Cümlenin Öğeleri

Cümle
Bir duygu, düşünce veya isteği kısaca bir yargıyı bildiren sözcük dizisine cümle denir.

• Çalıştım.
• Ders çalıştım.
• Sabaha kadar durmadan ders çalıştım.

Uyarı
Cümle yargı bildiren anlatım bütünlüğüdür. Buna göre yargı bildirmeyen biz söz öbeği, cümle değildir. Sözgelimi, Akıllı adam, bir sıfat tamlaması olup, cümle değeri taşımaz. Oysa Adam akıllıydı. Dendiğinde bu bir yargı, bildirir ve cümle adını alır.

Cümlenin Öğeleri
Temel Öğeler

Yüklem

Cümlede iş, oluş, hareket, kısaca yargı bildiren sözcük veya söz grubudur. Bu tanıma dayalı olarak yüklemin iki şekilde karşımıza çıkabileceğine dikkat edelim.

• Eylem Tabanı + Haber Kipi + Kişi Eki = Yüklem
• Eylem Tabanı + Dilek Kipi + Kişi Eki = Yüklem
• Ad ve Ad Soylu Sözcük + Ekeylem = Yüklem

Örnek

• Gurbetten gelmişim, yorgunum hancı.
• Şuraya bir yatak ser, yavaş yavaş

UYARI: Ad ve ad soylu sözcükler ekeylemle çekimlenmeden de yüklem görevinde bulunabilir. Örnek : İçimde tuhaf bir hüzün vardı. (var + idi)

• İçimde tuhaf bir hüzün var. (var).

Yüklemin Özellikleri

Yüklem, tek sözcükten oluşabileceği gibi söz öbeklerinden de (Ad ve sıfat tamlamaları, deyimler, ikilemeler, bileşik eylemler) oluşabilir.
Örnek:

• Birinci vazifen Türk istiklalini, Türk Cumhuriyeti’ni ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir. (Yardımcı eylemle kurulan bileşik eylem, yüklem durumunda)
• Bu ev, kırmızı damlı eski bir köy eviydi. (Yüklem, sıfat tamlaması durumunda)
• Sizinle konuşan kadın, çocuğun halasıymış.(Ad tamlaması, yüklem durumunda)
• O sabah güneş pırıl pırıldı.(İkileme, yüklem durumunda)
• Bu kez galiba baltayı taşa vurduk. (Deyim yüklem durumunda.)

Yalnızca ad değil, ad soylu tüm sözcükler ek-eylemle çekimlenerek yüklem olur.
Örnek:

• Yurdumuzu kurtaran, Atatürk’tür (Ad, yüklem durumunda)
• Bendim geçen ey sevgili, sandalla denizden. (Zamir yüklem durumunda)
• Biz üniversiteye giderken o küçüktü. (Adlaşmış sıfat, yüklem durumunda)
• Onun kaliteli malları çoktur. (Zarf, yüklem durumunda)
• Ak akçe kara gün içindir. (Edat öbeği yüklem durumunda)
• Dilimizde sıkça kullanılan bağlaçlardan biri de “ve” dir. (Bağlaç , yüklem durumunda.)
• Ağzından çıkan tek şey amandı. (Ünlem, yüklem durumunda)

Eylemsilerden, adeylem ve sıfateylemler, ek-eylemle çekimlenerek yüklem olur.
Örnek:

• Bütün dileği insanların birbirini karşılık beklemeden sevmesiydi.(Adeylem, ek-eylemle çekimlenerek yüklem olmuş.)
• Adam, uzaktan bir tanıdıklarıymış. (Sıfat eylem, ek-eylemle çekimlenerek yüklem olmuş.)

Yüklem, pekiştirilmiş sözcüklerden de oluşabilir.
Örnek:

• Bütün gece konuştu da konuştu.
• Bayram sabahı şehrin sokakları bomboştu.
• Bütün çocukları çalışkan mı çalışkandı.

Sıralı cümlelerde, iki farklı yargı aynı yükleme uyum gösterirse ortak yüklem kullanılabilir.
Örnek :

• Oğlan dayıya, kız halaya çeker. Bu bağımlı sıralı cümleyi yargı yönünden tek tek incelersek. Oğlan dayıya çeker.Kız halaya çeker.

Bu cümlede “çeker” yüklemi ortak kullanılmıştır.

Kimi durumlarda yüklemin anlatımdan düştüğü görülür. Böyle durumlarda okuyucu veya dinleyici yüklemi zihninden tamamlar.
Örnek:

• Ev yapacaksan tuğladan, kıza alacaksan Muğla’dan.

Yukarıdaki anlatım tamamlanırsa :

• Ev yapacaksan tuğladan yap. Kız alacaksan Muğla’dan al.

UYARI: İki farklı yargının tek eylemsiye ve tek yükleme bağlanması çoğu kez yargılardan birinin eylemsiyle ya da yüklemle uyumsuzluğuna neden olur ve anlatım bozukluğu yaratır. Bu anlatım bozukluğuna yüklem eksikliği adı verilir. Bu durumda her farklı yargıyı ayrı bir yancümleye (eylemsiye) ya da yükleme bağlamak anlatım bozukluğunu ortadan kaldırır.
Örnek:

• Sigarayı az içkiyi de hiç içmez.
• Sigarayı az (içer), içkiyi de hiç içmez.