Kutadgu Bilig
Yusuf Has Hacib’in 1069/ 70’te tamamlayarak Kaşgar’da Karahanlı hakanı Ebu Ali Haşan bin Süleyman Arslan’a sunduğu manzum didaktik yapıt.
Karahanlıca (Hakaniye Türkçesi) kaleme alınmıştır ve Türklerin İslâmî kabulünden sonra yazılan ilk yapıtlardan biridir. Klasik mesnevi tarzında tevhid ve natlar ile başlar. Aruz ölçüsünün “feûlün/feûlün/feûlün/feul” kalıbıyla ve 88 bölümde toplam 6.645 beyit halinde düzenlenmiştir.
Yazıldığı dönemin günlük yaşamından, yaşama biçiminden, toplumsal kumrularından kesitlerin de verildiği Kutadgu Bilig'in sözcük anlamı konusunda farklı görüşler vardır. Bazı araştırmacılar kutadgu bilig sözcüklerinin “mutlu olma bilgisi” bazıları da “mutluluk veren bilgi”, “kişileri her iki dünyada mutluluğa eriştirmeye yarayan bilgi” anlamına geldiğini ileri sürerler, insanların gerek bu dünyada, gerekse öbür dünyada mutluluğa (kut) nasıl erişebileceklerinin anlatıldığı yapıtta dört kişi konuşarak birbirlerine görüşlerini aktarırlar. Bu konuşmalarla İslam dünyasında geçerli ahlak öğretisine ilişkin dört temel ilke ortaya konur: Kün Toğdı adlı hükümdar “doğru yasayı, Ay Toldı adındaki vezir “mutluluk'u, vezirin oğlu Ögdülmiş “akıl ve anlayış”ı (ukuş), Ogdülmiş’in kardeşi ya da akrabası Odgurmış da “yaşamın ve dünyanın sonunu, ahret”i simgelerler.
Ay Toldı akıllı ve bilge bir kişidir; kendi ülkesinde pek yararlı olamadığını anlayınca, adil bir insan olan Hükümdar Kün Toğdı’nın ülkesine giderek onun veziri olur. Hükümdara mutluluk, adalet, dilin erdemi, sözün yararlan gibi konularda öğütler verir, değerlendirmeler yapar. Ay Toldı’nin ölümü üzerine yerine oğlu Ögdülmiş vezir olur. Ögdülmiş Kün Toğdı’ya aklı ve anlayışı tanımlar, onlann gücünü anlatır; devlet örgütü üzerine çeşitli öğütler verir; devlet görevlilerinin nitelikleri ve ödevleri, hakanla memurlann birbirleri üzerindeki haklan gibi konuları ele alır. Ögdülmiş yaşlanınca hükümdara kendi yerine akrabası Odgurmış’ı salık verir. Ama Ögdülmiş ile Odgurmış arasında görüş ayrılığı çıkar. Ögdülmiş, dünyada yapılacak iyi işlerle ahiretin kazanılabileceğini, hükümdarlara hizmet edilmesi gerektiğini söyler. Odgurmış ise, dünya işlerinden vazgeçerek ahiret için çalışmanın gerekli olduğunu ileri sürer. Odgurmış saraya alındıktan sonra Kün Toğdı yaşamın geçiciliği ve ahiret konusunda derin düşünceye dalar, hükümdarlıkla bağları zayıflar. Ögdülmiş ona hükümdarlığın insana Tanrı tarafından verildiğini, halka adalet dağıtmak için hizmet etmenin de bir tür ibadet sayılacağını söyler.
Odgurmış öldükten sonra hakan ile Ögdülmiş birlikte yas tutarlar. Devlet yönetme anlayışının öykü biçiminde anlatıldığı Kutadgu Bilig her ne kadar İslamm etkisinde kaleme alınmışsa da, içinde yer yer eski Türk toplumunun din, aile düzeni ve ahlak anlayışı, devlet ve saray örgütü, ordu, gelenek ve görenekleri, tarım, el sanatları vb gibi konularda ilginç bilgiler de yer alır.
Kutadgu Bilig'in bugün bilinen üç yazma nüshası vardır. Bunlardan Viyana nüshası olarak bilineni 1439’da Herat’ta bulunmuştur.Uygur yazısıyla kaleme alman bu yazma önce Tokat’a, oradan İstanbul’a götürülmüş,Avus turyalı Doğubilimci Hammer tarafından İstanbul’da sahaflarda satın alınıp Viyana Ulusal Kütüphanesi’ne verilmiştir.
Arap harfleriyle yazılmış olan Kahire nüshası, 1896’da Kahire Hıdivlik Kütüphanesinin Alman müdürü Dr. Moritz tarafından ortaya çıkarılmıştır. Gene Arap harfleriyle yazılan Fergana nüshası Zeki Velidi Togan tarafından Türkistan’ın Fergana ilinin Nemengâh kentinde bulunmuştur. Bu yazma bugün Taşkent’tedir. Türk Dil Kurumu 1942 ve 1943’te her üç nüshanın tıpkıbasımını gerçekleştirmiş, 1947’de de Reşid Rahmeti Arat’ın hazırladığı çevriyazı ve eleştirili metnini yayımlamıştır. Yapıtın şene Arat’ın yaptığı çevirisi 1959’ da, dizim de 1979’da basılmıştır.
Kaynak: Ana Britannica
