Cümle

Bir duyguyu, bir düşünceyi ya da bir eylemi tam olarak bir yargı hâlinde anlatan sözcük dizisi. Cümle; yüklem, özne ve tümleç gibi ögelerden oluşur. Belirleyeceği yargının genişliğine göre cümlede bu ögelerden biri, birkaçı ya da tümü bulunabilir. Yüklem, cümlede işi, oluşu ya da özneye bağlanan niteliği bildirir. Her cümlede yalnız bir yüklem bulunur. Özne ise; yüklemin gösterdiği işi yapan ya da niteliği taşıyan kavramdır. Tümleç; nesne, dolaylı tümleç ya da zarf hâlindedir ve bildirilen hükmü tamamlamak için cümleye eklenir. Yüklemi geçişli bir eylem olan cümlelerde kuruluşa "nesne"nin de katılması gerekir. Nesne, cümlede, eylemin bildirdiği işin etki yaptığı varlığı gösteren ögedir. Dolaylı tümleçler, yüklemin anlamını yer ya da dolay kavramı bakımından tamamlar. Belirteçler de yüklemin anlamını zaman, durum, nicelik, nitelik, neden bakımlarından tamamlar. Türkçede cümleler, yüklemlerinin eylem ya da ad soyundan bir sözcük oluşuna göre; eylem cümlesi ögeleri; özne + belirteç + dolaylı tümleç + nesne + yüklem; ad cümlesi ögeleri de; özne + belirteç + yüklem olarak sıralanır. Birden fazla yargıyı kapsayan cümleler, bileşik cümle adını alır. Bileşik cümle, bir temel cümle ile onun anlamını tamamlayan bir ya da daha çok yan cümleden (yardımcı cümle) oluşur. Yüklemi cümle ögelerinden önce gelen cümlelere de devrik cümle denir.

Türkçe yüklemi cümle sonunda olan bir dildir. Yüklemin cümledeki görevi, yargıyı tam olarak bildirmektir. Yüklemler isim ya da fiil soylu olabilir. Ayrıca kişi ve zaman kavramı da verirler. Türkçedeki yüklemler sıfat, isim, zarf, edat, zamir, fiil gibi sözcük çeşitleriyle yapılabilir.

Bir dilde anlatım birimi esas olarak cümlelerdir . Cümlenin temel elemanları özne ve yüklemdir: Yazar yazdı, gibi. Ancak nesne ve yardımcı elemanlar cümleyi bütünler. Berkan yazdı, (ne, neyi), Yazar makale yazdı, olur. Her dilin orijinalliği konuşmada ve yazıda cümlelerinde belli olur. Tek harf, tek hece, bir söz, bir sözcükle de cümle kurulsa bile, yapı itibariyle cümle esas elemanlarıyla cümledir. Buna sentaks denir. Sözdizimi açısından bir cümlenin sonu yoktur, yüklem tek olsa bile, özne ile arasına binlerce tümleç girebilir. Buna en iyi örnek uzayıp giden Osmanlıca cümleleridir.

Cümlenin devrik olması, yani yüklemin başa gelmesi cümledeki yapıyı bozmaz: Makaleyi yazdın mı, cümlesiyle Yazdın mı makaleyi, cümlesi edebiyat açısından bir değer taşır. Cümlede ağırlık, anlam vurgusu Türkçede yüklemdedir.

Türkçenin doğru ve iyi cümle kuruluşunda yüklem birinci elemandır, çünkü özne tek başına anlam ifade etmez, tümleç ise yardımcıdır. Yüklem en az bir söz olabildiği gibi birçok söz de olur, sıralı da olur, illa fiil olması gerekmez, her tür sözcük yüklem olabilir. Olumlu, olumsuz, sıralı,eklemeli,-dir-dur-miştir-muştur'lu ifadeler, tamlamalı yüklemler yaygın kullanımlardır.

Özne, yükleme göre, yüklemin türüne ve çatısına göre değişir. Etken fiilin öznesi gerçektir, edilgenin öznesi değildir. Tanımlı ifadelerde bu yaygındır: Viki, özgür bir ansiklopedidir, gibi. Bu ansiklopedide sansür yoktur, gibi.

Örtülü özneler, edilgen çatıda ortaya çıkar, -dan-den-yle-ınca-ince-ca ekleriyle biten yardımcı sözlerle belirtilirler. Yanlış anlama nedeniyle site kapandı, gibi. Microsoft Bill Gates tarafından kuruldu, gibi. Yeni sürüm çıkınca haber verilecek, gibi.

Yüklem için nesne de önemlidir, yüklemin hareketinden etkilenip, belirtili yahut belirtisiz olur. Dolaylı (yön,yer) tümleç, yüklemin anlamını tamamlayıcıdır, cümlede yer alıp almaması cümleyi kurana bağlıdır.

Yüklem fiilse cümle fiil cümlesi, isimse isim cümlesi olur. Fiil yüklemleri kişi ve zaman ekleri alır. İsim yüklemleri ekfiil alır ki, Türkçede ekfiil -imek'tir. Yazıda olmak suretiyle en geleneksel tip -dir-dır'larla biten yüklemdir. Tanımlı cümlelerde var'lı, yok'lu yüklemler de böyledir.

Yüklemin sonda yer alması kuralına mukabil devrik, gizli yüklem cümleleri Türkçede anlatıma değişik bir tat verir: Vikide bir vikipedist. Gittiği kadar. Kimse tam değil. Bilgi sonsuz., gibi. Bu tür kesik cümlelerde yüklem gizlidir.

Yakın zamana kadar Türkçede resmi bir yüklem yazı tarzı vardı. Cümlelerin sonları hep -mıştır'la biterdi. Basın son otuz yıldır -dir'le biten yüklem kullanmaktadır.

Tümleç

Eylemin (yüklemin) anlamını çeşitli yönlerden tümleyen ve herhangi bir ad durumunda bulunan ya da ilgeç alan ad ya da tamlama.
Tümleç, cümlede yüklemin anlamını türlü yönlerden tamamlayan sözcüktür. Tümleç yer tamamlayıcısı ve eylemin yerini, yönünü gösteren cümle ögesidir. Ad cinsinden bir sözcük ya da söz grubu olan bu öge, eyleme, yer ve yön ekleri olan adın -e, -de, -den halleriyle bağlanır.

Tümleçler; dolaylı tümleç ve belirteç tümleci olmak üzere ikiye ayrılır.
Dolaylı tümleçler, cümlelerde adın -e, -de, -den hallerinde görülür. -e tümleci hareketin kendisine yöneldiğini, kendisine doğru yaklaştığını; -den tümleci hareketin kendisinden uzaklaştığını bildirir.
Belirteç tümleçleri, yüklemin anlamında zaman, neden, araç, üstünlük, birlik ve beraberlik bakımından değişiklikler yapar. Bulunduğu cümlelerde (ile, için, -den önce, -e kadar) gibi ilgeçlerle kullanılır.