İsmin Hâlleri, Hal veya Durum Ekleri
İsim çekim eklerinden biri olan "hal eki" isim ve isim soylu sözcüklere gelerek onlara cümlede görev ve anlam kazandıran eklerdir. Sözcükleri belirtme (yükleme), yönelme, bulunma ve ayrılma açısından tanımlayan, sözcüğün yalın hali ile hal eki almış durumlarından her biridir.
Hal ekleri sözcüğün görevini belirleyen eklerdir. Özellikle "cümle öğesi" belirlemede etkili olmaktadırlar.
Türkçede ismin beş farklı hâli vardır:
- Yalın hâli
- -e hâli (yönelme)
- -i hâli (belirtme)
- -de hâli (bulunma)
- -den hâli (ayrılma/çıkma)
Hâl ekleri büyük ve küçük ünlü uyumuna göre "i" yerine "ı" veya "u" ile "e" yerine "a" harfi ile oluşturulacak şekilde değişirler.
Benzer şekilde -de ve -den eklerindeki "d" harfleri de ünsüz sertleşmesine uğrayarak "t" ye dönüşebilir.
1. Yalın hâli
Kelimelerin hâl eki almamış hâlidir. Başka dillerde nominatif olarak bilinir.
Çoğul eki, iyelik eki ya da tamlama eki almış sözcükler de yalın durumdadır.
2. -e hâli (yönelme hâli)
Sözcüklerin -e ya da -a eki almış hâlleridir. Adın yönelme durumu sonuna geldiği sözcüğü dolaylı tümleç yapar. Yüklemin bildirdiği eylemin "nereye" yöneldiğini gösterir. Başka dillerde datif olarak bilinir.
- bana
- sana
- ona
- bize
- size
- onlara
Örnek cümle: - Yarın okula beni annem bırakacak.
- Bu yaz Rusya'ya gideceğiz.
NOT
Yönelme hal eki.”ben ve sen “sözcüklerine geldiğinde sözcüklerin yapısını
Kimi zaman iyelik ekleriyle birlikte şahıs zamirlerinin kullanılmaması anlam karışıklığına neden olur.
- Defterlerini yanına aldı mı? (Senin defterlerin mi, onun defterleri mi?)
- Yaşlandığını söylemişlerdi. (Senin mi, onun mu?)
- Gördüğüme sevindim (Seni? Onu?)
Yönelme hâl eki “ben” ve “sen” sözcüklerine geldiğinde sözcüklerin yapısını değiştirir.
- Sana bana, kimseye kalmaz bu dünya.
3. -i hâli (belirtme hâli)
Sözcüklerin -i, -ı ya da -u eki almış hâlleridir. Adın belirtme durumu eki, adın sonuna geldiği sözcüğü belirtili nesne yapar. Yüklemin neyi, neleri, kimi, kimleri belirttiğini gösterir. Başka dillerde akusatif olarak bilinir.
- beni
- seni
- onu
- bizi
- sizi
- onları
Örnek cümle: - Annem bizi eve götürdü.
- Bulaşıkları yıkadım.
3. tekil şahıs iyelik eki olan -i ve -si ekleri hâl eki değildir:
- (Onun) Kitabı yere düşmüş. (isim tamlamasında iyelik eki)
- Şu kitabı verir misin? (belirtme hâl eki)
4. -de hâli (bulunma hâli)
Sözcüklerin -de ya da -da almış hâlleridir. Bu ekler sonuna geldiği sözcüğü dolaylı tümce yapar. Yüklemin bildirdiği eylemi gösterir. Hint-Avrupa dillerinde mevcut olmayan bu zamana bu dillerde lokatif de denmektedir.
- bende
- sende
- onda
- bizde
- sizde
- onlarda
5. -den hâli (ayrılma hâli)
Sözcüklerin -den ya da -dan eki almış hâlleridir. Adın ayrılma durumu nereden ayrıldığımızı gösterir. Bu ek sonuna geldiği sözcüğü dolaylı tümleç yapar. Hint-Avrupa dillerinde mevcut olmayan bu zamana bu dillerde ablatif de denmektedir.
- benden
- senden
- ondan
- bizden
- sizden
- onlardan
DİKKAT Bulunma ve ayrılma durum ekleri, kimi sözcüklerde yapım eki olarak kalıplaşmıştır.
- Sınıfın en gözde öğrencisiydim o yıllarda.
- İnsanın yaşam sevinci gözde ışıldar.
- Sıradan insanların hayatını işler şiirinde Orhan Veli.
- Tüm kitapları sıradan kaldırdık.
- Candan insanlara güvenirim.
- Beni candan usandırdı.
- Bu soruya içtencevap vermenizi bekliyorum.
- Kaleyi içtenfethetmenin yollarını arıyordu.
Yönelme durum eki isimlerin üzerine gelir. Dolayısıyla fiillerin üzerine gelen ulaç ekleriyle karıştırılmamalıdır.
- Gide_gide bir köye vardık.
- Güle_su verdim.
Başka dillerdeki hâller
Genitif
İsmin hâlleri olarak tanımlanmasına rağmen isim olmayan sözcükler de hâl ekleri alabilirler. Bunun dışında Hint-Avrupa dillerinde bilinen genitif ya da âidiyet hâli Türkçede ismin sonuna -in eki getirilerek yapılmasına rağman ismin hâllerinden sayılmamaktadır.
Vokatif
Ayrıca bir kişiye hitap için bazı dillerde vokatif adı verilen bir başka hâl de mesela Hint-Avrupa dillerinden Kürtçe ve Latincede bulunmaktadır.
Hint-Avrupa dillerinde kısmen çok daha fazla hâller vardır. Mesela Fin-Ugor dillerinde 15, im Macarcada sayım şekline göre 0 ilâ 31, Vepsçede ise 24 hâl vardır. Fakat kavramı genel olarak geçerli şekilde tanımlamak zordur. Bazı eksperler, bu kavramın bütün dillere - mesela İngilizce veya Macarcaya uygulanabileceğini şüpheyle karşılamaktadır.
Derlemedir
