Alevilik Nedir?
Doç. Dr. İbrahim ARSLANOĞLU
G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi
Aleviliğin ne olduğu, gerek Aleviler ve gerekse bu grubun dışında bulunan kişiler ve bilim adamları tarafından tartışılmaktadır. Bu çabalarda genellikle görülen, objektif Aleviliğin ne olduğunu ortaya çıkarmak yerine, kişilere göre Aleviliğin ne olması gerektiği üzerinde toplanmaktadır. Şüphesiz bu tip çalışmaların da yararsız olduğu söylenemez. Ancak bu çalışmalar, sosyal bilim yöntemiyle sosyal gerçeğin araştırılmasından çok, konuya felsefi tarzda bir yaklaşım mahiyetini taşımaktadır.
Bu yazıda, konunun felsefesinin yapılmasından çok çeşitli materyallere ve canlı kaynaklara dayanarak sosyal bir gerçeklik olarak Aleviliğin ne olduğu üzerinde durulacaktır.
En başta Alevi, Peygamber ailesi ve taraftarları anlamına gelir (İbn Haldun,1990:579). Ali tarafını tuttukları için bu manada Ali'nin ordu komutanlarından Abbasoğlu Abdullah, Yasiroğlu Ammar gibi sahabeler de Alevidir. Daha Ali'nin sağlığında onu en üstün sahabe, Halifeliğe en layık insan sayanlara ve Ali'nin komutanlarından Malik-i Eşter ve Sa'saa gibi kimselere de Alevi denmiştir (Yörükan, 1998:463).
Arapça'da Alevilik, Ali'ye mensup, Ali'ye ait anlamlarına gelir. Mezhepler tarihi ve tasavvuf edebiyatında ise, Hz. Ali'yi sevmek, saymak ve her hususta ona bağlı olmak anlamlarında kullanılmıştır. Bu bakımdan Hz. Ali'yi seven, sayan ve ona bağlı olan kimseye "Alevi" denir (Fığlalı, 1996:7).
Ali sevgisinin normal ve kabul edilebilir ölçüsü yanında bunun derece derece Hz. Ali'yi Tanrılığa vardıracak kadar marazi şekilleri de bulunmaktadır. Bu sevgi ve saygı, çok defa "Ehl-i Beyt" sevgi ve saygısı ile bir arada bulunmaktadır. Ev halkı anlamına gelen "Ehl-i Beyt”ten kastedilen, Hz. Muhammed'in ailesi ve soyudur. Rivayete göre bir gün Hz. Muhammed; kızı Fatma, damadı Hz. Ali ve torunları Hasan ile Hüseyin'i hırkasının, abasının altına alarak onları korumuş, şefkat göstermiş ve elini abasının üstüne koymuştur. Bundan sonra kendisi ile 5 kişi olan ocak mensupları, aile üyeleri "Ehl-i Beyt" adıyla anılır olmuştur (Eröz, 1990:33).
Cibali Ocağı Dedesi ve taliplerine göre Alevilik; Allah'a kul, Hz. Muhammed Mustafa'ya ümmet, İmam Ali'ye talip olan, Ehl-i Beyt'i seven ve İmam Hüseyin'in yolundan giden topluluğun kabul edip benimsediği inanç biçimidir. Yani İslamlık eşittir Aleviliktir. Bu tanıma bağlı olan ve yaşamında bunu uygulayan kişi Alevidir (Arslanoğlu,99/12:1 16).
Alevî: Eline, diline ve beline sahip olan, kendisine yapılmasını istemediği bir şeyi başkasına yapmayan; büyüğüne saygılı, küçüğünü seven, anaya, babaya ve komşusuna saygılı ve itaatkar olan, konuğu Hakk bilip saygıda ve ağırlamada kusur etmeyen; kadını erkeğe eşit gören; 72 milleti bir görüp Yaradan'dan ötürü seven; Allah'ın ademde (insanda) sır olup mekân tuttuğuna ve ademde tecelli ettiğine inanan; her türlü iyiliğin Tanrıdan geldiğine ve her türlü kötü fiilin insanın nefsi nedeniyle insandan olduğuna inanıp iman eden; alçak gönüllü olmayı kendisine düstur edinmiş, başka kişileri kendinden üstün sayan kişidir (a.g.y: 116).
Dede Mustafa Güvenç (1999:42)'e göre Alevilik, Kur'an'dan sonra Hz. Peygamber ve Ehl-i Beyt'in içtihatlarına öncelik veren, bütün insanlığı kucaklayan ve insanlar arasında ırk, renk, soy-sop ayrımı gözetmeyen bir İslami yorumdur. Alevilik, İslam dininin bozulmamış şekli olup aynı zamanda Nazenin tarikatı, Muhammed Ali yolu ve erkânıdır.
İsra Suresi 71 .ayette:"Her insan topluluğunu önderleri (imam) ile birlikte çağıracağımız o günde kimlerin amel defteri sağından verilirse, onlar, en küçük bir haksızlığa uğramamış olarak amel defterlerini okuyacaklardır" buyrulmaktadır. Alevi inancına göre bu ayet gereği Müslümanların mutlaka bir imama tabi olmaları gerekir. Bunlar Hz. Ali soyundan gelen imamlar olup, günümüzde Türkiye'de bunları takip edenler, Alevi dedeleri olarak kabul edilmektedir.
A. Şianın Kolları a. İmamiye
İbn Haldun (1990:579)'a göre Aleviler, Hz. Ali'yi imam diye andılar. Halifenin özelliklerinden olan imameti anlatmak ve mezheplerine göre Ali'nin namazlarda imam olarak cemaata namaz kıldırmağa Ebubekir'den daha layık olduğuna işaret etmek üzere Ali'ye imam adını verdiler.
Bundan başka İmamiye, Hz. Muhammed'in vefatından sonra halifeliğin Hz. Ali ve onun Fatma'dan doğma oğullarının hakkı olduğunu kabul edenlerin inançlarına verilen addır. Onlara göre, mümin olmak için imamı bilmek ve tayin etmek şarttır. İmamı bilmek dinin temelidir. Hz. Muhammed, Tanrı'ya ortak koşanlar ile ilgili ayetleri Araplar'a okumak üzere Hz. Ebubekir'i göndermiş ise de Peygambere kendi ailesinden birisini göndermesi vahiy ile emredilince Hz. Ali'yi göndermiştir. Ayrıca Tanrı elçisi, Ali'nin katıldığı bütün gazalarda Ali'den başkasını komutan tayin etmemiştir. Ebubekir ile Ömer'e gazalardan birinde Usame bin Zeyd, diğer bir gazada ise Amr İbn As komutanlık yapmıştır. İmamiye'ye göre bütün bunlar, Hz. Muhammed'in kendisinden sonra Hz. Ali'yi kendisine halef tayin etmiş olduğuna ve kendisinden sonra halifeliğin onun oğullarına geçeceğine işarettir (İbn Haldun, 1990:497-499).
İmamet için 4 şartın yerine gelmesi gerekiyor: 1 .İmamın bilim sahibi olması 2. İmamın adaletli olması 3. İmamın ehliyetli olması 4. İmamın akıl sahibi olması. Akıldan kastedilen, iş ve uygulamaya etki edecek derecede duygu ve organlarında kusurlu olmamaktır (a.g.e:486).
İmamiye, hem itikat hem de ibadet ve muamelatta İmam Cafer Sadık'ın görüşlerine dayandığı için buna Caferiyye de denilmektedir. Bunlar 12 imam inancını benimsemişlerdir.
Oniki İmamlar
1. Hz. Ali: Künyesi Ebu'l Hasandır. Ebu Turab, el-Murtaza, Haydar, Esadullah gibi lakapları vardır. Fil yılının 30. senesi Recep ayının on üçüncü (29 Temmuz) günü doğdu. Hz. Muhammed'in amcası Ebu Talib'in oğlu ve aynı zamanda Peygamberin damadıdır (Tercüman, 1987:103). 5 yaşından itibaren Hz. Muhammed'in yanında büyümüştür. Hz. Muhammed'e Hz. Hatice'den sonra ilk inanan, Peygamberin terbiyesi altında yetişen Kur'an ve sünneti en iyi bilen, gerek Hz. Ebubekir ve gerekse Hz. Ömer zamanında kendisine akıl danışılan bir sahabedir (Fığlalı, 1996:238-240).
Hz. Ali, Hz. Muhammed'in Medine'ye göç edeceği gün onun yatağına yatarak müşrikleri oyaladıktan sonra Peygamberin emanetlerini sahiplerine iade edip Hz. Fatma ve annesi Fatma
Binti Esad ile birlikte Medine'ye hicret etti. Hz. Ali, Peygamberin terbiyesi altında büyüyen, her yönden iyi yetişmiş, özellikle Kur'an ve sünneti, bilimi, helal ve haramı iyi bilen sahabe unvanını kazanmıştır. Ebubekir ve Ömer zamanlarında sahabeler içinde mutlaka kendisinden akıl danışılan bir isim olmuş, tarih ve tabakat kitaplarında "Ebubekir ve Ömer'in Müftüsü" olarak adı geçmiştir. O varını yoğunu fakirlere dağıtan, vefası, cömertliği ve Müslümanların haklarını gözetip korumakla şöhret kazanmış yüce bir şahsiyetti (a.g.e:239-243).
Hz. Muhammed Miraca çıktığında Tanrı kendisine sırlarla dolu nurlu yetmiş bin kelime söyledi. Bunlardan otuz beş binini açıklamakta serbestsin, bunları hayırlı dostlarına ve istediğine söyle, geriye kalan otuz beş binini gizle, buyurdu. Peygamberimiz bu sözlerden bir kısmını kerim ashabına söyledi, geriye kalan sırlarından on binini Hz. Ali'nin kulağına fısıldadı. Hz Ali, bu metin sırlar ve nurlarla dopdolu olduğu vakit heyecanlanarak ve feryat ederek çöllere gider, başını kuyuların içine sokar, ah vah eder, manalar saçar ve daima: "Perde kalksaydı yakıynim artmazdı" buyururdu (A. Eflaki II,1995:171-172).
Hz. Ali'nin üç yüce adeti vardı. Bunlardan birincisi, eve misafir geldiğinde önüne bal çıkarmak; ikincisi fakir ve zavallılara şalvar giydirmek; üçüncüsü ise, mescitlere çerağ göndermekti. Hz. Ali'nin yakınları bu üç adetinin sırrını sorduklarında O buna şu cevabı vermiştir: Fakir misafirlerin ağızları tatlanınca hakkımda dua etmeleri; "insanlar kıyamet gününde çıplak olarak haşrolunacaklar", hadisine göre o günde çıplak olarak dirildiğimde, avret yerimi kapatacak bir şeyimin olması; Yüce Tanrı'nın benim karanlık mezarımı kendi lütfu ile nurlandırması ve beni ışıksız bırakmaması için bunları yapıyorum (A. Eflaki I,1995:441).
Alevi inancına göre, Allahü Taala evreni yaratmadan önce Hz. Muhammed ile Hz. Ali'nin nurlarını yarattı ve evreni bu nurların ışığı ile aydınlattı. Tanrı şeriatı Hz. Muhammed'e, tarikatı ise Hz. Ali'ye verdi. Alevi cemlerinde delil uyandırmak maksadıyla yakılan çerağ (mum) Hz. Ali'nin nurunu temsil eder ve onun için bu kutsaldır (Bozkurt,?: 157).
Tanrı, Nur Suresi 36. Ayette; "(Bu kandil) bir takım evlerdedir ki, Allah (o evlerin) yücelmesine ve içlerinde isminin anılmasına izin vermiştir. Onların içinde sabah-akşam O'nu tesbih ederler." buyurarak, insanlara bu çerağın ibadet yapılan mekânlarda yakılmasını emretmiştir. Görüldüğü gibi Alevi dergâhlarında yakılan mum, yukarıdaki ayete ve tasavvufi inanca dayanmasına rağmen, bu törenlerin gizli olması ve Sünnilerce mahiyetinin anlaşılamaması sebebiyle, zaman zaman mum söndü gibi suçlamalara neden olabilmektedir.
Mevlana'nın rivayetine göre, Hz. Ali bir gün sabah namazına gidiyordu, önünde yaşlı bir Yahudi'nin yürümekte olduğunu gördü. Ali; insanlığı, civanmertliği ve ahlakının yüceliği ile o ihtiyara saygı gösterip onun önüne geçmedi ve arkasından yavaş yavaş yürüdü, fakat sabah namazının birinci rekatını kaçırdı. Bunun üzerine Cebrail Hz. Muhammed'e gelerek kendisini Tanrı'nın gönderdiğini ve bir Yahudi'ye saygı göstermesi yüzünden Ali'nin, yüz senelik ibadetten daha hayırlı olan sabah namazının birinci rekatının sevabından mahrum kalmadığını bildirdi (Eflaki I,1995:285).
Fütüvvet, peygamberlerden Hz. Muhammed'e geldi. Kıyamette her peygamber kendi derdine düşerken O, "ümmetim, ümmetim" diye halkın kaydına düşecektir. Fütüvvet, Hz. Muhammed'den Hz. Ali'ye geçti. Hz Muhammed: "Ben ilmin şehriyim, Ali kapısıdır ve Ali bendendir, ben Ali'denim, buyurmuştur. Hz. Ali Fütüvvet kutbudur ve 17 kişinin belini bağlamıştır. Bunların başında Selman-ı Farisi gelir. O daHz. Ali'nin emriyle bazılarının
bellerini bağlamıştır. Böylece şedd erkanı (kemerbestlik), Hz. Muhammed, Ali ve Selman vasıtasıyla kurulmuş bir silsile meydana getirmiştir (Arslanoğlu, 1977:20).
Bir gün bir dilenci gelmiş ve bir şey istemişti. Peygamber, buna bir şey verin, dedi. Ali kalktı, gitti ve bir dinar, beş dirhem ve bir kap yemek getirdi. Hz. Muhammed sorunca dedi ki: "O istediği zaman içimden bir parça yemek vermeyi geçirdim. Derken hatırıma beş dirhem vermek geldi. Giderken bir dinarım var, onu da vereyim, dedim. Hatırıma geleni ve içimden geçeni vermemezlik edemezdim." İşte bunun üzerine Hz. Peygamber: "La feta illa Aliy: Ali'den başka er yok" dedi (Arslanoğlu,1977:15).
Hz. Ali: "Bana ayıplarımı gösteren kimseye Tanrı rahmet etsin. Ben iyi huyumla insanlara galip gelirim, imkanım nispetinde onları ıslah ederim. Bana söylemek düşer, kabul ettirmek benim elimde değildir" demiştir (A. Eflaki II, 1995:59).
Hz. Ali'nin yolunun şartı 6 olarak kabul edilmektedir: 1.tövbe 2.teslim 3.ölüm 4.takva 5 .kanaat 6.uzlettir (Arslanoglu, 1997:49).
Alevilere göre Hz. Muhammed'den sonra İslam dini bozulmuştur ve gerçek İslam'ın savunucusu Hz. Ali'dir. Hz. Ali, bütün Türkler'de yiğitlik ve kahramanlığın sembolüdür. Alevi toplumunda ise yiğitlerin alplerin bileşimidir. Oğuz gibi yiğit, Dede Korkut gibi bilgedir. Bir çok Alevi köyünde Hz. Ali'nin Türk olduğuna inanılır. Hz. Muhammed ile Hz. Ali, İbrahim Peygamber'in soyundan gelirler (Bozkurt, 1990:106-108).
2.Hz. Hasan: Hz. Peygamber'in kızı Hz. Fatıma ile Hz. Ali'nin büyük oğullarıdır.
Hicretin 2.Yılında doğduğu rivayet edilirse de kaynakların çoğunluğu 625 yılında doğmuş
olduğunda birleşirler. Muaviye ile anlaştıktan sonra Medine'ye yerleşti ve burada 10 yıl
yaşadıktan sonra Yezid B. Muaviye ile evlendirilmek vaadiyle karısı Ca'de Binti Eş'as B. Kays
tarafından zehirlenerek şehit edildi. Baki mezarlığında annesi Hz. Fatıma'nın yanına gömüldü
(Tercüman, 1987:163). Doç. İbrahim Sarıçam (1997:297)'a göre Hz. Hasan, karısının
zehirlemesi yüzünden ölmüş olabileceği gibi, Muaviye ile yapılan savaşta almış olduğu
yaralardan da vefat etmiş olabileceğini ileri süreler bulunmaktadır.
3.Hz. Hüseyin: Künyesi Ebu Abdullah'dır. Lakabı Sıbt (torun) ve Şehid'dir. Hz. Ali ile
Hz. Fatıma'nın oğullarıdır. Hicretin dördüncü yılında doğmuş (626); 10 muharrem 61/10 Ekim
tarihinde Yezid'in ordusu tarafından Kerbela'da şehit edilmiştir. Gerek Hz. Hasan ve gerekse
Hz. Hüseyin Hz. Muhammed'in en sevdiği torunlarıdır (Tercüman,1987:104).
4.Ali Zeyne'l Abidin: Künyesi Ebu Muhammed ve Ebu'l Hasan'dır. Lakabı, ibadet
edenlerin ziyneti ve secde edenlerin efendisi anlamına gelen "Zeyne'l Abidin" ve " Seyyidu'l
Sacidin"dir. Babası İmam Hüseyin, annesi son İran hükümdarı Yezdcürd'ün kızı Şehribanu'dur. 5 Şaban 38/6 Ocak 659'da Medine'de doğmuş ve 22 Muharrem 95/17 Ekim 713 tarihinde vefat etmiştir. Medine'de baki mezarlığında gömülüdür (a.g.e:104).
5.Muhammed el-Bakır: Künyesi Ebu Cafer'dir. Lakabı, ilim ve hikmeti yaran, ilmin
derinliğine inmiş anlamına Bakırdır. 3 Safer 57/16 Aralık 676'da Medine'de doğmuş ve 7
Zilhicce 114/28 Ocak 733'de Medine'de vefat etmiş ve babasının yanına gömülmüştür. Babası
Ali Zeyne'l Abidin, annesi Hz. Hasan'ın kızı Ummü Abdullah'dır. O babası Zeynel-Abidin gibi
siyasetten tamamen uzak kalmış ve ilimle meşgul olmuştur. Muhammed el-Bakır, bir çok hadis
ve fıkıh imamı ile görüşerek fikir alış-verişinde bulunmuş olup, büyük bir hadis bilginidir
(Fığlalı, 1996:262).
6.Cafer es-Sadık: Künyesi Ebu Abdullah, lakabı Sadıktır. 17 Rebiülevvel 80/23 Mayıs
699 tarihinde Medine'de doğmuş, 25 Şevval 148/15 Aralık 765 tarihine aynı yerde vefat etmiştir. Baba tarafından Hz. Ali'ye ve Hz. Fatma vasıtasıyla da Hz. Muhammed'e, ana tarafından ise Hz. Ebubekir'e dayanır. Medine'de bahçeli evinde dersler vermiştir. Kendisinden ders alanlar daha sonra fıkıh ve kelamın gelişmesinde önemli katkıları olan şahsiyetlerdir. Bunlar arasında Ebu Hanife, Malik Bin Enes, Mutezile'nin kurucusu Vasıl B. Ata ve meşhur kimyacı Cabir B. Hayyan bulunur (Fığlalı, 1996:264-265).
Bütün kaynakların ittifakla bildirdiğine göre İmam-ı Cafer Sadık, ihlaslı, sabırlı, cömert, hoşgörülü, yiğit ve heybetli bir kişiliğe sahipti (Tercüman, 1987:43).
İmam-ı Cafer Sadık'ın; Zeydin, oğlu Yahya'nın, torunu Mehdi'nin, onun kardeşi İbrahim ve İsa bin Zeydin öldürüleceklerini önceden haber verdiği için kendisinin kerametlerine inanılmaktadır (İbn Haldun, 1990:505).
7.Musa el-Kâzım: Künyesi Ebu'l Hasan, lakabı Kâzım'dır. 7 Safer 128/8 Kasım 745 tarihinde Mekke ile Medine arasındaki Ebva'da doğmuş, babası Cafer es-Sadık, annesi ise Berberi bir kadın olan Hamide'dir. Siyasetle uğraşmamasına rağmen Abbasi Halifelerinin şüphesini çekmiştir. Bu yüzden Onu Abbasi Halifesi El-Mehdi, Bağdat'a getirerek hapsetti. Daha sonra Harun Reşid önce onu Basra'ya, sonra Bağdat'a nakleder, burada hapiste iken 25 Recep 183/1 Eylül 799 tarihinde Bağdat'ta vefat etmiş ve Kazımeyn'de Kureys Mezarlığına defnedilmiştir. İmam Musa Kâzım; alim, tasavvuf ehli, yumuşak huylu, cömert ve yardım sever bir zattı (Fığlalı, 1996:266-267).
8. Ali er-Rıza: Künyesi Ebu'l Hasan, lakabı Rıza'dır. 11 Zilkade 148/29 Aralık 765 tarihinde Medine'de doğmuştur. Babası Musa el-Kâzım, annesi Şehd, Neciyye, Necme veya Mersiye adlı bir cariyedir. Ali er-Rıza, bilim ve tasavvuf ehli olması ile tanınmış, babasından hadis rivayet etmiş ve Medine'de Hz. Muhammed'in mescidinde fetvalar vermiş ve hayatının büyük bir kısmını siyasetten uzak geçirmiştir. Ancak Abbasi Halifesi Me'mun, ona kızı Habib'i vererek kendisine veliaht tayin eder. Bu olay Bağdat'ta tepki uyandırır ve halifeye karşı ayaklanarak Memun'un amcası İbrahim B. Mehdi'ye biad ederler. Me'mun bir ordu ile Bağdat'a gitmek üzere yola çıkar yanına Ali Er-Rıza'yı da alır. Ordunun Tus şehrine varışında fazla miktarda üzüm yemiş, taraftarlarına göre de Ali.B. Hişam tarafından verilen bir narı yiyerek zehirlenmiş ve 3 gün sonra bir hastalıktan 29 Safer 203/5 Eylül 818 tarihinde vefat etmiştir. Buna çok üzülen Me'mun, cenaze namazını bizzat kendisi kıldırır ve 1 yıl önce ölen babası Harun Reşid'in gömüldüğü Tus şehrinin Senabad köyüne, babasının türbesine defneder. Daha sonra burası Meşhed adıyla büyük önem kazanır (a.g.e:267-269).
9.Muhammed et-Taki: Künyesi Ebu Cafer, lakabı Taki'dir. Bazen Cevad ve İbnu'r-Rıza da denilir. 15 Ramazan 195/11 Nisan 811 tarihinde Medine'de doğmuş ve 30 Zilkade 220/25 Kasım 83 5'de Bağdat'ta ölmüş ve Kazımeyn'de defnedilmiştir (Tercüman, 1987:104).
10.Ali en-Naki:Künyesi Ebu'l-Hasan'ül-Askeri, en meşhur lakabı, El-Hadi ve En-Naki'dir. Babası Muhammed El-Cevad (et-Taki), annesi mağripli bir cariye olan Semane'dir. 212/7 Mart 828'de Medine civarında doğmuştur. En-Naki, Medine'ye yerleşir ve orada bilimle uğraşır. Zamanla Ehl-i Beyt taraftarlarının çok olduğu Irak, İran, Mısır gibi yerlerden çok sayıda insan ondan ders almaya gelirler. Halife El-Mütevekkil, evinde çok sayıda insan toplandığı ve silahların bulunduğu ihbarı üzerine evinde arama yaptırır. Eve gelenler onu
kıbleye dönmüş ibadet yapar halde bulurlar. Halife El-Mütevekkil onu Samarra'da ikamete mecbur eder. Orada 20 yıl 9 ay yaşadı ve 3 Recep 254/28 Haziran 868 tarihinde vefat etti ve Samarra'da evine gömüldü (Fığlalı, 1996:270-271).
11.Hasan el-Askeri: Künyesi Ebu Muhammed, lakabı; Hadi, Er-Refik ve Ez-Zeki'dir. Samarra'da El-Asker adlı bir mahallede oturduğu için El-Askeri'dir. 8 Rebiul'ahir 232/2 Aralık 846 tarihinde Medine'de doğmuştur. Hasan El-Askeri babası ile birlikte 2 yaşında iken Samarra'ya gelmiş ve orada yetişmiştir. Kendisinin Hintçe, Türkçe ve Farsça dillerini bilen bilgin bir şahsiyet olduğu rivayet edilir. Bilginliğinin yanında kerem sahibi, bağışlayıcı ve sakin bir tabiata sahipti ve 8 Rebiulevvel 260/2 Ocak 873 tarihinde vefat etmiş ve babasının yanına gömülmüştür (a.g.e:27 1-272).
12.Muhammed el-Mehdi: Künyesi Ebu'l Kasım, lakabı Muntazar, Huccet, Sahibu'z-Zaman ve Mehdi'dir. 15 Şaban 255/30 Temmuz 869 tarihinde doğmuştur. Şiilere göre babası Hasan el-Askeri'nin vefatından sonra gizlenmiştir ve halen sağdır. Kıyametten önce ortaya çıkarak zulümle dolmuş dünyaya adaleti getirecektir (Tercüman, 1987:104).
Alevi inancına göre, Cenab-ı Allah, evreni yaratmadan yüz bin sene önce Hz. Muhammed ile Hz. Ali'nin nurlarını yarattı. Sonra evreni yarattı ve yedi kez çeşitli yaratıkları (Dev kavmi, Peri kavmi, Cin kavmi) yarattı ise de kendini bildirip açığa vuramadı. Sonra kendi sıfatı üzerine Adem'i yarattı ve böylece Ademle zahirleşti ve bilindi, daha önce yaratmış olduğu Hz. Muhammed ile Hz. Ali'nin nurlarını Adem'in beline koydu. Sonra Adem'den Havva'yı yarattı. Ademle Havva'nın evlenmesiyle 124 000 peygamber ve 4444 veli geldi. Yukarıda adı geçen nurlar nesilden nesile geçerek en son Abdül'Muttalib'e kadar geldi. Onda ikiye ayrılarak birisi oğlu Abdullah'a diğeri ise oğlu Ebu Talib'e intikal etti. Abdullah'tan geçen nur, peygamberlerin sonuncusu olarak Hz. Muhammed'de zahirleşti. Ebu Talib'e geçen nur ise Hz. Ali'de velilerin şahı olarak zahirleşti. Sonra Hz. Ali ile Hz. Fatım'nın evlenmesi ile bu iki nur, Hz. Hasan ve Hüseyin'de birleşti. Bu nur sırasıyla 12 imamlara geçerek en son Mehdi'de kaldı. Mehdi mağarada kaybolduğu için halen onda yaşamaktadır. Mehdi tekrar dünyaya gelip dünyayı düzelttikten sonra tekrar Allah'a dönecektir (Bozkurt,?: 1 8-19).
Mehdinin dünyaya dönerek kötülükleri önleyeceği ve dünyayı düzelteceği inancı Sünni bilim ve tasavvuf adamı olan Erzurumlu İbrahim Hakkı tarafından da kabul edilmekte ve Marifetnâme(s.5 1) adlı eserde bu durum şöyle dile getirilmektedir: "Kıyamet alametleri gizli ve açık olarak ikiye ayrılır. Açık alametlerden altıncısı, Hz. Muhammet soyundan Mehdi'nin çıkıp 40 yıl adalet üzere gidip Hz. İsa'yı bulmasıdır.
b. Zeydilik:Hz. Peygamberden sonra Ali ve sırasıyla Hasan, Hüseyin ve onun oğlu Zeynelabidin ve onun oğlu Zeyd bin Ali'nin imamlığını kabul edenlere Zeydiyye adı verilmiştir (İbn Haldun, 1990:505). Zeyd, Ehli Beyt içinde Hz. Hüseyin'den sonra Emeviler'e karşı harekete geçen ilk kimsedir. Fakat adamları O'nu terk etmiş ve 400 askeri ile savaştıktan sonra atılan bir okla 740 yılında şehit olmuştur. Adamları onu küçük bir nehir yatağına gömdüler, fakat bazı köleler onun kabrini Em evi ordusu komutanı Yusuf Bin Ömer'e gösterdiler. O kabri kazdırarak cenazeyi çıkartıp çıplak olarak astırdı ve sonra cesedi yaktırıp küllerini Fırat nehrine attırdı (Mutlu, 1994:211-212.)
İmam-ı Azam, "Eğer insanların onun dedesini (Hz. Hüseyin) yalnız bıraktıkları gibi, onu da yalnız bırakmayacaklarını bilseydim, onunla birlikte cihada katılırdım. Çünkü O hak imamdır. Ancak bu düşünce ile ona sadece para yardımında bulundum", demiştir. İmam-ı Azam, Zeyd'e on bin dirhem göndermiş, bunu öğrenen Emeviler, İmam-ı Azamı sıkı bir kontrol altında tutmuşlardır (a.g.e:2 11-212).
Zeydilere göre Hz. Muhammed isim ve şahıs belirtmek suretiyle bir imam vasiyet etmemiştir. Ancak İmam, vasıfları itibariyle bilinebilir. İmamda bulunması gereken vasıflar, Haşimi, vera sahibi, muttaki, alim ve cömert olması ve imametini ilan ederek ortaya çıkmasıdır. Bu vasıfların Hz. Ali'de bulunması nedeniyle bu kişi Hz. Ali olmalıdır. Ayrıca sahabenin en üstünü Hz. Ali'dir. Buna rağmen Zeydiler, ilk üç halifeyi meşru saymışlardır (Tercüman, 1987:223). Zeydiler, amelde birkaç mesele dışında İmam-I Azam Ebu Hanife'nin görüşlerini benimserler (Mutlu, 1994:209).
Zeydilerde ermiş, yiğit ve cömert olmayanlar imam olamazlar. İmam olmak için mutlaka Hz. Fatıma'nın evlatlarından olmak şarttır. Bütün bunlara rağmen imamlık babadan oğula geçmez, bunun için seçim yapılmaktadır. Onlara göre iki değişik bölgede iki imamın bulunmasında bir mahzur yoktur (Tai, 1998/6:146). Fatma evladından seçilecek olan imamın bilgin, zahit, civanmert, bahadır olmasını, kendisinin biada çağırmasını ve zuhurunu şart koşarlar (İbn Haldun,1990:499).
Zeydilere göre imanın iki temel dayanağı vardır: Bunlardan birincisi, imanın doğrudan bir bilim olduğudur. İkincisi ise bu imanı açıkça ikrar gereklidir. İmanın uygulama biçimleri şunlardır: Allah'ın isteklerini bilmek, helal olanları haramdan ayırmak, yasakları öğrenmek. Allah'ın insanoğluna verdiği emirleri yerine getirmek, adam öldürmek ve zina yapmaktan kaçınmaktır ( Mutlu, 1994:146).
c.Rafizilik: Emevi komutanı Yusuf bin Ömerle savaşacağı sırada Zeydi, terkedenlere, Arapça terkedenler anlamında Rafizi denildi. Rafiziler, şianın aşırı uçlarından olup Hz. Ali'yi İlah olarak görürler (a.g.e:228-229)
İsmail Mutlu'ya (1994:229) göre, Hz. Muhammed hadislerinde Hz. Ali'ye bir grubun aşırı sevgi, bir grubun da aşırı düşmanlık sebebiyle helak olacağını bildirdi. Bunlardan birincisi Rafiziler, ikincisi Haricilerle Emevilerin Nasibi denilen koludur
d.İsmailiyye: Şiilerden bir grup Cafer Sadık'ın oğlu Musa Kazım'ı tanırken, diğer bir grup ise Cafer Sadık'ın büyük oğlu İsmaili imam olarak tanırlar, İsmailiye Ortadoğu'nun eski dinleri ile Yeni Platonculuk'tan derledikleri ve Batınilik denilen bir akidenin temsilcisi olmuşlardır. Onlara göre namaz imamı sevmektir, hac ise imamı ziyaret etmektir. Oruç ise imamın sırrını açığa vurmaktan korunmaktır. Zina Batıni sırları açıklamaktır. Adem Hz. Ali, şeytan ise Ebubekirdir. Ebubekir Ali'ye secde et denildiği halde secde etmemiştir. Anadolu Alevileri, İmam-ı Cafer Sadık'ın oğlu Musa Kâzım'ı İmam olarak kabul eden gruptandır (a.g.e:214-216).
e.Dürzilik: Şiiliğin İsmailiye kolundandır. Onlara göre El-Hakim Allah, Hamza ise peygamberdir. Dürziler İslamın 5 şartını iptal etmişlerdir (a.g.e:222).
Buhara'lı bir Türk olan (407/1016) tarihinde Mısır'a gelen Neştekin Er-Dürzi adında birisi ortaya çıkar. Neştekin, El-Hakim'in görüşlerini kendi lehine propaganda eder ve kendisini "yol gösterenlerin efendisi" olarak tanıtır. Neştekin aşırı fikirlerinden dolayı 510 tarihinde öldürülür. Sonra Hamza çevreye dailer göndererek herhangi bir ibadet zorunluluğu olmayan manevi bir inanç için taraftar toplamaya çalışır (Tercüman,1987:53-54).
Dürzi toplumu akıllılar ve cahiller olmak üzere iki gruba ayrılır. Akıllılar, din işlerini bilen kişilerdir. Bunların özel kıyafetleri vardır, sigara ve şarap içmezler. Söze sadakat, şehvetten kaçınma, haram yememe, insan öldürmeme ve fasıklık, hırsızlık, zina ve riya gibi davranışlardan kendilerini alıkoyma bunların zorunlu görevlerindendir. Akıllıların önderleri, akıllıların üstünde bir tabakadır. Bunların en önemli özellikleri, uzlette yaşamak ve kutsal Dürzi eserlerini kopya etmektir (a.g.e:54).
Cahiller, Dürzilerin ikinci tabakasını teşkil eder. Bunlar Dürzi eserlerin aslını değil de şerhlerini okumaktan başka bir şey yapacak değildir. Bunlar sigara içebilir, refah içinde yaşabilir, dünya zevklerini tadabilirler. Dürzilik 4 esasta özetlenebilir: 1 .ElHakim'i Allah bilmek 2. Emri tanımak ki, bu da Hamza b. Ali'dir. 3.Hududu tanımak. Bunlar Hamza ile beş vezirdir. 4. Yedi esası bilmektir: Kelime-i şahedet, namaz, oruç, hac, zekat, cihat, velayet yerine konan yedi vasiyettir (a.g.e:54).
Dürziler'e göre ahiret, cennet, cehennem, arş, kürsi, hesap, ceza ve mükafat gibi şeyler hep bu dünyadadır (a.g.e. :56)
B. Anadolu Aleviliğinin Oluşmasını Etkileyen Akımlar
Anadolu Aleviliği, Batınilik, Yesevilik, Haydarilik, Kalenderilik Hurufilik, Yunan felsefesi, tasavvuf gibi akımlarından ve Yunan felsefesi, Şamanizm gibi inanç ve kültürlerden etkilenmiş bir düşünce ve inanç sistemidir. Bunun dışında Yahudilik, Hıristiyanlık, Budizm, ruh göçü, paganizm gibi inanç ve kültürlerin de etkisinde kalmıştır. Çünkü her inanç ve kültür eski kültürü tamamen silip yerine tamamen yeni bir kültür ikame edemeyeceği gibi komşu olduğu inanç ve kültürlerden de ister istemez etkilenecektir.
1.Batınilik: Her zahirin (açık) bir batını (gizli) olduğunu ve Kur'an ile hadislerin ancak tevil (yorum) ile anlaşılabileceğini ve bunun da masum imam tarafından ve onun yolundan yürüyenlerce bilinebileceğini iddia eden fırkalara denir. Nasıl yumurtanın işe yarayan kısmı kabuğu değil de içi ise, aynen onun gibi Kur'an ve hadislerin de görünen ve ilk anda anlaşılan kısmı değil asıl batini manası değerli ve gereklidir (Tercüman,1987:36).
Kur'anın biçime bağlı yorumu tefsir iken tevil, bu açıklamanın özünü göstermektir. Tevil, batının karşılığıdır. Tefsir şeriatı, tevil ise hakikatı gösterir. Vahiy, Peygamberle sona ermiş, fakat ilham ile keşif yolu ile bilme olgusu devam edecektir. Keşif yolu ile gizli olan, örtülü bulunan gerçeğe ulaşmayı engelleyen sebepler yok edilir (Zelyut, 1992:37).
2.Yesevilik: Ahmet Yesevi (öl. 1166) tarafından kurulan ilk Türk tarikatı olarak bilinir. Ahmet Yesevi'nin şöhreti bütün Türkistan, Mavera'ünnehir, Horasan ve Harezm'e yayıldı. Zamanında zahir ve batın ilminde herkesten üstündü ve müritlerine bu bilimleri anlatıyordu. Bütün vaktini ibadet ve taat ile geçiriyor, boş vakitlerinde de kaşık ve kepçe yontarak geçimini sağlıyordu (Köprülü, 1984:32).
Yesevilik, Türk kültürünü İslami açıdan, İslam'ı Türk kültürü açısından yorumlamış ve İslam'la Türk ruhunun bütünleşmesinde çok önemli rol oynamıştır(Bıçak, 1999:66). Yesevilik başlangıçta Seyhun havalisinde, daha sonra bütün Türkistan'da hızla yayılıp yerleşti. Zamanla da Seyhun'un ötesindeki bozkırlara kadara genişledi. Moğol istilasından sonra Horasan, İran ve Azerbaycan Türkleri arasında rağbet gördü ve XIII. Asırda Yesevi dervişleri vasıtasıyla Anadolu'ya geçti. Anadolu'da en önemli Yesevi dervişleri Hacı Bektaş Veli ve Sarı Saltuk idi (A. Yesevi. 1991:45).
Ahmet Yesevi'nin sağlığında 99 bin müridi olduğu ve bunları Türk dünyasının her yerine göndererek İslam'ın yayılmasına hizmet ettikleri söylenir. Ahmet Yesevi'nin Divan-ı Hikmeti, Kıpçaklar yani Kuzey Türkleri, Türkmenler, Azeriler, Batı Türkleri yani Anadolu ve Rumeli gibi Türk dünyasının geniş alanlarında etkili olup edebi nüfuz kazanmasını başarabilmiştir (Köprülü, 1984:176).
Ahmet Yesevi, Türkistan'da Hz. Muhammed'den sonra en yüce kişi olarak kabul edilir. O toplumda ve dergâhta kadın ve erkeğin birlikteliğini savunmuştur (Kışlalı,1997:167). Ona göre erkek ve kadın bir ehl-i hak meclisinde birleşerek beraber zikir ve ibadete devam etseler bile, Hak Taala, onların kalplerindeki her türlü kin ve düşmanlığı yok etmeye muktedirdir (Köprülü, 1984:34). Bu inanç Türkiye'deki Alevi topluluğunca benimsendiği için, cem törenlerinde kadın-erkek birlikte zikir yapılır.
Ahmet Yesevi, bir bilim dili olması dolayısıyla Arapça ve Farsça'yı gayet iyi bilmesine rağmen Arap ve Acem dili hastalığına yakalanmamış, göçebe Türkler'e Türkçe ile hitap etmiş ve öz Türkçe şiir, nefes, hikmet ve ilahiler söylemiştir.
Ahmet Yesevi'yi meşgul eden tek şey, halkı irşat ederek doğru yola yöneltmektir. Onun tavsiye ettiği başlıca şeyler şunlardı: Erenlerin sözünü dinlemek, Kur'an ve hadislerin hükümlerine riayet etmek, şeriatla tarikatı bağdaştırmak, züht ve takva esaslarına bağlı kalmak, dünyanın süsüne, malına ve şöhretine bağlanmamak, riyazat ve mücahade yolunu açık tutmak. O ayrıca aşk yoluna girmenin çok zor olduğunu, aşk yolunun faziletli, feyizli fakat çilelerle dolu olduğunu belirtir. Yesevilik'te coşkun, taşkın bir ruh hayatını teşvikten çok, temkinli ve ölçülü davranışlar tavsiye edilir (Tercüman, 1987:215).
Yesevilik'te tarikat adabı şunlardır: İki dizi üzerine çöküp tevazu ve edeple oturmak. Kendini herkesten alçak görmek. Herkesi kendinden daha faziletli bulmak. Şeyh ve azizlerin huzurlarında edepli ve sessiz durmak ve onların meclislerinde izinsiz konuşmamak. Şeyhinin ve başka şeyhlerin velilik sırlarını ve keramet rumuzlarını açıklamayıp saklamaktır (a.g.e:216).
Ahmet Yesevi'nin yanında eğitim gören öğrencileri bir gün kendisinden icazet isterler. Ahmet Yesevi ücret olarak her sene birer çinik darı getiren öğrencilerinden bu darı yığını üzerinde ve yığını hiç bozmadan iki rekat namaz kılanın icazete hak kazanacağını söyler. Öğrencilerden hiçbirisi bunu başaramaz. Orada olmayan Hacı Bektaş Veli geldiğinde bunu öğrenir ve darı yığını üzerine seccadesini atarak iki rekat namaz kılar. Bunun üzerine Ahmet Yesevi'de bulunan Hz. Ali'nin hırkası gelip kendiliğinden Hacı Bektaş Veli'nin sırtına geçer. Seccade ortaya açılıp sofra serilir, taç başına konar, çerağ alevlenir. Ahmet Yesevi, dut ağacından alevlenen çerağı tutup attığında Horasan'dan Kırşehir'deki Hacı Bektaş Tekkesi'ne düşer. Tekkedeki bir tarafı yanık dut ağacı budur. Ahmet Yesevi, Hacı Bektaş'a "Biz senin nasibini Anadolu'da verdik, git o memleketi irşat et”der (Er, 1994:40).
Yesevi'nin kabri hala önemli bir ziyaret yeridir. Türbesi bir hankah ilavesi ile Timur tarafından yeniden yaptırılmıştır. Menkıbeye göre Ahmet Yesevi, Hz. Muhammed 63 yaşında vefat ettiği için bu yaştan sonraki ömrünü yer altında bir hücreye çekilerek orada geçirmiştir (Tercüman, 1987:16).
3.Melamilik: Kelime olarak kötülemek, azarlamak, serzenişte bulunmak ve kınamak anlamlarına gelir. Tasavvuf ıstılahı olarak, yaptığı iyilikleri gösteriş endişesi ile gizlemek, yaptığı kötülükleri nefsiyle mücadele etmek için açığa vurmaktır. Başka bir ifade ile ruhsal hayattan kaynaklanan halleri saklamak, nefisten kaynaklanan davranışlara karşı koymak veya onların aksini yapmaktır (Tercüman, 1987:137).
Melamiliğin doğuşunda ve gelişmesinde Arapların kendilerini diğer ırklardan üstün görmelerinin, Emevilerin Arap olmayanlara mevali (köle) adını takmalarının ve Abbasilerin Hz. Ali evladını kendilerine düşman saymalarının rolü olduğu kabul edilmektedir. Arap hakimiyetinin getirdiği dini baskı diğer kavimleri rahatsız etmiş ve Melamilik akımını güçlendirmiştir. Horasandan başlayan Melamilik, Nişabur, Herat ve Kabil'de yayılmıştır. Türkmen ileri gelenlerinden Muhammed Maşuki Tusi, Süleyman Türkmani ve Ali Abu gibi kimseler, Melamiliğin Türkmenler arasında yayılmasına yardımcı olmuşlardır. Horasan erenleri, Alp erenler ve fütüvvet ehli gibi deyimlerle anlatılanların Melamilikle ilişkili olduğu ileri sürülmüştür (Güner,?:49-50).
Melamilik, bir tarikat olmadığı gibi, bir yaşayış biçimi, İslamiyet'in hayata uygulanmasında değişik bir yorumdur. Bu yönüyle bir tepki hareketidir. Zamanla tarikat; tekke, zaviye, dergâh ve özel kıyafetler ve zikir toplantıları ile kurumlaşmış ve halktan kopmuştur. Bazılarına göre işte Melamilik buna bir tepki olarak doğmuştur. Tasavvuf ve tarikat Tanrı'ya ulaşmak için bir yol ise, bu bir takım gösterişli merasimler ve halktan kopuk bir imtiyazlı sınıf oluşturmakla mümkün olamazdı. İşte gittikçe katılaşan bir takım şekli davranışlar ve gösterişli zikirlere dönüşen tarikat olayına Melamiler karşı çıkmışlardır. Onlara göre, Allah'a bir takım özel kıyafetler, törenler, adet, anane ve zikir meclisleriyle kavuşmak mümkün değildir (Güner,? :45).
Allah'a ulaşmak ancak Hakk'a bağlanmak, toplum içinde yaşayarak halka hizmet etmek, alçak gönüllülük ve aşkla gerçekleşebilir. Bunun için tekke ve zaviye gibi özel yerler de gerekli değildir. Çünkü özel yer ve özel kıyafetlerde riya tehlikesi vardır. Bu da ıhlasın zıddıdır. Bu şekliyle Melamilik tasavvuf hayatını şekle ve dış görünüşe kurban etmek isteyen tasavvufa karşı şiddetli bir reaksiyonu ifade etmektedir (Tercüman, 1987:137).
Melamilerde zaviye, tekke, dergâh ve hangâh gibi tarikat durakları yoktur. Zikri de merasimden saydıkları için bundan vazgeçmişler, zikri Tanrıyı düşünmek, O'nun kudretini ve büyüklüğünü anmak ve idrak etmeye çalışmak şekline dönüştürmüşlerdir. Melamiler, halk gibi çalışarak kazanmak, kendi el emeği ile geçinmek istemişler; şeyh, derviş, hoca gibi sıfatların ardına saklanarak başkalarının sırtından geçinmeyi doğru bulmamışlardır (Güner, ?:46).
Özet olarak Melamet, Hakk'ın hizmetinde olmak, halka saygılı davranmaktır. Melamilik çok defa Kalenderilik'le birlikte anılır (a.g.e: 50).
5.Kalenderilik: Kalenderilik, Nakşibendi tarikatı büyüklerinden Seyyit Celali Buhari tarafından kurulmuştur (a.g.e:50).
Kalender; kayıtsız, laubali, dünya ile alakayı kesmiş, Allah'a yönelmiş gibi anlamlara gelir. Kalenderiliğin en önemli özelliği saç, sakal, bıyık ve kaşların tıraş edilmesidir. Bu tavırda insanların kınanmasını çekme amacı vardır. Esasen Kalenderiye, Melamilikten doğmuş bir tasavvuf hareketidir, fakat ikisi arasında belli farklılıklar vardır: Melami ibadetleri gizler, Kalenderi adetlere karşı çıkar, onları tahrip eder. Melami, halk gibi giyinir, Kalenderi ise bu işe ilgi göstermez, onun amacı "hoş gönül" olduğu için kendisinin tanınması veya tanınmaması onu hiç ilgilendirmez Ayrıca Kalenderiler, farz ibadetlerin dışında ibadet yapmazlar (Tercüman, 1987:126,137).
6.Haydarilik: Haydar Farsça'da arslan demektir. Esadullah yani Alah'ın arslanı denilen Hz. Ali hakkında kullanılır. Hz. Ali hakkında meşhur olduğundan İranlı'lar Ali yerine Haydar kelimesini kullanmışlar ve dilimize Farsça'dan geçmiştir. Haydarilik, Hz. Ali'yi seven vetarikata mensup olan manasına gelir.Kalenderiyeye bağlı olarak 13 .Yüzyılda kurulan tarikatın adıdır (Tercüman, 1982:259).
Haydarilere göre Ali, göktedir ve gök bir semboldür ve Mana (Ali)'nın bulunduğu yerdir. Güneş Muhammed'i, ay ise Selman'ı temsil eder. Ali aynı zamanda Muhammed'i temsil eden güneşte oturmaktadır. Bu yüzden onlara Şemsi denir. Ali ile Muhammed tezahür olarak aynı olmakla beraber nur itibariyle birleşmişlerdir. Haydariliğin, aynı zamanda XV. Asırda yaşamış olan Şeyh Haydar Ali tarafından kurulduğuna da inanırlar. Bu ikinci kol Yunus El-Kilazi (101 1/1602)'ye bağlıdırlar. Onlara göre ay Ali'nin yeridir, güneş ise Muhammed'dir ve gök Selman'dır (Tercüman, 1987:161).
7.Hurufilik: Fazlullah Hurufi tarafından H.800 (1398)'de Horasan'da kurulan bir mezhep ve tarikattır. Hurufilik, evreni sadece harflerden ibaret görmektir. Bu tarikata göre kainattaki her şey 32 harfe dönüştürülebilir. Hurufililik, Allah'ın ve kainatın belli başlı özelliklerinin tarikatın kurucusu Fazlullah'ın zatında tecelli ettiği inancına dayanır. Bu inanışa göre, evrende Allah'tan başka bir varlık yoktur. Ulu Tanrı, "Ben bir gizli hazineydim, bilinmek ve tanınmak istedim, bu yüzden evreni yarattım" şeklindeki kutsi hadis gereğince kendisini önce kelam (söz) suretinde ve harflerle gösterir. Evrendeki her şey harflerden meydana gelir. Fazlullah'ın iki halifesinden birisi olan Seyyid Nesimi, Bağdat'ta derisi yüzülerek feci şekilde öldürülmesinden sonra bu bölgeden başlayarak Anadolu'ya hızla yayılmaya başlar. Anadolu'da Hurufilik, Timur'un Yıldırım Bayezıt'ı esir edip Anadolu birliğinin dağılmasından sonra Alevi Türkler arasında hızla yayıldı (Tercüman, 1982:273).
Hurifilik'te İran'ın kültür özelliklerini bulmak mümkündür. Fazlullah Hurufi, dini dil olarak Arapça'nın yerini Farsça'nın almasını istiyordu. Onun eseri olan Cavidname yeni bir Kur'an gibi görülmekteydi. Farsça'nın Arapça'dan üstün olduğu iddia edilmekteydi. Ayrıca Alıncak'ı ziyaret Mekke'nin yerini almıştı (Türkdoğan, 19995:240).
