ORKESTRA a. (ital. orchestra; “dans etmek” anlamındaki yun. orkheisthai’den orkhestra).
1. Solistler için yazılmamış bir müzik parçasını seslendirmek üzere bir araya gelen çalgıların tümü.
2. Bir senfonik konser kuruluşu olarak bir araya gelmiş çalgıcılar topluluğu.

—Antik. Yunanlılarda tiyatronun, sahneyle seyircilerin oturdukları yer arasında kalan ve koronun "thymele" adı verilen bir Di- onysos sunağı etrafında döndüğü bölümü. (Daire biçiminde olup sahneden daha alçaktaydı.) || Romalılarda tiyatronun aynı bölümü. (Yarım daire biçimindeydi.)

—ANSİKL. Oyunculara eşlik eden çalgıcılar topluluğu, dönemine ve ülkesine göre değişik yerlerde bulunurlardı: sahnenin ön tarafında, kimi zaman da biraz aşağısında (orkestra çukuru); sahnenin üzerinde alçak yanlarında; sahnenin gerisinde, fondaki dekor perdesinin arkasında (özellikle İtalya'da); sahnenin altında (Bayreuth'ta). Tiyatro binasının dışına çıkınca orkestra açık havada olduğu gibi bir konser salonunda ya da bir tapınakta da konser vermeye başladı.

• Çalgı topluluğundan senfonik orkestraya. Rönesans döneminde küçük çalgı toplulukları polifonik bir yapıtın ses partilerini desteklemekle ya da vokal bir parçanın çalgı için yapılan transkripsiyonunu seslendirmekle görevlendiriliyorlardı. Ayrıca dans etmek için de küçük müzik topluluklarından yararlanılıyordu. Operanın ortaya çıkmasıyla orkestraya katılan çalgıların sayısı ve çeşidi, anlatımı güçlendirmek amacıyla artırıldı: orkestra ya şarkıya eşlik ediyor ya da betimleyici senfonilerde görüldüğü gibi sahnedeki olayların arasında yer alıyordu. Konçertonun ortaya çıkmasıyla XVII. yy.'da orkestra da bağımsızlığına kavuştu.

• Klasik orkestranın yapısı. XVII. yy.’ın sonlarına doğru İtalyan müzik okulunun yaylı çalgılar ailesini desteklemesiyle yaylı çalgılar, orkestraların hemen hemen hiç değişmeyen temelini oluşturdular; XVIII. yy.'la birlikte bu çekirdeğe yeni yeni üflemeli çalgılar katıldı (klarinet).
Genişlemiş şekliyle bu orkestra, o zamanlar yeni bir tür olan senfoniyi yorumlamaya elverişli sürekli kuruluşlara dönüştü (Paris'te Concert spirituel; Mannheim orkestrası). Orkestranın yapısında da şu şekilde bir değişiklik yapıldı: bir yaylı çalgılar dörtlüsü (sayıları değişebiliyordu), iki flüt, iki obua, iki fagot, iki klarinet, iki ya da dört korno, iki ya da üç trombon, iki tromget ve timbal. Beethoven bile senfonileri için bu orkestrayla yetinmiştir.

• Modem orkestra. Klasik orkestranın yapısında bir devrim yapan Berlioz birçok yenilik getirdi: çalgı sayısını artırdı, çok tiz ve çok pes çalgıları devreye sokarak ses paletini alabildiğine genişletti, çalgı ailelerini birleştirerek değil de tonlar arasında yeni bağlantılar kurarak klasik orkestra çerçevesini kırdı. Lirik bir dramın bir parçası, bir öğesi olan VVagner orkestrası dağılımı ve konumu (sahnenin altına) bakımından yenilendi, kadrosu genişledi ve zaman zaman operadaki kişilerin yerini aldığı gibi dramın psikolojik dayanağı oldu.

• Orkestranın parçalanması. Kimi bestecilerin (Satie, [Parade]) sırf dinleyiciyi rahatsız etmek için orkestraya bir takım gürültü elemanlarını sokmaları Varöse’de (lonisation) daha ciddi sonuçlar doğurdu ve geleneksel orkestraya az ya da çok aykırı düşen birçok çalgının (örneğin Martenot dalgaları) girmesine yol açtı. Aynoa ses dengesi değişik bir ayarlamaya göre kuruldu ve vurgulu çalgılar hissedilecek derecede ağır bastı. Bunun yanı sıra elektronikten (üzerinde önceden yapılmış kayıt bulunan manyetik bantlar) ya da sesin yeni bir biçimde işlenmesinden kaynaklanan o güne kadar duyulmamış tınılar da orkestrada yer almaya başladı. Önemli bir değişiklik de bestecilerin ses kaynaklarını değişik biçimlerde dağıtmak istemelerinden doğdu ve orkestra, konserin verildiği mekanda çeşitli noktalara dağılarak parçalandı.

• Senfoni orkestrası gibi, XVI. ve XVII. yy.'ın çalgı topluluğu da XVIII. yy.'ın sonundan başlayarak “oda orkestrası” denilen ve kendine özgü bir repertuvarı olan küçük kuruluşlar halinde günümüze kadar gelmiştir. XIX. ve XX. yy. bestecileri bu tür kuruluşlar için de birçok yapıt (Schönberg'in Oda senfonisi) vermişlerdir.