Morpa Genel Kültür Ansiklopedisi&MsXLabs
Çad ya da Çat
Orta Afrika'da devlet. Yengeç dönencesinin güneyindedir; kuzeyde Libya, doğuda Sudan, güneyde Orta Afrika Cumhuriyeti, Kamerun ve Nijerya, batıda Nijer ile komşudur. Afrika ülkelerinin alan bakımından en genişidir. Ortalama nüfus yoğunluğu çok düşüktür (km2'ye 3,5 kişi). Ülkenin en kalabalık kesimi, güneybatıda Şari-Logon ırmakları boyları ve Uaday yöresidir. Morfoloji bakımından, kenarlara doğru yükselen çanaklaşmış bir düzlüktür. Kuzeyde Libya sınırında Tibesti kitlesi, doğuda Ennedi ve Uaday kitleleri vardır. Güneybatıda bazı kesimleri komşu ülkelerde kalan Çad Havzası en alçak yöredir. Maksimum derinliği 2 m.yi geçmeyen Çad Gölü, yılın yağış koşullarına göre küçülür ya da genişler; çevresi bataklıktır (alanı 10.000- 27.000 km2). Şari ve kollarıyla beslenir. İklim bakımından 3 bölgeye ayrılır:
a) Kuzeyde çöl, 500.000 km2 yer kaplar, yıllık yağış tutarı 20 mm.den ibaret olan bu geniş bölgenin toplam nüfusu 100.000'den azdır;
b) Ortada yarı kurak stepler, alan bakımından ülkenin en geniş kesimidir;
c) Güneyde 400.000 km2'lik alansa, 800-1.200 mm. arasında yağış alan (mayıs-ekim arasında) savan bölgesidir. Ülkenüfusunun yarıdan çoğu burada yaşar.
Ekonomi bakımından Afrika'nın en geri kalmış ülkelerinden biridir. Endüstri hemen hemen yoktur (kentlerde tarım ürünlerini hazırlayan bazı kuruluşlar, çırçır fabrikaları, tabakhane, ihraç edilecek eti donduran birkaç buzhane, değirmen gibi). Elektrik enejisi üretimi 50 milyon kws. kadardır. Yeraltı kaynaklarına bugün için el atılmamıştır. Bu koşullar altında ekonomi bütünüyle tarım ve hayvancılığa dayanır. İhracatın %50'den çoğunu pamuk, %10 kadarını et ve balık oluşturur. Öteki ürünler; yerfıstığı, darı, manyok, sorgo ve hurmadır. Deve ve küçükbaş hayvan yetiştirilir. "Zahuma Millî Parkı", 297.000 hektarlık alanıyla Afrika'nın en geniş hayvan rezervidir ve turizm bakımından ilgi çeker. Ancak ulaşım olanakları çok yetersizdir. En yakın deniz limanı, Kamerun'da Douala'dır. Demiryolu yoktur; karayollarının uzunluğuysa 31.000 km.dir. Bugün için daha çok havayolu ulaşımından yararlanılır. 19. yüzyılda bölge Fransa etkisi altına girmeye başladı. Çad, 1910'da Fransız Ekvator Afrikası'nın bir parçasıydı. 1958'de Fransız Birliği içinde özerk cumhuriyet durumuna geldi. 1960'ta tam bağımsızlığa kavuştu. Bağımsızlıktan sonra başkan olan F. Tombalbaye'nin Müslüman Arap gerillaların saldırıları nedeniyle yardım istemesi sonucu Fransa, Çad'a askerîbirlikler gönderdi (1969). Tombalbaye'nin, General Felix Malloum'un başında bulunduğu bir hükümet darbesiyle devrilerek öldürülmesinden sonra, ülkede askerî cunta kuruldu (1975). Kuzeydeki Müslümanlar ile güneydeki animist ve Hristiyanlar arasındaki çatışmalar 1978'de yeni bir Fransız askerî müdahalesini gerektirdi. İki Müslüman şeften biri olan Goukouni Quedei, Libya'nın desteğiyle başkan oldu (1979). Bunun üzerine öteki şef Hissène Habré, başkent N'Djamena'yı terk ederek Sudan'a sığındı. Mısır, Sudan ve dolaylı olarak ABD'nin malî ve askerî yardımını sağlayarak 1981 Martı'ndan itibaren Libya yayılmacılığına karşı mücadele etti. 4 Kasım 1981'de Libya, askerî birliklerini Çad'dan çekmek zorunda kaldı. Haziran 1982'de de Hisséne Habré'nin birlikleri başkente girdiler. 21 Ekim 1982'de Hissène Habré cmuhurbaşkanı oldu. 1983'ten sonra Libya'nın desteklediği Goukouni Quedei ile savaş yeniden başladı. Bunun üzerine Fransa savaşı engellemek üzere harekete geçti. Yapılan Libya-Fransa anlaşmasına rağmen Libya Kuvvetleri ülkeden çekilmedi ve ülkenin kuzeyi hükümet ordusu ile düşman kuvvetler arasında ikiye bölündü. ABD, hükümet kuvvetlerine silâh yardımında bulundu (1985). Savaşın ve 1985 yazında baş gösteren büyük kuraklığın etkisiyle 12.000 Çadlı Sudan'a geçti.1986 yılında savaş şiddetlendi. Fransa kuzeydeki havaalanlarını bombaladı. ABD ise Libya'ya hava saldırısında bulundu. Goukouni Quedei'in bir suikast girişiminde yaralanması ve Libyalılar tarafından tutuklanması üzerine hükümet kuvvetleri duruma hâkim oldu. Yenilen Libya ordusu da çekildi (Mart 1987).
