Hakaniye lehçesi nedir? Özellikleri nelerdir?

Harfler

Bütün bu Türk dillerinde kullanılan harfler onsekizdir. Yazılışta yeri olmayan, fakat söylenişte gerekli bulunan kökten sayılmayan, yedi harf daha vardır. Türk dilleri bunlarsız olmaz. Bunlar;
پ p ج c رۛ j ف f غ ğ ك g ڭ nğ harfleridir.

Ünlüler

Ünlüler Türk dilinin her döneminde olduğu gibi birincil olarak Karahanlı Türkçesinde de bulunur.
Kalın ünlüler: à, ı, o, u
İnce ünlüler: e, é, i, ö, ü

Ünlü değişimleri

e > i değişmesi

Türk dilinin her döneminde görülen bu ses değişmesi Karahanlı metinlerinde de görülür.
yi- < ye- "yemek yemek", yé- ye- "yemek" gibi.

a > u değişmesi

Aslında a olan sesin kendinden önceki hecede bulunan yuvarlak ünlü dolayısı ile u şekline almasıdır.
kopar- > kopur- "yerden kaldırmak" gibi.

e > ü değişmesi

kökürçkün < kökürçken "güvercin" gibi.

ü > i değişmesi

min-di "bindi", min- < mün- "binmek", mün-üp "binip"

Ünsüzler

Karahanlı sahasında bugünkü yazı dili ile karşılaştırılınca bir kaç ünsüzün dışında, diğerlerinin kullanıldığı görülür. Bu ünsüzler şunlardır;
b c ç d ḍ f g ğ h ḥ j k l m n ñ p r s ş t v w y z

Gelecek zaman ekleri

Karahanlı Türkçesinde gelecek zaman çekiminin -ġa ; -ge, -ġay ; -gey ve -ġu ; -gü ekleri ile yapıldığını görürüz. ol yag korgay; ol ewge bargay; ol manga kelgey; barġay men ve katıġlanġa men gibi asıl kelimeye yapılan ekler Çiğil, Yağma, Toxsı, Argu, yukarı Çine kadar Uygur dillerinde bir kuraldır.
Eski Türkçede sıkça kullanılan -daçı ; -deçi, -taçı ; -teçi ekinin ise Karahanlı Türkçesinde çok az kullanılmıştır.
Karahanlı Türkçesinde "yakın gelecek zaman" şeklinde ikinci bir gelecek zaman -ġalır ; -gelir, -galur ; -gelür gibi eklerden söz edilmektedir.
Böyle eklerin örnekleri şöyledir:
alġalır, atġalır, köngelir yetgelür, barġalır men... vb gibi.

Şahıs emir kipleri

Karahanlı devri Türkçesinde, birinci kişi emir kipinde -yın, -yin iken, ikinci kişi için -ğıl, -ğil kullanılmıştır.Bu devirde ikinci şahıs emir kipi, daha elverişli bir çevre bulmuş, yavaş yavaş şiir dilinde de yerleşmeye başlamıştır. Kutadgu Bilig bu konuda iyi bir kaynak oluşturur. yana aydı Odğurmış ayğıl manga.; bu iç söz tutğıl bütün çın kerek. Bu örneklerden de anlaşılacağı üzere bu emir kipi artık Karahanlı devrinin değişmez bir gramer kuralı olmuştur.

İsim küçültme -qıña eki

İlk kez Tonyukuk Yazıtında bir küçültme eki işleviyle geçen -qıña eki, Türkçenin tarihi gelişimi içinde ses yapısı ve işlevi itibariyle çok geniş bir kullanım alanına sahip olmuştur. Uygur döneminde - qıña eki, bünyesindeki nğ (ñ) sesinin ayrışmasıyla damak uyumuna bağlı olarak ekli şekilde n ağzında -qına; -kine,- kie; y ağzında -qıya, -qıa, -kiye şekillerini almıştır. Karahanlı Türkçesinde (n ve y li biçimleriyle) -qına; -qıya -kiye şeklinde kuvvetlendirme, küçültme ve sayı ifadeleri yapan isimden isim yapma eki olarak kullanılır: yerkiye, "yercik", erkiye"adamcağız", sözkiye "sözceğiz", qızqıya "kızcağız", oğulqıya"oğulcağız", azqına "azıcık", azqına"az, azıcık".