ÜREME
Canlıların kendilerine benzer yeni bireyler yaratmalarını sağlayan biyolojik süreç.
Canlılar başlıca iki yolla ürerler: Eşeyli ve eşeysiz. Eşeysiz üreme, bir canlının cinsiyet hücrelerine gerek duymaksızın benzerini meydana getirebilmesi olup ilkel canlılarda görülen bir üreme biçimidir. Ancak, bazı yüksek yapılı bitkiler de eşeysiz üreyebilir, yani üreme hücreleri meydana getirmeksizin benzerlerini yaratabilirler. Yüksek bitkilerde görülen bu üreme biçimine "vejetatif üreme" denir.
Bir bitkinin vejetatif yolla üremesi kök ve gövdelerinden oluşan sürgünlerle ya da genç dallarının kesilip toprağa dikilmesi vb. yollarla gerçekleşir. İlkel bitkilerde görülen eşeysiz üremeyse iki biçimde olur: Bölünme ve tomurcuklanma. Bölünme, genellikle birhücreli canlılarda ve çokhücrelilerin en ilkellerinde görülür. Adından da anlaşılacağı gibi, birey ikiye bölünerek, iki yeni bireyi oluşturur.
İlkel canlıların dışında, yüksek yapılı canlıların hücreleri de bölünme yoluyla çoğalırlar. Tomurcuklanmaysa daha çok ilkel çokhücrelilere özgü bir üreme yöntemidir. Bu yolla üremede canlı kendisine benzer uzantılar geliştirir; daha sonra bu uzantılar ana canlıdan koparak, yeni bireyler hâline gelirler. Bölünmeden farkı, ana canlının yok olmayıp varlığını sürdürmesidir. Eşeysiz üremeyle eşeyli üreme arasındaki geçiş biçimi sporla üremedir.
Spor, dış etkilere dayanıklı ve elverişli ortamda çimlenerek, yeni bir canlı geliştirme niteliğindeki hücredir. Kimi canlılar, özellikle bitkiler, farklı büyüklük ve yapıda sporlar meydana getirirler. Bu sporlar, erkek ve dişi spor adını alır ve yeni bitki, ancak bu ikisinin birleşmesiyle meydana gelebilir. Eşeyli üreme, eşey hücresi adı verilen, erkek ve dişi cinslerine özgü üreme hücrelerinin birleşmesiyle gerçekleşir.
Üreme hücreleri, erkek ve dişi organlarda oluşur; çeşitli yollarla birleşerek, yeni canlıyı oluştururlar. Eşeyli üreme, yüksek yapılı canlılara özgü bir üreme biçimidir. Eşeyli yolla üreyen canlılar, erkek ve dişi olmak üzere iki çeşit birey oluştururlar. Ancak, bu genel kuralın dışında olanlar da vardır. Örneğin, solucan gibi bazı hayvanlar ve bitkilerin çoğu, hem erkek hem dişi üreme organlarını birlikte taşırlar (erdişilik). Bazı canlılar da (örneğin bazı böcekler) döllenme olmaksızın, yumurta hücresinden doğrudan doğruya yeni bireyler meydana getirebilirler (partenogenez).
Üreme hücreleri gamet adını alır. Bunlardan erkek gamete spermatozoit, dişi gamete yumurta hücresi denir. Erkek ve dişi gametler ve bunların meydana geldiği üreme organları bir yandan yeni bireylerin oluşturulmasını sağlarken, bir yandan da canlılarda, özellikle memelilerde ve insanda ikincil cinsiyet karakteri adı verilen özelliklerin ortaya çıkmasına neden olurlar. Örneğin, insanda bulunan ikincil cinsiyet karakterleri, cinsel organların olgunlaşarak, kendilerine özgü bir yapı ve görünüm kazanması, vücudun belli bölgelerinde kıllanma, cinsiyete uygun ruhsal ve biçimsel (morfolojik) yapılar kazanılması vb.dir.
İnsanda üreme organları iki bölümden oluşur:
1) Üreme hücrelerinin oluşturulduğu gonadlar ya da cinsiyet bezleri (erbezleri ve yumurtalıklar).
2) Gonadlarda oluşturulan erkek ve dişi üreme hücrelerinin (gametlerin) birleşmesine yardımcı olan dış üreme organları.
Bu organlar, embriyonun gelişmesi sırasında ortaya çıkarlar. Ancak olgunlaşmaları, yani üremeye elverişli hâle gelmeleri daha ileri yaşlarda, ergenlik adı verilen dönemde gerçekleşir. Ergenlik dönemi, üreme organlarının olgunlaştığı ve buna bağlı olarak, ikincil cinsiyet karakterlerinin de ortaya çıktığı çağdır. Dişi ve erkek bireyler, ergenlik dönemine ulaşmadıkça üreme hücresi (spermatozoit, yumurta) ve yeni bireyler oluşturamazlar.
MsXLabs.org & Morpa Genel Kültür Ansiklopedisi
