Enver Paşa

(d, 22 Kasım 1881, İstanbul - ö. 4 Ağustos 1922, Belcivan yakınları, Türkistan)
Osmanlı asker ve siyaset adamı; İttihat ve Terakki’nin önderlerinden.

II. Meşrutiyet’in ilanında (1908) ve Osmanlı Devleti’nin Almanya’nın yanında I. Dünya Savaşı’na girmesinde etkili olmuştur. OsmanlIların savaştan yenilgiyle çıktığı 1918’ den sonra Orta Asya’daki Türkleri Sovyetler’e karşı örgütlemeye çalışmıştır.
Fen memuru Ahmed Bey’in oğludur. 1894’te Manastır Askeri Rüştiyesi’ni, 1899’da da Mekteb-i Harbiye’yi bitirdi. 1902’de Erkân-ı Harbiye (Kurmay) Mektebinden kurmay yüzbaşı rütbesiyle çıkarak merkezi Selanik’te olan 3. Ordu’ya atandı.

Makedonya’da Balkan komitacılarına karşı düzenlenen askeri harekâtlara katıldı. 1904’te kolağası (önyüzbaşı) ve 1906’da binbaşı oldu. Bu sırada Selanik’teki gizli Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’ne girdi ve bu örgütün İttihat ve Terakkiye katılmasında önemli rol oynadı. Aynı dönemde Talât Bey (Paşa) ile tanıştı.

1908’de, Reval’de (bugün Tallinn, Estonya) buluşan İngiltere kralı VII. Edward ile Rus çan II. Nikolay’ın Makedonya sorunuyla da ilgili karar alması, Rumeli’nin paylaşılacağı ve padişahın buna sessiz kalacağı biçiminde yorumlandı. Bunun üzerine harekete geçen İttihatçılar, Selanik’te hükümet konağını basarak kendilerine muhalif olan merkez komutanı Albay Nâzım Bey’i öldürdüler. Baskını düzenlediği ileri sürüldüğü için Tikveş’e giden Enver Bey, arkadaşı Yüzbaşı Resneli Niyazi ile birlikte, padişaha baskı yaparak meşrutiyetin ilanını sağlamak amacıyla dağa çıktı. Ardından Makedonya’da Köprülü kasabasını işgal ederek 23 Temmuz 1908’de meşrutiyetin ilan edildiğini açıkladı. Ayaklanmanın yaygınlaşmasından korkan II. Abdülhamid de aynı gün Kanun-ı Esasi’yi yeniden yürürlüğe koydu; ertesi gün II. Meşrutiyet ilan edildi. Geniş yankılar uyandıran bu olayın ardından İstanbul’a giden ve “hürriyet kahramanı” olarak karşılanan Enver Bey, 1909’un başlarında Berlin askeri ataşeliğine atandı.

31 Mart Olayı’nın patlak vermesi (13 Nisan 1909) üzerine İstanbul’a hareket eden Mahmud Şevket Paşa komutasındaki Hareket Ordusu’na katıldı. Hareket Ordusu’nun ayaklanmayı bastırmasından ve II. Abdülhamid’in ayaklanmayla ilişkisi olduğu gerekçesiyle tahttan indirilmesinden sonra, İstanbul’da kalarak İttihat ve Terakki’nin ordu içinde güçlenmesi için çalıştı. 1911’de İtalyanlar Libya’ya saldırınca, Bingazi mutasarrıfı ve cephe komutanı olarak görevlendirildi. Trablusgarp Savaşı’nda (1911-12) İtalyanlara karşı yaptığı başarılı savunma nedeniyle rütbesi kaymakamlığa (yarbay) yükseltildi.

1912 ortalarında, Trablusgarp’ta uğranan sürekli kayıplar ve içerdeki baskı politikası nedeniyle İttihatçıların karşısında geniş bir muhalefet cephesi oluştu. Bu cepheye önderlik eden ve kendilerine “Halaskâr Zabitan” (Kurtarıcı Subaylar) adını veren grup, bir muhtırayla meclisin dağıtılması, İttihatçı olmayan yeni bir hükümetin kurulması için harekete geçti. İttihat ve Terakki bir süre için iktidarı kaybetti. Bu iç çekişmelere son vermek için Gazi Ahmed Muhtar Paşa başkanlığında “Büyük Kabine” kuruldu.
Aynı dönemde, başarılı bir komutan olarak Bingazi’den dönen Enver Bey, I. Balkan Savaşı’nda uğranan yenilginin ardından düşmanın Çatalca’da durdurulmasında etkili oldu.

23 Ocak 1913’te, İttihat ve Terakki’ nin yeniden güçlenmesini sağlayan Bâbıâli Baskım’na öncülük etti. Baskın sonrasında İttihat ve Terakki’nin desteğiyle Mahmud Şevket Paşa sadrazamlığa getirildi. II. Balkan Savaşı’nda Osmanlı ordusuna Enver Bey komuta etti. Gösterdiği kararlı tutum nedeniyle, Edirne’nin 22 Temmuz 1913’te Bulgarlardan geri alınmasındaki başarı ona mal edildi. Bu sayede, kısa sürede miralay (albay) ve mirliva (tuğgeneral) oldu. Ocak 1914’te harbiye nazırlığına ve erkân-ı harbiye-i umumiye reisliğine (genelkurmay başkanlığı) getirildi. Bu tarihten 1918’e değin Osmanlı Devleti, Enver, Talât, ve Cemal paşalardan oluşan “Üç Paşalar lktidarı”yla yönetildi.

Enver Paşa, 1914’te Sultan V. Mehmed’in (Reşad) yeğeni Naciye Sultan ile evlendi. Harbiye nazırı olarak orduda yeni düzenlemelere girişti. Bazı yaşlı ve alaylı subayları ordudan uzaklaştırırken, bazılarının rütbelerini indirdi. Başkumandan vekilliğine de getirilen Enver Paşa 2 Ağustos 1914’te, Rusya’ya karşı Almanya ile bir ortak savunma antlaşması imzaladı. Osmanlı Devleti’ nin Kasım 1914’te İttifak Devletleri’nin yanında I. Dünya Savaşı’na girmesinden sonra Osmanlı ordusu içinde hizmet veren Alman subaylarla yakın bir işbirliği kurdu. Enver Paşa’nm askeri planları, Osmanlı Türkleri ile Orta Asya’daki Türkleri birleştirmeyi amaçlayan “Turancı” yaklaşımları da içeriyordu. Bu planın bir parçası olan Sarıkamış Harekâtı, Aralık 1914’te, 3. Ordu’nun önemli bir bölümünün kaybedilmesine neden olan büyük bir felaketle sonuçlandı.

I. Dünya Savaşı bütün hızıyla sürerken Enver Paşa, 1915’te ferik (korgeneral), 1917’de birinci ferik (orgeneral) oldu. 1917 Devrimi’nin ardından Rusların savaştan çekilmesi üzerine 1918’de Bakû işgal edildi. Ama bu son girişim de başarısızlığa uğradı ve Filistin, Suriye, Irak ve Trakya’da çözülmeler birbirini izledi. Talât Paşa kabinesi iktidardan çekildi. Mondros Mütarekesi’nin (30 Ekim 1918) imzalanmasından sonra, 1-2 Kasım 1918 gecesi öbür İttihat ve Terakki önderleri ile birlikte bir Alman gemisine binerek yurtdışına kaçan Enver Paşa, önce Odessa’ya, oradan da Berlin’e gitti. Kaçışının ardından İstanbul’da Divan-ı Harb kararı ile rütbeleri alındı, kalebentliğe ve “medeni haklardan mahrumiyete” mahkûm edildi.

Enver Paşa, 1920’de Berlin’de Bolşevik önder Kari Radek’le görüştü ve Moskova’ya gitti. Anadolu’da Mustafa Kemal’in kurduğu rejimi Sovyet yardımıyla devirme planı, Moskova tarafından desteklenmedi. Aynı yıl Bakû’da toplanan Doğu Halkları Kurul- tayı’na katıldı ve burada yaptığı konuşmada emperyalistlere ağır eleştiriler yöneltti. Moskova’da dokuz ay kalan Enver Paşa, Talât Paşa’mn öldürülmesi üzerine 1921’de Berlin’e gitti. Burada İslam İhtilal Cemiyetleri İttihadı Kongresi’ni topladı ve bu kongrede “emperyalizme karşı mücadele kararı”nı çıkarttı.

Önceleri Türkiye Halk Şûraları Fırkası’m destekleyen Sovyet Rusya, bağımsız bir Türkistan kurma çabaları nedeniyle Enver Paşa’ya yardımı kesti. Batum’da II. İslam Konferansının toplanmasını sağlayan Enver Paşa, 1921 sonlarında Türkistan’a geçti ve Buhara’da Sovyet rejimine karşı daha önce ayaklanan Basmacı çetelerini yeniden örgütleyerek Buhara ve Fergana’da bağımsızlık savaşı başlattı. Sovyet birliklerini yenerek denetimi eline alan Enver Paşa, 1922 başlarında Moskova’ya bir nota göndererek hükümetinin tanınmasını istedi. Bunun üzerine harekete geçen Kızıl Ordu birlikleri, kısa bir süre içinde Horasan, Buhara ve Türkistan’ı işgal etti. Enver Paşa Kızıl Ordu birlikleriyle çarpışırken Türkistan’da Belcivan (Belh-i Cevan) yakınlarında öldü ve Çegan Tepesi eteğine gömüldü.