Asya Hunları

Çin'in kuzeyindeki bozkırlarda göçebe hayatı yaşayan, daha çok hayvancılıkla uğraşan ve İ.Ö. 3. yüzyılda Türk, Moğol ve Tunguz kabilelerinin birliğinden oluşan ilk bozkır imparatorluğunun, Hun İmparatorluğu'nun kuruluşunda egemen unsur olarak rol oynayan Türk boyu.

Hun birliğinin bilinen ilk şefi T'u-man'dır. (Teoman) T'u-man'ın oğlu Mo-tun (Mete), Hun birliğini Büyük Hun İmparatorluğu'na dönüştürdü. Tan-hu unvanını aldı. Tan-hu hem başrahip, hem başkomutan, hem de en büyük yöneticiydi. Mo-tun, Hunların doğusunda oturan Moğol, Tunguz boylarını, Yüe-çileri yendi. Çin'i haraca bağladı. Çin'den Avrupa'ya kadar uzanan Büyük Asya ticaret yolunu (İpek Yolu) denetimi altına aldı. Mo-tun İ.Ö. 176'da Çin imparatoruna yolladığı mektupta 26 boy ve kent devletini egemenliği altına aldığını yazmaktadır. Mo-tun'un kurduğu boylar birliği, ilk göçebe Türk İmparatorluğu kabul edilmektedir.

Birlik "soylu", "özerk" ve "unagan-boğol" yani köle boylardan meydana gelmektedir. En tepede Tan-hu ve ailesi bulunmaktadır. Bu aile, çok büyük sürülere ve en iyi otlaklara sahipti. Boylar sol ve sağ olarak ikiye ayrılırdı. Sol ve sağın başında "sol bilge elig" sağın başında "sağ bilge elig" denilen ve çok defa Tan-hu'nun akrabalarından olan yöneticiler bulunurdu. Sol, sağa göre daha itibarlı olduğundan genellikle solun başında veliaht bulunurdu. Ordu, onlar sistemine göre bölünmüştü. 10, 100, 1.000, 10.000 gibi. Hun İmparatorluğu'nun gelir kaynakları, boyların verdiği vergilere, Çin'den ve İpek Yolu'ndan geçen kervanlardan alınan haraca dayanıyordu. Hun birliğine dahil beylerin mezarları bu devirdeki Hun zenginliğini gözler önüne sermektedir. Mo-tun İ.Ö. 174'te öldü.

Yarım yüzyıl kadar Hun İmparatorluğu, Çin'e karşı üstünlüğünü korudu. Fakat İ.Ö. 2. yüzyıl ortalarında Çin karşı saldırıya geçti, ayrıca Çin'den ve İpek Yolu'ndan alınan haracın büyük bir kısmı Tan-hu soyuna ve beylere gitmekteydi, bu durumsa geniş kitlenin hoşnutsuzluğuna neden oluyordu. İ.Ö. 54 yılında Hun İmparatorluğu ve Güney Hun İmparatorluğu olmak üzere ikiye ayrıldı. Bu ayrılıktan sonra, bir kısım boylar Tanhu Ho-Han-Yeh yönetiminde Çin himayesine girerken, bir kısım boylar da Tan-hu'luğunu ilân eden Sol Bilge Elig Çi-Çi yönetiminde batıya çekildiler. Batıya çekilen bu boylar İ.S. 4. yüzyılda tekrar tarih sahnesine çıkıp 5. yüzyılda Avrupa Hun İmparatorluğu'nu kurdular.