Vasco da Gama

VİDİGUEİRA İ. KONTU
(d. y. 1460, Sines, Portekiz - ö. 24 Aralık 1524, Koçin, Hindistan)
Portekizli denizci.

Hindistan’a düzenlediği üç seferle (1497-99, 1502-03, 1524) Avrupa’yı Ümit Burnu üzerinden Doğu’ya bağlayan denizyolunu açması dünya tarihinde yeni bir dönem başlatmış, ayrıca Portekiz’in dünya çapında bir güç haline gelmesine katkıda bulunmuştur.

Yaşamı

Soylu bir ailenin üçüncü oğluydu. Babası Estevâo da Gama Portekiz’in güneybatısındaki Alentejo eyaletinde Sines Kale- si’nin komutanıydı. Vasco da Gama’nın gençlik yıllarına ilişkin fazla bilgi yoktur. Dikenin iç kesimlerindeki Evora’da eğitim gördüğü sanılmakta, matematik ve denizcilik öğrendiği bilinmektedir. 1492’de Portekiz kralı II. Joâo tarafından Lizbon’un güneyi Setübal ile ülkenin en güneyindeki Algarve’ye gönderildi. Görevi, bu limanlarda bulunan ve barış zamanında Portekiz gemilerini yağmalayan Fransız gemilerini ele geçirmekti. Gama bu görevi en iyi biçimde yerine getirdi.

Prens Henrique o Navegador’un denizyoluyla Asya’ya ulaşma politikasını sürdüren II. Joâo, Hindistan’a bir filo göndermeyi tasarlıyordu. Böylece, Hindistan’ın ve öteki Doğu ülkelerinin ticaretini ellerinde tutan Müslümanların bu alandaki tekellerini kırabilecekti. Bu sefere komutan olarak önce Estevâo da Gama seçildi; ama onun ölümü üzerine yerini Vasco da Gama aldı. Aynı tarihlerde II. Joâo’nun ölümünden sonra yerine I. Manuel geçtiğinden (1495), Gama’nın hangi kral tarafından bu göreve getirildiği kesin olarak bilinmemektedir. Bazı tarihçilere göre, görev önce Gama’nın büyük ağabeyi Paulo’ya önerilmiş, ama Paulo sağlık sorunları yüzünden öneriyi geri çevirmiştir.

İlk yolculuğu

Da Gama 8 Temmuz 1497 günü dört gemilik bir filo ile Lizbon’dan yola çıktı. Komutası altında, “Sâo Gabriel” ve “Sâo Rafael” adlı, üçer direkli, yaklaşık 120’şer tonluk orta boy iki yelkenli, “Berrio” adlı 50 tonluk bir karavela ve 200 tonluk bir erzak gemisi bulunuyordu. Adamları arasında ikisi Arapça, biri de değişik Bantu lehçelerini konuşan üç çevirmen vardı. Gemilere ayrıca, keşfedilen bölgelere dikilmek üzere, Portekiz egemenliğinin sembolü olan taş sütunlar (padrâo’ lar) yüklenmişti.

Da Gama’ya Cabo Verde Adalarına kadar ünlü Portekizli denizci Bartolomeu Dias eşlik etti. 15 Temmuz’da Kanarya Adalarını
geçerek 26 Temmuz’da Cabo Verde Adalarındaki Sâo Tiago’ya ulaşan filo, 3 Ağustos’a değin orada kaldı. Da Gama, daha sonra Gine Körfezindeki akıntılara kapılmamak için, Atlas Okyanusunun güneyinden Ümit Burnuna doğru büyük bir yay çizerek 7 Kasım’da Santa Helena Koyuna (bugün Güney Afrika’da) ulaştı. Filo oradan 16 Kasım’da ayrıldı, ama ters rüzgârlar nedeniyle Ümit Burnunu ancak 22 Kasım’da geçebildi. Da Gama üç gün sonra Mossel Koyunda demirleyip oradaki adalardan birine bir padrâo dikti ve erzak gemisinin parçalanmasını emretti. 8 Aralık günü yeniden yola çıkan filo, Noel günü Natal kıyılarına vardı. 11 Ocak 1498’de Natal ile Mozambik arasında bulunan küçük bir ırmağın ağzında demirleyerek burada beş gün kaldı.

Denizciler bu ırmağa Cobre (Bakır) Irmağı adını verdiler. 25 Ocak günü filo bugün Mozambik’te bulunan Quelimane Irmağına ulaştı. Irmağa Bons Sinais Irmağı (Uğurlu Irmak) adı verildi ve oraya da bir padrâo dikildi. Bu sırada tayfalar arasında iskorbüt salgını başlayınca Vasco da Gama hastaların iyileşmesi ve gemilerin onarımı için bir ay orada kaldı.

Filo, 2 Mart günü Mozambik Adasına ulaştı. Ada halkı Portekizlilerin de kendileri gibi Müslüman olduklarını sandı. Bu arada Vasco da Gama, onların Arap tüccarları ile ticaret yaptıklarını ve o günlerde altın, gümüş, mücevher ve baharat yüklü dört Arap gemisinin limana geldiğini öğrendi. Ayrıca kendisine uzun süredir aranan efsanevi Hıristiyan hükümdar Keşiş Yohannes’in adanın iç kesimlerinde yaşadığı ve birçok kıyı kentini denetimi altında bulundurduğu anlatıldı. Mozambik sultanı, Gama’ya iki kılavuz verdi, ama bunlardan biri Portekizlilerin Hıristiyan olduklarını öğrenince kaçtı.

7 Nisan günü, bugün Kenya’da bulunan Mombasa’ya ulaşan Vasco da Gama 14 Nisan’da, bugün gene Kenya sınırları içinde yer alan Malindi’de demirledi. Buradan, Hindistan’ın güneybatısındaki Kalikut’a (bugün Kojikod) giden yolu bilen bir kılavuz alındı. Hint Okyanusunda 23 gün süren bir yolculuğun sonunda Hindistan’ın Gat Sıradağları göründü; 20 Mayıs’ta da filo Kalikut’a ulaştı. Da Gama, Hindistan’a ulaştığını kanıtlamak için buraya bir padrâo dikti. O sıralarda Güney Hindistan’ın en önemli ticaret merkezi olan Kalikut’un hükümdarı (zamorin) tarafından iyi karşı- landıysa da onunla bir ticaret antlaşması yapmayı başaramadı. Bunun bir nedeni, bölge ticaretini elinde tutan Müslüman tüccarların düşmanca tutumları, bir başka nedeni de Vasco da Gama’nın yanında getirdiği değersiz armağanlar ve ucuz ticaret mallarıydı. Batı Afrika’da çekici bulunan bu mallar Hindistan’da ilgi uyandırmadı.

Keşif heyeti ile hükümdar arasındaki ilişkiler iyice gerginleşince, ağustos sonunda Kalikut’tan ayrılan Gama, Kral Manuel’e gelenek ve göreneklerini tanıtabilmek için beş altı Hindu’yu da beraberinde götürdü. Goa yakınlarındaki Ancidiv Adasına uğradıktan sonra 8 Ocak 1499’da Malindi’ye ulaştı. Rüzgârın ters yönden esmesi nedeniyle gemilerin Umman Denizini geçmeleri yaklaşık üç ay sürmüş ve bu arada tayfaların çoğu iskorbütten ölmüştü. Da Gama, Malindi’ye de bir padrâo dikti; tayfa sayısının çok azalmış olması yüzünden, “Sâo Rafael” gemisini de yaktırdı. 1 Şubat günü Mozam- bik’e ulaştı ve elinde kalan son padrâo'yu buraya dikti. 20 Mart 1499’da Ümit Burnunu birlikte geçen “Sâo Gabriel” ve “Berrio” gemileri bir ay sonra fırtına nedeniyle ayrı yönlere savruldular. “Berrio” 10 Temmuz günü Portekiz’deki Tejo (Tajo) Irmağının ağzına vardı. Sâo Gabriel’de bulunan Vasco da Gama ise Asor Adalarından Terceira’ya doğru yoluna devam etti ve söylendiğine göre sancak gemisini buradan Lizbon’a gönderdi. Kendisi de 9 Eylül günü Lizbon’a ulaştı, ama Terceira’da ölen ağabeyi Paulo için yas tuttuğundan, kente giriş törenleri dokuz gün sonra yapıldı. Kral I. Manuel, Vasco’ya “dom” unvanını verdi; ayrıca yılda bin cruzado’luk maaş bağladı ve toprak bağışladı.

ikinci yolculuğu

Da Gama’nın bu başarısı karşısında bölgeye bir sefer daha düzenlemeye karar veren I. Manuel, Pedro Âlvares Cabral’ı, 13 gemilik bir filo ile Kalikut’a gönderdi. Ama çok geçmeden Cabral’ın Kalikut’ta kurduğu ticaret üssünde bulunan Portekizlilerin çoğu Müslümanların başlattığı saldırı sırasında öldürüldü. I. Manuel bu olayın intikamını almak ve Hint Okyanusunu Portekiz egemenliği altına sokmak için yeni bir seferin hazırlıklarına girişti. Komutanlığa önce Cabral atandıysa da, daha sonra bu görev Vasco da Gama’ya verildi. Ocak 1502’de amiralliğe yükseltilen Vasco da Gama, 10 gemilik bir filoya komuta edecek, bu gemilere de akrabalarının yönetimi altındaki beşer gemilik iki küçük filo destek olacaktı.

Şubat 1502’de denize açılan Vasco da Gama, Cabo Verde Adalarına uğradıktan sonra 14 Haziran’da Doğu Afrika kıyılarındaki Sofala limanına ulaştı. Mozambik’te kısa bir süre demirledikten sonra bugün Tanzanya sınırları içinde yer alan Kihva’ya doğru yola çıktı. Daha önce Cabral’a kötü davranmış olan Kilwa hükümdarı Emir İbrahim’i Kihva’yı yakmakla tehdit ederek Portekiz’in egemenliğini kabul etmeye zorladı; bunun üzerine emir, I. Manuel’e bağlılık yemini etti.

Arabistan Yarımadasının güneyinden dolaşan Vasco da Gama, sonraki yıllarda Hindistan’daki Portekiz egemenliğinin merkezi durumuna gelen Goa’ya uğradıktan sonra Kalikut’un kuzeyinde bir liman kenti olan Kananor’a doğru yola çıktı; oraya varınca Arap gemilerini beklemeye başladı. Birkaç gün sonra bir Arap gemisi, aralarında kadınlar ve çocukların da bulunduğu 200-400 yolcusuyla limana geldi. Da Gama, yükünü ele geçirdikten sonra, yolcuları içinde hapsettiği gemiyi ateşe verdi ve böylece gemidekilerin hepsini yakarak öldürdü.

Da Gama Kalikut hükümdarının düşmanı olan Kananor hükümdarıyla ittifak yaptıktan sonra Kalikut’a doğru yola çıktı. Kalikut hükümdarının anlaşma önerisini de geri çevirerek Müslümanların limandan kovulmaları için bir ültimatom verdi; ardından gözdağı vermek amacıyla limanı topa tuttu ve Portekiz gemilerine mal satmak için yanaşan 38 Hindu balıkçısını yakalayıp öldürdükten sonra cesetlerini denize attı. Daha sonra Koçin’e gitti ve Kalikut hükümdarının düşmanı olan Koçin hükümdanyla bir anlaşma yaptı. Bu sırada Kalikut hükümdarından bir çağrı aldı, ama bunun bir tuzak olduğunu öğrenince Kalikut yakınlarında Arap gemileriyle savaşa tutuştu ve onları kısa zamanda bozguna uğrattı. 20 Şubat 1503’te Kananor’dan dönüş yolculuğunun ilk durağı olan Mozambik’e doğru yola koyuldu; 11 Ekim’de de Tejo’ya vardı.

Kral Manuel tarafından nasıl karşılandığı tam olarak bilinmeyen Vasco da Gama, anlaşıldığı kadarıyla, katlandığı sıkıntıların karşılığını alamadığı duygusuna kapıldı. Bu arada Sâo Tiago tarikatı da kendisine vaat edilmiş olan Sines kasabasını almasına karşı çıktı. Bu olay üzerine Vasco do Gama, ilk yolculuğundan dönüşünde evlendiği Caterina de Ataıde ile Evora kasabasına çekildi ve altı oğlu oldu. Sonraki yıllarda kendisine maaş bağlandı; çeşitli ayrıcalıklar tanındı; 1519’da da Vidigueira kontu yapıldı. Gama’ya Kral Manuel’in ölümüne değin yeni bir görev verilmedi. Kral III. Joâo’nun tahta çıkmasından sonra ise 1524’te Portekiz’in Hindistan genel valiliğine atandı. Eylülde Goa’ya varan ve zaman yitirmeden kendinden önceki yöneticilerin döneminde ortaya çıkmış pek çok yönetim aksaklıklarını düzeltmeye girişen Vasco da Gama, birkaç ay sonra öldü. Kemikleri 1538’de Portekiz’e getirildi.