Haritalarda Yüzey Şekillerinin Gösterilmesi

Yer Yuvarlağı'nın yüzeyinde yer alan şekiller, belirgin özellikleri ve ayrıntılarıyla en doğru biçimde jeomorfoloji haritasında gösterilir.Bu haritalarda yerüyüzü şekillerinin herbiri özel işaretlerle ifade edilir. Yeryüzünün temel şekilleri olan çukurluklar, kabarıklıklar ile yükselti basamakları ve eğimlerinin gösterilmesinde değişik yöntemler kullanılır. Bu yöntemler kullanılarak çizilen haritalar, topoğrafya haritaları ya da fiziki haritalar olarak adlandırılır.Bu haritalarda yeryüzü şekilleri; eş yükselti (izohips), tarama, gölgelendirme, kabartma ve renklendirme olmak üzere beş farklı yöntemle gösterilir.

1. Eş Yükselti (İzohips) Yöntemi

Deniz seviyesinden itibaren aynı yükseklikteki noktaların birleştirilmesiyle elde edilen kapalı eğrilere eş yükselti (izohips) eğrileri denir. Eş yükselti eğrilerini elde etmek için, yerşekillerinin belli aralıklarla geçen yatay düzlemlerle kesildiği var sayılır.Eşit yükseltilerin iz düşümlerinin yatay bir düzleme geçirilmesiyle de, izohips yöntemi ile çizilen bir harita ortaya çıkar.

Eş yükselti eğrileri ile çizilen haritaları anlayabilmek için, bazı özelliklerini bilmek gerekir.
Eş yükselti eğrilerine ait başlıca özellikler şunlardır:

• İç içe kapalı eğrilerdir ve birbirleriyle kesişmezler.
• Yeryüzü şekillerinin yükseltilerini ve biçimlerini canlandırırlar.
• Sıfır metre izohipsi deniz seviyesinden başlar. Bu izohips eğrisi kara ile denizin birleştiği deniz kıyısını düz bir çizgi halinde takip eder.Buna kıyı çizgisi denir.
• Yeryüzü şekillerinin kuş bakışı görünümünü belirlerler.
• Dağ doruklarında nokta halini alırlar.Buralara zirve adı verilir.
• İzohips eğrileri arasındaki yükselti farkı haritanın tamamında aynıdır.
• Aynı izohips üzerinde yer alan bütün noktaların yükseltileri aynıdır.
• Dağ ve tepe gibi kabartılar gösterilirken, dıştaki eğriler içteki eğrilere göre yükseltisi daha az alanları ifade eder.
• Çukur alanlar gösterilirken, dıştaki eğriler içteki eğrilere göre yükseltisi daha fazla alanları ifade eder. (Çukur yerlerde içe doğru bir ok işareti bulunur).
• Birbirini çevrelemeyen komşu iki izohipsin yükseltisi aynıdır.
• Eş yükselti eğrilerinin ne kadar aralıklarla çizileceği, haritanın ölçeğine göre tespit edilir.Belirlenen bu aralığa eş aralık ya da eküidistans denir.
• İzohipsler üzerinden geçen kesik çizgiler mevsimlik akarsuları, düz çizgiler ise sürekli akarsuları gösterir.
• Eş yükselti eğrilerinin sıklaştığı yerler eğimin arttığını, seyrekleştiği yerler ise eğimin azaldığını gösterir.

Eş yükselti eğrilerinin sık geçtiği yerlerde eğim fazla olduğu için; akarsuların akış hızları, aşındırma güçleri ve enerji potansiyelleri fazladır.Akarsuların aşındırması daha çok derine doğrudur.Dağa tırmanmak zordur.Yatay uzaklık azdır ve ulaşım güçtür.
Eş yükselti eğrilerinin seyrek geçtiği yerlerde eğim az olduğu için ; akarsuların akış hızları, aşındırma güçleri ve enerji potansiyelleri azdır.Akarsuların aşındırması daha çok yana doğrudur.Dağa tırmanmak kolaydır. Yatay uzaklık fazladır ve ulaşım kolaydır.

• İzohips aralığı ve sayısı haritanın öleçğine göre farklılık gösterir.Büyük ölçekli haritalarda izohips eğrileri arasındaki yükselti farkı azdır(10,20,50 metre gibi).Böylece yeryüzü şekilleri daha fazla izohips eğrisi ile gösterilmiş olur.Küçük ölçekli haritalarda ise, izohips eğrileri arasındaki yükselti farkı fazladır( 500,1000 metre gibi ).Böylece yeryüzü şekilleri daha az izohips eğrisi ile gösterilmiş olur.
• Aynı derinliğe sahip olan noktaların birleştirilmesiyle elde edilen eğrilere eş derinlik (izobat) eğrileri denir. Kıyı çizgisi, izohips ile izobat eğrilerinin başlangıç yeridir.Deniz veya göl yüzeylerinin altında kalan derinlikleri gösterebilmek için izobat eğrileri kullanılır. İzobatlarda içteki eğriler, dıştaki eğrilere göre daha derinalanları gösterir.

UYARI : Kıyı çizgisinden 200 metre derinliğe kadar olan sahaya şelf alanı (kıt'a sahanlığı) denir. Eş yükselti eğrilerinin sık geçtiği deniz kıyılarında şelf alanı dar, seyrek geçtiği kıyılarda şelf alanı geniştir.Başka bir ifade ile yükseltisi az kıyılarda (Ege ve Marmara kıyıları gibi ) deniz sığ, yükseltisi fazla kıyılarda (Karadeniz ve Akdeniz kıyıları gibi ) deniz derindir.

2. Tarama Yöntemi

Bu yöntemde, yükselti değerleri eğim yönünde çizilen farklı boylardaki çizgilerle gösterilir.
Çizgiler eğimin fazla olduğu yerlerde kalın, kısa ve sık olur.Eğim az ise çizgiler ince, uzun ve seyrek olur. Düz alanlar ise taranmayarak boş bırakılır.Çizgi grupları arasında bulunan halka şeklindeki boşluklar, yükselti basamaklarını gösterir. Tarama yöntemi, büyük ölçekli ve özel amaçlı haritaların hazırlanmasında kullanılır.Günümüzde fazla kullanılmayan bir yöntemdir.

3.Gölgelendirme Yöntemi

Yeryüzü şekillerinin bir yönden eğik olarak aydınlatıldığı düşünülür.Buna göre, ışık alan yamaçlar ve yerler koyu renkte görünürler.
Gölgelendirme yönteminde yükselti basamakları bulunmadığından, tam bir yükselti tespit etmek ve profil çıkarmak olanaksızdır.Bu nedenle modern haritacılıkta yardımcı bir yöntem olarak kullanılır.

4. Kabartma Yöntemi

Yeryüzü şekillerinin belirli bir ölçekle küçültülerek oluşturulan maketleridir. Renklendirme yöntemine göre boyanan bu haritalar, yerşekillerinin gerçeğe yakın görünmesini sağlar.

UYARI: Kabartma haritalar, yüzey şekillerini gerçeğe en yakın haliyle göstermelerine rağmen, yapılışı ve taşınması zor olduğundan yaygın olarak kullanılmazlar.

5.Renklendirme Yöntemi

Topoğrafya haritalarında, yükselti basamaklarının daha kolay anlaşılmasını sağlamak için renklendirme yöntemi kullanılır.Hangi renklerin habgi yükselti aralıklarını gösterdiği, haritanın işaretler bölümünde belirtilir.Deniz seviyesinden itibaren yükseklik arttıkça yeşil, açık yeşil, sarı, turuncu, kahverengi ve koyu kahverengi renkler kullanılır. Beyaz renkler ise buzulları (kalıcı karları) gösterir.

Renklendirme yöntemi ile çizilen haritalarda, renkler doğrudan yeryüzü şekillerini göstermez.Yani " yeşil yerler ova, sarı yerler plato, kahverengi yerler dağ " demek doğru değildir. Renkler yalnızca yükselti basamaklarını anlamamızı sağlar.
Deniz, göl ve okyanuslardaki derinlikler ise mavinin tonlarıyla belirtilir. Mavi rengin koyulaşması derinliğin arttığının işaretidir.

UYARI:Günümüzde eş yükselti yöntemi ve bu yöntemden yararlanarak oluşturulan renklendirme yöntemi haritalarda yüzey şekillerinin gösterilmesinde en çok kullanılan yöntemlerdir.