 1925'te yeniden başbakan oldu ve 1937 yılına kadar aralıksız olarak bu görevi sürdürdü.

1934'te Soyadı Kanunu çıkınca "İnönü" soyadını aldı. 1937'de Atatürk'ün isteği üzerine, yerini Celal Bayar'a bırakarak başbakanlıktan ayrıldı. M. Kemal Atatürk'ün ölümünden sonra Türkiye Cumhuriyeti'nin ikinci cumhurbaşkanlığına seçildi. Bu seçimden bir süre sonra da II. Dünya Savaşı çıktı. İsmet İnönü, ısrarla güttüğü tarafsızlık politikasıyla Türkiye'nin savaşın son günlerine kadar tarafsız kalmasını sağladı. Savaşın bitiminde çokpartili yaşama geçilmesi kararı alındı. 1946'da yapılan seçimler sonucu İnönü bir kez daha cumhurbaşkanı seçildi. 1946-1950 arasında başta Seçim Yasası olmak üzere eski yasalarda çokpartili demokratik yaşama uygun değişiklikler yapıldı. 1950 seçimlerini Demokrat Parti kazandı. Böylece İnönü'nün yaşamında 1960 yılına kadar sürecek olan, anamuhalefet partisi liderliği dönemi başlamış oldu. 27 Mayıs 1960'ta Demokrat Parti iktidarı devrildi. 27 Ekim 1961'de yapılan seçimlerden sonra İnönü, Kurucu Meclis üyesi ve başbakan oldu. 1965 seçimlerine kadar birçok koalisyon hükümetinin başında bulundu. 1965 seçimleri öncesinde "ortanın solu" tezini ortaya attı ve CHP'nin politikasına yeni bir yön vermeye çalıştı.

Daha sonra bu tezin savunulmasından vazgeçti ve parti içindeki muhalefetin giderek büyümesiyle 8 Mayıs 1972'de genel başkanlıktan ve 4 Kasım 1972'de de kurucuları arasında yer aldığı CHP üyeliğinden istifa etti. 14 Kasım 1972'de ise milletvekilliğinden ayrıldı. 16 Kasım 1972'de Anayasa'nın 70. maddesinden doğan hakkını kullanarak Cumhuriyet Senatosu'na girdi. İnönü'nün sağlığı, Aralık 1973 başlarında çok bozuldu. 25 Aralık 1973'te de Ankara'daki evinde öldü. Bakanlar Kurulu'nun aldığı karar üzerine Anıtkabir'e gömüldü.