Birleşmiş milletler örgütü (BM)

dünya barışını ve güvenliğini korumak ve uluslar arasında ekonomik, toplumsal ve kültürel bir işbirliği oluşturmak amacıyla Birleşmiş milletler antlaşması’nda öngörülen yükümlülükleri yerine getirmeyi kabul eden devletler tarafından kurulan uluslararası örgüt.

BM’nin ideolojik kökenleri, Milletler cemiyeti'ninkilerle karışmış olsa da, örgütün kuruluşunu hazırlayanlar, ikinci Dünya savaşı sırasında Mihver devletleriyle savaşan büyük devletlerdir 14 ağustos 1941'de Roosevelt ve Churchill tarafından imzalanan Atlantik bildirisi, 1 ocak 1942’de İngiliz, amerikan ve sovyet delegeleri tarafından Washington'da imzalanan Birleşmiş milletler bildirgesi ve 30 ekim 1943’te yine bunların ve Çin delegesinin imzaladığı, “barışçı devletlerin egemen eşitliğine dayanan ve büyük -küçük bütün devletlere açık bir uluslararası örgüt” öngören Moskova bildirisi, bu hazırlığın aşamalarıdır. 1944 sonbaharında Dumbarton Oaks'ta (ABD) toplanan Dörtlerin temsilcileri, örgütün planını hazırladılar. Şubat 1945’te Yalta'da (Kırım), İngiliz, amerikan ve sovyet hükümet başkanları bu planı incelediler ve sadece Mihver’e karşı savaş halindeki devletlerden oluşan bir Birleşmiş milletler konferansını toplantıya çağırdılar. San Francisco'da 25 nisandan 26 hazirana kadar süren bu konferans sonucunda, 24 ekim 1945’te yürürlüğe giren Birleşmiş milletler antlaşması ile Uluslararası Adalet divanı statüsü imzalandı. Dörtler ve Frandendi) ve giderek bağımsızlıkla üyeliğe kabul edilme neredeyse otomatik hale geldi: bazı küçük ülkeler (Nauru vb.), tarafsızlığını ileri süren İsviçre, Çin Halk Cumhuriyeti'nce temsil edildiği varsayılan Tayvan gibi istisnalar dışında, bütün devletler üyedir. 1991’de Güney ve Kuzey Kore BM'ye girdiler. SSCB'nin dağılmasıyla, yerini Rusya aldı, diğer devletler bağımsız üye oldular. Yugoslavya'dan ayrılan Bosna-Hersek, Hırvatistan ve Slovenya da BM'ye kabul edildiler.

Üyelikten çıkarma

Hakkında Birleşmiş milletler tarafından önleyici ya da zorlayıcı bir karar alınmış olan bir devletin üyelik sıfatından doğan hak ve ayrıcalıklarını kullanması, Genel kurul tarafından durdurulabilir Antlaşmada açıklanan ilkeleri sürekli olarak çiğneyen bir ülke hakkında üyelikten çıkarma kararı alınabilir.

Üyelerin statüsü.

Üye devletler, egemenliklerinin özü olan bağımsızlık ve eşitliklerini korurlar. Bununla birlikte, iyi niyetle yerine getirmek zorunda oldukları bazı yükümlülükler vardır. Uluslararası uyuşmazlıklarını barışçı yollardan çözerler. Herhangi bir devletin ülke bütünlüğüne ya da siyasal bağımsızlığına karşı tehdide başvurmaktan, kuvvet kullanmak ya da herhangi bir baskı uygulamaktan kaçınırlar. Her tur eyleminde BM’ye yardımcı olurlar ve Örgüt'ün eylemiyle karşılaşan bir devlete yardım edemezler. Bununla birlikte, Güvenlik konseyi gerekli önlemleri alıncaya kadar, her türlü silahlı saldırıya karşı meşru savunma hakkına sahiptirler.

yapı

Genel kurul.

Her biri tek oya sahip plan bütün BM üyelerinin oluşturduğu tartışma ve karar organı. Barışın ve uluslararası güvenliğin korunması, Güvenlik konseyi’ nin sürekli olmayan üyelerinin ve Vesayet konseyi ile Ekonomik ve sosyal konsey’ in üyelerinin seçimi, üyeliğe kabul, üyeliğin askıya alınması ya da üyelikten çıkarma, Vesayet rejiminin işleyişine ilişkin sorunlar, bütçe sorunları gibi önemli konularda, hazır bulunan ve oy kullananların üçte iki çoğunluğu ile, diğer sorunlar için ise basit çoğunlukla karar alır. Yılda bir kez olağan olarak toplanır, ayrıca olağanüstü toplantılar yapar. Devletlere yönelik kararlar esas olarak tavsiye kararı niteliğindedir ancak uyulması zorunlu kararları da alabilir: üyeliğe kabul ya da üyelikten çıkarma, bütçenin oylanması, atamalar gibi. BM antlaşması çerçevesine giren her türlü sorun ya da olayı tartışabilir.

Genel kurul, çalışmalarının ön hazırlığını yapacak, sürekli ve uzmanlaşmış altı komisyon (bir de yetki belgelerini inceleme komisyonu) kurmuştur. Ama bu organların ancak bütün üyelerinin katılmasıyla toplanabilmelerı, etkinliklerini de sınırlamıştır. Genel kurul'un toplantı halinde bulunmadığı zamanlarda barışın korunması çalışmalarının sürekliliğini sağlamak için 1947’de kurulan Vekâlet komisyonu ya da "Küçük meclis" de iyi çalışmadı; bu komisyon artık toplanmamaktadır.

Güvenlik konseyi.

Barışın korunmasında asıl sorumluluğu üstlenen yürütme ve girişim organı. 15 üyeden oluşur (1965 e kadar 11); bunlardan beşi sürekli üyedir (ABD, Birleşik Krallık, Çin, Fransa ve Rusya), sürekli olmayan 10 üye de, coğrafi ve siyasal bir dağılım temelinde, Genel kurul tarafından iki yıl için seçilir. Kararlar 9 olumlu oyla alınır, usul sorunları dışındaki konularda beş sürekli üyenin olumlu oyu aranır. Bu yüzden, sürekli milletler örgütü nün sa’ BM'de ayrıcalıklı bir konuma sahip oldular; Güvenlik konseyi'nde sürekli üye lik ve veto hakkı elde ettiler.

bileşim

BM, "ulusların birliği" olarak adlandırılmasına ve Antlaşma’nın giriş bölümünde "halkların birliği" olarak tanımlanmasına karşın, bir Devletler yani hükümetler birliğidir.

Üyeliğe giriş.

Asıl üyeler, San Francisco konferansfna katılıp Antlaşma’yı imzalayan ve onaylayan 50 devlettir (Antlaş- ma’yı daha sonra imzalamasına karşın kurucu üye sayılan Polonya ile 51). Bunlar arasında, o sırada İngiltere’nin denetimi altında bulunan Hindistan ile, SSCB'nın üye devletleri olmalarına karşın yalnızca bu amaçla egemen kılınan Beyaz Rusya ile Ukrayna da vardı. Birleşmiş milletler in yükümlülüklerini kabul eden, bunları yerine getirebilecek durumda ve yeterlikte oldukları BM'ce kabul edilen bütün diğer barışçı devletler örgüte kabul edilebilirler. Üyeliğe kabul kararı, Güvenlik konseyi’nin tavsiyesi üzerine Genel kurul tarafından alınır. Üye devletler, üç yıllık önbildirim süresine uymak koşuluyla örgütten ayrılabilir.
BM'ye 1950’ye kadar 9 yeni katılım oldu. Daha sonra yeni üye kabulü uzun süre engellendi: SSCB, Almanya’nın müttefikleri olup sonradan halk demokrasileri haline gelen Doğu Avrupa ülkelerinin örgüte alınmalarını isterken, Batılı güçler de başka bazı Avrupa ve Asya ülkelerini desteklediler. SSCB, bir adayın üyeliğe kabulünü diğerlerinin de kabulü koşuluna bağlamak istediyse de, bu tez Uluslararası adalet divanı tarafından benimsenmedi. 1955’te 16 devlet aynı anda üyeliğe kabul edildi (buna “package deal” üyelerden birinin olumsuz oyu, karar alınabilmesini engeller. Genellikle yanlış olarak “veto hakkı” denen durum da budur. Uygulamada, oylamaya katılmama olumsuz oy anlamında kabul edilmemiştir. 1950'de BM’nin Kore savaşı’na müdahalesi, Sovyetler Birliği nin toplantıda bulunmaması sayesinde mümkün olabilmiştir. Büyük devletler, özellikle de SSCB, Konseyin eylemini olumsuz oylarıyla sık sık engellemiştir. 1991’den itibaren, Güvenlik konseyinin sürekli üyelerinden biri olan SSCB’nin yerini Rusya Federasyonu almıştır.

• Vesayet konseyi. Genel kurul'un otoritesi altında vesayet rejimini uygulamakla görevli organ. Sömürgeciliğin tasfiyesi ve vesayet işleri komisyonunun (Genel kurulun dördüncü komisyonu) faaliyetini artırmasıyla birlikte Konseyin de rolü azaldı.
• Ekonomik ve sosyal konsey. Genel kurul tarafından üç yıl için seçilen 54 üyeden (başlangıçta 18) oluşan organ. Ekonomik, toplumsal, kültürel ve insani konularda Genel kurul’a yardımcı olur. Avrupa, Asya ve Pasifik, Latin Amerika, Afrika ve Batı Asya için bölgesel ekonomik komisyonlar kurmuştur,
• Uluslararası adalet divanı — ULUSLARARASI ADALET DİVANI.
• Genel sekreter. Güvenlik konseyi'nin tavsiyesi üzerine Genel kurul tarafından atanan idari organ. Başlangıçta sadece bir yüksek memur olarak tasarlanan genel sekreter, zamanla yarıresmi arabuluculuk ve görüşmecilik yetkileri elde etti. Genel sekreterlik görevinde bulunanlar sırasıyla: 1946-1952 arasında Trygve Lie (Norveç); 1953-1961 arasında Dag Ham- marskjold (İsveç); 1961-1971 arasında U Thant (Birmanya); 1972-1981 arasında Kurt VValdheim (Avusturya), 1982-1992 arasında Perez de Cuellar, 1992'den itibaren Butros Butros Gali.
• Yardımcı organlar, asıl organlar tarafından gerek duyuldukça oluşturulur: uzman komiteleri (sözleşme tasarılarını hazırlamakla görevli uluslararası hukuk komisyonu), uzmanlık kuruluşlarının faaliyetlerine yakın çalışmalar yapan kuruluşlar (UNICEF, Mülteciler yüksek komiserliği, vb.), yargı organları (BM idare mahkemesi) vb.

Uzmanlık kuruluşları.

Tüm dünyaya yönelik, sınırlı yetkili, çeşitli biçimlerde BM’ ye bağlı uluslararası örgütler (1992'deki sayıları 16)

• Gıda ve tarım örgütü (FAO).
• Uluslararası sivil havacılık örgütü (ICAÖj,
• Birleşmiş milletler eğitim, bilim ve kültür örgütü (UNESCO),
• Uluslararası çalışma örgütü (ILO).
• Uluslararası imar ve kalkınma bankası (IBRD),
• Uluslararası para fonu (IMF),
• Dünya sağlık örgütü (WHO),
• Dünya posta birliği (UPU),
• Uluslararası telekomünikasyon birliği (ITU),
• Uluslararası denizcilik örgütü (IMG),
• Dünya meteoroloji örgütü (WMO),
• Uluslararası maliye kuruluşu (IFC),
• Uluslararası kalkınma birliği (IDA),
• Dünya fikri mülkiyet örgütü (WIPO),
• Uluslararası tarımsal kalkınma fonu (IFAD)
• BM sınai kalkınma örgütü (UNIDO).

Uluslararası atom enerjisi ajansı (IAEA) ile Gümrük tarifeleri ve ticaret genel anlaşması (GATT) farklı bir statüyle BM’ye bağlıdır

etkinlikleri

Uyuşmazlıkların barışçı yoldan çözümü.

Bir uyuşmazlığın ya da uluslar arasında anlaşmazlığa yol açabilecek bir durumun ortaya çıkması halinde, Güvenlik konseyi kendi inisiyatifiyle ya da BM üyesi olsun olmasın herhangi bir devletin ya da genel sekreterin başvurusu üzerine harekete geçebilir. Soruşturma yapabilir; tarafları, kendi seçecekleri barışçı yollardan anlaşmazlıklarını çözmeye çağırabilir; her türlü uygun düzeltme usul ve yöntemi tavsiye edebilir (görüşme, soruşturma, arabuluculuk, uzlaştırma, hakemlik, hukuksal nitelikteki anlaşmazlıklar için Uluslararası adalet divam’na başvurma); uygun gördüğü çözüm biçimini önerebilir. Genel kurul, Güvenlik konseyi talep etmedikçe,Konseyin el koyduğu bir durum ya da uyuşmazlıkla iigili tavsiyelerde bulunamaz.

Barışa karşı tehdit

barışın bozulması ve saldırı durumunda eylem. Flukuksal olarak bu konuda esas yetki Güvenlik konseyi’ne aittir. Konsey, barışa karşı tehdit, barışın bozulması ya da bir saldırı durumunun varlığını saptar, uluslararası barış ve güvenliğin korunması için tavsiyelerde bulunur, hatta zorlayıcı kararlar alır (Milletler cemiyeti konseyi ise sadece oybirliğiyle karar alabilmekteydi). Esas hakkında bir tavır belli etmemek kaydıyla geçici önlemler alabilir; örneğin 1948 de Filistin’de olduğu gibi silahlı çatışmaya son verilmesine ya da askeri birliklerin çekilmesine karar verebilir. Silahlı güç kullanımını kapsamayan önlemler, örneğin ekonomik (iktisadi ilişkilerin, deniz ve demiryolu bağlantılarının kesilmesi vb.) ya da diplomatik (diplomatik ilişkilerin kesilmesi) önlemler alabilir. Hatta, barışın ve güvenliğin korunması amacıyla emrine silahlı güç vermeyi, yardım ve gerekli kolaylıkları sağlamayı taahhüt eden devletlerin hava, kara ve deniz kuvvetlerini kullanarak her türlü askeri eyleme (şaşırtma hareketleri, abluka önlemleri) girişebilir. Güvenlik konseyi, sovyet temsilcisinin bu lunmadığı sırada üye devletlere Kore’ye yardım göndermelerini tavsiye edebildi, ancak bu güçleri, Birleşik devletlerin otoritesi altında bir birleşik komutanlığın emrine verdi. Sovyet temsilcisinin geriye dönüşüyle bu tavsiye kararı veto edilerek engellendi.

Genel kurul da 3 kasım 1950 kararıyla, o zamana kadar sahip olmadığı bir yetkiyi, barışa karşı bir tehdit, barışın bozulması ya da bir saldırı anında ve Konsey’ in de oybirliğinin sağlanamaması nedeniyle felce uğradığı durumlarda kullanabileceği bir yetkiyi kendine tanıdı. Bu durumlarda Genel kurul düzeni ve güvenliği yeniden sağlamak için, silahlı güç kullanımı da dahil olmak üzere her konuda tavsiyelerde bulunabilir. Genel kurul, bu kuralı Kore (1950), Macaristan ve Süveyş (1956) olaylarında işletti.Önce Süveyş, sonra Kongo (1960) olayları sırasında, ulusal birliklerden oluşan ama BM’ye bağlı "mavi bereliler" diye anılan bir acil kuvvet kurdu. Bunlar, Güvenlik konseyi tarafından, 1973 savaşından sonra İsrail ve Mısır, daha sonra da İsrail ve Suriye arasındaki (1974) ateşkese uyulup uyulmadığını gözetlemek için de kullanıldı, ilk kez Güvenlik konseyi sürekli üyesi bir ülkenin (Fransa) askeri birliğinin katıldığı Birleşmiş milletler Lübnan barış gücü, 1978 yılından bu yana Güney Lübnan’da görev yapmaktadır. 1988 yılında Nobel barış ödülü'ne layık görülen Mavi bereliler, 1992 yılı şubat ayından beri Bosna-Hersek’te, insani yardımın ulaştırılmasını sağlamakla görevlendirildiler.

Ekonomik ve toplumsal faaliyet.

BM, uluslararası işbirliği yoluyla bütün halkların ekonomik ve toplumsal ilerlemesine yardımcı olma amacındadır. Özellikle azgelişmiş ülkelere teknik yardım konusunda etkindir. Genel kurul, 1946'dan itibaren bir teknik yardım programı öngördü, Ekonomik ve sosyal konsey 1949'da genişletilmiş bir programın hedeflerini belirledi.
Bölgesel ekonomik komisyonlar, araştırma, inceleme, toplantı ve anlaşma hazırlıkları gibi yollarla kıta düzeyinde uluslararası işbirliğini örgütlerler.

insan haklan.

Genel kurul, 10 aralık 1948’de insan hakları evrensel bildirgesi' kabul etti. Ekonomik ve sosyal konsey ile komisyonları, özellikle de insan hakları komisyonu, bu bildirgenin uygulanma koşullarını inceler ve özel sözleşmeler hazırlar. Biri medeni ve siyasal haklara, diğeri ekonomik, toplumsal ve kültürel haklara ilişkin iki ana sözleşme kabul edilmiştir.

Hukuksal eylem.

BM, uluslararası hukukun oluşturulmasına ve kurallaştırılmasına katkıda bulunmak ödevindedir. Seçkin hukukçulardan oluşan Uluslararası hukuk komisyonu yasalaştırma tasarılarını inceler ve hazırlar. BM'nin desteğiyle toplanan uluslararası konferanslar bu tasarıları görüşür ve kabul eder.

Faaliyetinin sınırları.

BM'nin eyleminin hukuksal bir sınırı vardır; Devlet'ın ulusal yetkisi. Antlaşmanın 2. maddesinin 7. paragrafı, "işbu Antlaşma'nın hiçbir hükmü, esas olarak bir devletin ulusal yetkisi içinde bulunan işlere Birleşmiş milletler’in karışmasına izin vermez" der. Devletler, zıvanalı birleştirme BM’nin yetkisine karşı sık sık bu metni öne sürerler, ancak örgütün organları birçok olayda kendilerini yetkili görmekten kaçınmamışlardır. (Kıbrıs, Cezayir, Güney Afrika Cumhuriyeti, vb.)