METAL

a. (fr. mötal; lat. metallum; yun. metallon'öan). Yüksek ısıl ve elektriksel iletkenlik, “metal parlaklığı" denen özel bir parlaklık, biçim değiştirmeye karşı bir yatkınlık ve katyon oluşturmaya karşı belirgin bir eğilim göstermesiyle ayırt edilen kimyasal element. (Bk. ansiki. böl. Metalürj, ve Kim.).

—Anorg. kim. Ağır metaller, atom kütleleri yüksek olan metaller. (Bk. ansiki. böl. Çevrebil.)

—Fizs. kim. Metal bağı, bir metalin atomlarını bir arada tutabilen, çok ileri ölçüde yöresizleşmiş bağ. (BAĞ.)

—Kaynakç. Ana metal, lehim ya da kaynakla birleştirilecek parçaları oluşturan metal. (Öğeler aynı ya da farklı metallerden oluşabilir. Plastik malzeme gibi diğer malzemelerin kaynağında ANA MALZEME terimi kullanılır.)

—Kuyumc.

• Ayna metali, bileşiminde °/o 33 kalay bulunan ve Antikçağ’da sertliği ve üstün parlaklığı nedeniyle ayna yapımında kullanılan bronz.
• Beyaz metal, gümüşe benzeyen ve özellikle eskiden sofra takımları ile lamba ayaklarının yapımında kullanılan, kurşun, bizmut, bakır gibi metallerle alaşım yapmış belli nicelikte kalay içeren alaşım,
• Değerli metaller, altın, gümüş, platin.
• Ingiliz metali, eskiden masa, sofra ve çay takımlarının yapımında kullanılan % 10 antimon ile az miktarda bakır ve kurşun içeren kalay ağırlıklı alaşım.
• Mannheim metali, bir tür Pinchbeck.

—Mak. san.

• Beyaz yatak metali, kurşun ya da kalay ağırlıklı, bakır ve antimon katılmış, açık renkli sürtünme önleyici (antifriksiyon) alaşım.
• Kızıl yatak metali, °/o 40'a kadar kurşun içeren ve sürtünme önleyici olarak kullanılan, bakır ve kurşundan oluşmuş kırmızı renkli ikili alaşım.
• Yatak metali, bir milin muylusunu taşıyan bir parça içine yerleştirilmiş bronz ya da sürtünme önleyici metalden parça.

—Metalogr. Metal mikroskopu, objektifi, incelenen saydamsız cismin altında bulunan mikroskop.

—Metalürj. Beyaz metal, yatak yastıklarını astarlamada kullanılan kurşun ya da kalay ağırlıklı beyaz alaşım.

—Petrokim. Metal giderme, ham petrolü ya da bir petrol ürününü, eser miktardaki metallerden arındırma.

—Süslem. sant. Metal sanatları, kuyumculuk, tunç, pirinç işleme sanatı, demircilik gibi çeşitli metal malzemenin kullanıldığı sanatlar.

—Teknol. Metal kaplamak, bir metal ya da alaşım katmanıyla kaplamak. ll Metal püskürtme tabancası -TABANCA.

♦ sıf. Metalden yapılmış şey için kullanılır. Metal kapı tokmağı. Metal cetvel.

—Camc. Metal kaplama, indirgeme, vakumda buharlaştırma ya da katodik püskürtme yoluyla camı metalle kaplama; bu yöntemle camı ince ve yarı-saydam bir altın tabakasıyla kaplayarak güneş camları imal edilir.

—El sant. Metal kalıplar, metal şeritlerin istenen biçime göre bükülüp diklemesine kalıptık tahtalar üzerine çakılmasıyla oluşturulan yazmacı kalıpları. (Daha çok rezer ve baskı sisteminde ve ince konturları kumaş üzerine basmak için kullanılır. Türk yazmacılığında bu tür kalıplar pek yoktur, tahta kalıplar yeğlenmiştir.)

—inş. Metal depluvaye, üzerine rastgele küçük yarıklar açılan ince sacın daha sonra bu yarıklara dik yönde gerilmesiyle elde edilen, ızgaralı bir görünüm kazanmış sıva teli.

—Mad. oc. Metal cevher, bileşiminde yararlı madde olarak doğal bir metal ya da bir metal bileşiği bulunan cevher. ll Metal cevher yatağı, potas cevheri ya da kömür gibi ametal cevher yataklarının tersine bilişeminde metal bulunan cevher yatağı. ll olmayan ya da ametal cevher, yararlı maddesi metal bileşiği olmayan cevher.

—Metalürj. Beyaz metal kaplama, bir yatak yastığının sürtünme yüzeyini oluşturmak için metal bir destek üzerine ince bir beyaz metal katmanı uygulama.

—Teknol. Metal kaplama, bir yüzey üzerine bir metal katmanı (metal ya da alaşım) çöktürerek uygulanan yüzey kaplama ya da işleme yöntemi.

—ANSİKL. Çevrebil. Ağır metaller. Bakır, kurşun, cıva, kadmiyum, manganez, çinko vb. gibi geniş bir element dizisini kapsayan ağır metallerin tümü, doğal çevrede zayıf derişimlerde bulunur ve farklı kimyasal özellikleri olan uyumsuz bir grup oluşturur. Bu elementlerden kimileri çok küçük miktarlarda bitki ve hayvan yaşamı için zorunludur, ama daha yüksek miktarlarda zehirleyici etkileri vardır. Özellikle beslenme zincirleri boyunca birikme eğilimi taşırlar. Cıva dışında ağır metallerin çoğu, elementel durumda tehlikeli değildir, ancak doğal çevrede son derece hareketli ve etkin olarak bulunan çok sayıda tuzu ve diğer kimyasal bileşmeleri en zehirleyici olanlardır. Yüksek dozda alındığında bunlardan kimileri kanser yapıcı (nikel, kobalt, kadmiyum, kurşun), kimileri sakat doğumlara yol açıcı (krom, kobalt, kurşun, cıva vb.) maddelerdir.
Sanayisel gelişmenin doğrudan bir sonucu olarak bu elementlerden kimilerinin derişiminin çevrede hızla artması, insan sağlığının ötesinde ekosistemlerin sürekliliğiyle ilgili ciddi sorunlar yaratır. Bunların belli bir ortamdaki derişimlerini azaltmanın tek yolu, diğer ortamlara dağıtmaktır.

—Metalürj. ve Kim. Metaller, Mendeleyev' in dönemli sınıflandırmasındaki elementlerin üçte ikisinden fazlasını oluşturur Kristal ve elektron yapılarına bağlı ilginç ortak fiziksel ve kimyasal özellikleri olan kristal katilar biçiminde bulunurlar. Bu yapının bilinmesi, bir metalin özelliklerini anlamayı sağlar. Bunun için günümüzde iki model önerilir:

—katı küreler modeli'nde metal, birbirlerine temas halinde sert küreler istifi biçiminde tanımlanır. Soy metaller ve geçiş metalleri için uygun bir yaklaşım sayılan bu model, özellikle, kafes kusurlarını (atom boşlukları, sıkışmış atomlar, dislokasyonlar, tane ayrım yüzeyleri) ve bunlara ilişkin özellikleri (yayınım, mekanik özellikler, genleşme) tanımlamayı sağlar;
—elektron gazı modeli'nde metalin atomları, değerlik elektronlarının ortaklaşa kullanılmasıyla bir iyon kafesi halinde oluşurlar; bu değerlik elektronları serbest ya da kısmen serbest bir elektron bulutu meydana getirir; bu bulut da metal bağı ile elektriksel ve ısıl iletkenlikten sorumludur. Yüksek iletkenlik değerlerinin nedeni değerlik elektronlarının hareketliliğidir. Metallerin opaklığı serbest elektronların gelen ışık fotonlarını kolaylıkla soğurmalarından kaynaklanır. Yüksek yansıtma gücü ise, elektronların temel enerji düzeylerine düştüklerinde bu enerjiyi yeniden yayımlamalarından ileri gelir.

Metallerin fiziksel ve kimyasal özelliklerinin, katışkıların bulunmasından (eser halinde olsalar bile) önemli ölçüde etkilendiklerini unutmamak gerekir.
Alkali melaller,
IA kolonunda yer alır; gümüş beyazı renginde ve mükemmel indirgen olan bu metaller, kuvvetli bazik hidrok-sitler oluşturma özelliğiyle ayırt edilir Metal parlaklıkları ve ilginç ısıl ve elektriksel özellikleri vardır. Bununla birlikte mekanik özellikleri yetersizdir: yumuşaktırlar, yoğunlukları düşüktür, yassılaşabilirler ve sünektirler Hepsi, yüzey merkezli kübik yapıda kristalleşir ve erime noktaları düşüktür Bilinen en elektropozitif ve dolayısıyla da, iyonlaşarak kolayca elektron vermeleri nedeniyle kimyasal bakımdan en tepkin metallerdir İyon bağları oluştururlar.

Toprak alkali metaller,
HA kolonunda toplanmıştır; çok tepkin olan bu elementlerin metal parlaklığı ve üstün elektriksel ve ısıl özellikleri vardır. Bununla beraber, alkali metallere göre belirgin özellikleri daha az ve indirgenlikleri de daha zayıftır. Yine de, onlardan daha serttirler.
Atomlan, dolu elektron iç katmanları içeren bu iki aile, normal denilen metaller arasında yer alır. Geçiş metallerine ya da soy metallere (bakır, gümüş, altın) karşılık normal metallerin (sodyum, magnezyum, alüminyum), iyonu oluşturan öz enerjisinden iyice ayrı enerjide bir elektron gazı oluşturan değerlik elektronları vardır Özelliklerinin incelenmesi için önerilen model, elektron gazı modelidir: bu elektronlar, özü yok tel tabancasıyla metal sayarak metalin içinde serbestçe dolaşakaplama ilkesinin şeması bilirler.

Geçiş metalleri,
elementler tablosunda kaplama ilkesinin şeması yatay çizgilerde toplanmıştır; bu elementler elektron katmanlarının, yeğlemek olarak dış katmanlardan başka katmanlarda gerçekleşen dolmasıyla ayırt edilir. Belirgin metal özellikleri gösteren elementlerdir. Geçiş metalleri arasında aşağıdakiler ayırt edilir:
—d katmanlarının gecikmiş dolmasına karşılık gelen geçiş metalleri. Çoğunlukla renkli olan bu tür geçiş metallerinin, ilginç mekanik, ısıl ve elektriksel özellikleri vardır Erime noktaları yüksektir ve kimilerinin üstün manyetik özellikleri vardır Kimyasal bakımdan, birçok yükseltgenme derecesi gösterirler ve çok sayıda kompleks verebilirler;
—f katmanlarının gecikmiş dolmasına karşılık gelen nadir toprak metalleri. Kuvvetli metal parlaklığı ve iyi bir iletkenlik gösterirler. Bunlar kimyasal bakımdan çok tepkin elementlerdir.

Türkiyede.

Metal eşya sanayisi genellikle yatırım malları üreten sanayi kollarından biri olan metal eşya sanayisi, asıl hammaddesi metal olan, ancak herhangi bir güçle harekete geçirilmeyen, cıvatadan büyük çelik konstrüksiyonlara kadar geniş bir alanı kapsayan bir ürün çeşitliliğine sahiptir. Bu kesimde üretilen kesici takımlar, el aletleri, zincir, yay, cıvata, somun vb. ürünler, doğrudan doğruya yatırım malları üreten sanayilerde girdi olarak kullanılmaktadır. DPT' nin gruplandırmasına göre, bu sanayi kolunun üretim kapsamına giren mallar şu başlıklar altında toplanmıştır: bıçakçı eşyası, el aletleri ve hırdavat malzemesi (her türlü marangoz araçları, anahtar eğe, pense, tornavida vb. el aletleri; her tür takım tezgâhlarının kesici ve aşındırıcı uçları, menteşe, kilit, vida, somun, pim vb); metal mobilya ve teçhizat (çelikten ya da alüminyumdan büro eşyaları, sobalar, mutfak fırın ve ocakları, metal mobilya, karyola, para kasaları vb.); metal yapı malzemesi (her tür çelik konstrüksiyon, metal doğrama, normal ya da basınca dayanıklı depo, sarnıç, tank vb.; kalorifer kazanları, su ve yakıt tankları, armatürler, radyatörler vb.); bunun dışında kalan metal eşya (çatal, kaşık, bıçak gibi sofra eşyaları; tencere kazan, kapkacak vb. mutfak eşyaları; tıraş bıçağı, makas zil, nefesli ya da telli müzik aletleri vb.).

Türkiye'de Cumhuriyet'in ilk yıllarından başlayarak bu sanayi kolunun gelişmesi yönünde çaba harcanmış ve 1927'de çıkartılan Teşâzik-i sanayi kanunu ile özel kesime yeni olanaklar tanınmışsa da o dönemde yeterince gelişememiştir. 1932'de bu sanayi kolunda, 25'i Cumhuriyet öncesi dönemde kurulmuş olan 85 işletme bulunuyordu. Ancak, bu 25 işletmeden çoğunun makinelerinin eski olması yüzünden sayıları giderek azalmış, 1937'de yalnızca 11'i çalışır durumda kalmıştır Bu konudaki ilk girişimler özellikle askeri gereksinimleri karşılamak üzere Ankara, Kırıkkale ve Gölcük'te metal eşya, makine ikmal ve onarım tesislerinin kurulması olmuştur Ancak, 1930’lu yılları içeren bu dönemde, metal eşya sanayisi girdilerinin hemen tümünün dışalıma dayanması, gelişmeyi engellemiştir. 1950'li yıllarda kısa bir süre uygulanabilen liberasyon rejimiyle hammaddelere döviz tahsisinin artması, metal eşya sanayisinde önemli bir sıçrama yapmıştır Planlı döneme geçtikten sonra çıkartılan Yatırımlarda yerli mamuller kullanma yönetmeliği ve Montaj sanayisi yönetmeliği, etkisini göstererek bu kesimin üretiminde 1962-67 arası % 7,3; 1967-72 arası % 9,2 oranında yıllık artışlar sağlanmıştır. Planlı dönemdeki bu gelişme süreci içinde metal eşya sanayisi, bazı nitelik ve standartlaşma sorunları olmakla birlikte, oldukça ileri bir teKnolöjik düzeye ulaşmıştır.

Türkiye'de, gıda ve dokuma dallarından sonra en çok işyeri metal eşya dalında bulunmaktadır, işletme sayısı 100'ü aşan alt dallar anahtar ve kilit, çelik sac ve emayeden mutfak eşyası, metal büro ve ev eşyası, çelik ve alüminyum konstrüksiyon, teneke ve sac kutular, çivi ve raptiyeler, soba, cıvata-somun üreten dallardır. 1985 Sanayi ve işyerleri sayımı’na göre, bu dalda 887 büyük işyeri (10 ve daha fazla kişi çalışan) ve 32 647 küçük işyeri (10'dan az kişi çalışan) bulunmaktadır. Bu işyerlerinde çalışanların yıllık ortalaması 45 242'si büyük işyerlerinde olmak üzere, toplam 129 985 kişidir. 1991 yılında metal eşya sanayisinde toplam dışalım 838,1 milyar TL, toplam dış satım ise 255,1 milyar TL olarak gerçekleşmiştir (1988 yılı fiyatlarıyla). Metal eşya sanayisinin toplam imalat içindeki payı, 1991 verilerine göre, % 3,2’dir.