Ziyaretçi
Arama
Urartular hakkında bilgi verir misiniz? - Sayfa 4
En İyi Cevap Var Güncelleme: 2 Ocak 2013 Gösterim: 45.563 Cevap: 35
Ziyaretçi
3 Mayıs 2012
Mesaj #31
Ziyaretçi
26 Kasım 2012
Mesaj #32
VIP hazan
Urartu Krallığı’nda, II. Rusa'dan sonra 4 kralın geldiğine ilişkin kayıtlar bulunmaktadır. Bu tarihi kayıtlar, Asur ve Babil yıllıklarında yer alan ve tam anlamıyla netlik taşımayan bilgilerdir. Adı son olarak 640 yıllarında Asurbanipal (M.Ö. 669-626) tarafından anılan III. Sarduri ve oğlu IV. Sarduri'den sonra Urartu Krallığı’nın durumu hakkında fazla bilgi edinemiyoruz. Bu belgeden öğrendiğimize göre, III. Sarduri Asurbanipal'e bir heyet göndererek, onu efendisi olarak tanıdığını bildirmiştir. Karmir Blur'daki bir tunç kalkan yazıtında kendini "güçlü kral, büyük kral ve Tuşpa kentinin hükümdarı" olarak tanımlayan IV. Sarduri'nin iktidarda kalış süresi konusunda ise sağlıklı bir bilgi yoktur. 
Urartu Krallığı’nın nasıl ve ne zaman yıkıldığı konusu da tartışmalıdır. Kimi araştırmacılar, Kimmerleri Karadeniz'in kuzeyindeki otlaklarından Anadolu'ya doğru süren İskitlerin, daha sonra kendilerinin Anadolu'ya girdiklerini söylemektedirler. Onlara göre işte bu hareketlilik, Urartular için büyük bir tehdit olmuş ve arkası gelmeyen akınların sonunda Urartu Krallığı yıkılmıştır. Urartu'nun Karmir Blur gibi büyük ileri karakollarının bu sıralar İskitler tarafından yıkıma uğradığını, yapılan kazılar sonucu bulunan İskit silahlarından anlıyoruz. Ancak bu durum, tüm Urartu Krallığı ‘nın İskitlerce yıkılmış olduğunu göstermez. En azından yeterli bir kanıt değildir. Babil kaynaklarında ise, İskitler ile Medlerin Ninova'yı yerle bir etmelerinden üç yıl sonra, yani M.Ö. 609 yılında Urartu Krallığı’nın hala varlığını koruduğunu kanıtlayan bölümler yer almaktadır. Bu belgelerden öğrendiğimize göre "İskitler Urartu topraklarına kadar" ilerlemişlerdir. Aynı kayıtlar, M.Ö. 608-M.Ö. 607 yıllarında Yukarı Dicle Vadisi'ndeki Urartu topraklarının da ele geçirildiğini yazar. Urartu Krallığı ile ilgili son bilgiler, Tevrat'ta geçmektedir. Yeremya (Jeremiah), Kral Zedekiah'ın dördüncü yılında, M.Ö. 594'de Urartu, Manna, İskit ve Medlerin Babil üzerine saldırmalarını ister. "Memlekette bayrak dikin, milletler arasında boru çalın, milletleri ona karşı hazırlayın, Ararat (Urartu), Minni (Manna), ve Aşkenaz (İskit) krallıklarını ona (Babil) karşı çağırın; ona karşı başbuğ tayin edin; üzerine tüylü çekirgeler gibi atlar çıkarın. Milletleri, Med krallarını, valilerini ve bütün kaymakamları-nı, ve saltanatları altındaki bütün diyarı ona karşı hazırlayın." (Yeremya: 51/1-7)
Urartu adı, bu tarihten sonra, Yakındoğu kaynaklarında bir daha görülmemek üzere ortadan kalkacaktır.
Peki Urartu'yu bir zamanlar Asurlulara karşı birlikte savaştıkları Medler yıkmış olabilir mi? Zira o dönemde gücü hayli zayıflamış olan Urartu'nun bölgede hiçbir etkinliği kalmamış, en büyük askeri ve siyasal güç olarak Medler ortaya çıkmıştır. İskitleri sindiren ve oluşturdukları tehdide son veren Med Kralı Kyaksares, Lidya üzerine yürümüş ve Kral Alyattes komutasındaki Lidya ordusuyla Kızılırmak yakınlarında çarpışmıştı. İşte Lidya topraklarına yürüyen Med ordularının, yolları üzerindeki Urartu Devletini M.Ö. 590 yılında ortadan kaldırmış olabileceği ileri sürülmektedir. Ancak eğer böyle bir olay olmuşsa, Med saldırısına maruz kalıp yandığı söylenen Ayanis Kalesi'nde bir takım ipuçlarına rastlanması gerekirdi. Ne var ki 1999 yılındaki kazılar sırasında, kalenin tapınak alanında rastlananın dışında bir iskelet bulunamamıştır. Üstelik kalenin yağma da edilmediği ortaya çıkmıştır. Yani hiçbir çarpışma meydana gelmemiş, kaledeki değerli eşyalara ve Urartu silahlarına dokunulmamıştır. Prof. Dr. Altan Çilingiroğlu
'Urartu Krallığı-Tarihi ve Sanatı' kitabında belirttiği gibi, İran Azerbaycan' ında bulunan Bastam veya Ayanis Kalesi'nde II. Rusa döneminden sonraya tarihlenen arkeolojik buluntuların olmaması da ilginçtir.
Arkeolog Ahmet Uhri'ye göre, Ayanis Kalesi'nin geçirmiş olduğu yangın ve mimari öğelerde görülen tahribat, bir savaştan çok doğal bir afetin sonucudur. Doğal afetten kastettiği ise depremdir. Ayanis kalesinden elde edilen ahşap malzemeye dendrokronolojik testler 6uygulanmışve sonuçtakalenin yapım tarihinin M.Ö. 655-651 yılları arasında olduğu ortaya çıkmıştır. Ayrıca kale, en az iki yapım evresinden geçmiştir. Yani yangın ile tahrip olan birinci evreden sonra, kalenin onarılarak tekrar kullanıldığı anlaşılmaktadır. Ancak ikinci kullanım süresi fazla uzun değildir. 4-5 yıl olduğu sanılmaktadır. Bu durum kaledeki yangının, Med ordusunun batıya doğru yürüyüşünden çok daha önce gerçekleştiğini göstermektedir. Sonuçta, Ayanis Kalesi için verilebilecek son tarih, M.Ö. 645 yılıdır.
"Ancak burada dikkat edilmesi gereken nokta, depremin birincil bir neden olduğu, fakat depremden sonra ortaya çıkan yangın, salgın hastalık ve kıtlığın Urartu'yu zayıflattığıdır. Deprem belki de bir tetikleme görevi görmüş ve bu sırada zaten yeni yeni toparlanmakta olan bu uygarlık, doğal afetin altından kalkamamış, sonuç olarak zayıflayarak çevresindeki diğer topluluklara yem olmuştur."
Girit Adası'ndaki Minos Uygarlığı'nın da şiddetli bir deprem sonucu ortadan kalktığını düşünüldüğünde, bu görüşün peşinen reddedilmesi gerektiğine inanıyorum. Ayrıca yine büyük bir depremin Truva'nın (Troia) surlarını yıktığını, böylece Yunanlıların da şehre kolaylıkla girdiğini öne süren araştırmacı ve tarihçiler bulunmaktadır. M.S. 500 yılında meydana gelen bir deprem ise Truva'yı sonsuza kadar haritadan silmiştir. Ayrıca bölgede aktif durumda bulunan pek çok yanardağın varlığı da gözden uzak tutulmamalıdır. Anadolu'da son 10.000 yılda meydana gelen volkanik patlamalar, dönemin uygarlıklarının başına büyük felaketler getirmiştir. Örneğin M.Ö. 1600 yılında Thera Adası'nda yaşanan büyük bir yanardağ patlaması ve buna bağlı olarak çıkan yangınlar, yine Girit'teki Minos Uygarlığını zayıflatarak, adanın denetiminin Mikenlilere geçmesine neden olmuştur
Ünlü Tuşpa Kalesi'nin tektonik çarpışmalarla oluşmuş bir tepe üzerinde yeraldığını, Van Gölü'nün de yanardağ patlamaları sonucu çıkan malzemenin akarsu vadilerini tıkaması sonucu oluştuğunu bildiğimize göre, o dönem insanlarının ne kadar hareketli bir toprak üzerinde yaşadığı-nı gözlerimizin önüne getirebiliriz. Son 100 yıl içinde bölgede meydana gelen ve büyüklüğü 5 ile 9 arasında değişen 15 deprem Ahmet Uhri'nin söylediklerine iyi bir kanıt olmaktadır. Sonuç olarak pek çok uygarlığın sonunu getiren doğal felaketler, Urartu Uygarlığı içinde benzer bir son hazırlamış olabilir. . 
VIP hazan
Urartu Krallığı’nda, II. Rusa'dan sonra 4 kralın geldiğine ilişkin kayıtlar bulunmaktadır. Bu tarihi kayıtlar, Asur ve Babil yıllıklarında yer alan ve tam anlamıyla netlik taşımayan bilgilerdir. Adı son olarak 640 yıllarında Asurbanipal (M.Ö. 669-626) tarafından anılan III. Sarduri ve oğlu IV. Sarduri'den sonra Urartu Krallığı’nın durumu hakkında fazla bilgi edinemiyoruz. Bu belgeden öğrendiğimize göre, III. Sarduri Asurbanipal'e bir heyet göndererek, onu efendisi olarak tanıdığını bildirmiştir. Karmir Blur'daki bir tunç kalkan yazıtında kendini "güçlü kral, büyük kral ve Tuşpa kentinin hükümdarı" olarak tanımlayan IV. Sarduri'nin iktidarda kalış süresi konusunda ise sağlıklı bir bilgi yoktur.
Urartu Krallığı’nın nasıl ve ne zaman yıkıldığı konusu da tartışmalıdır. Kimi araştırmacılar, Kimmerleri Karadeniz'in kuzeyindeki otlaklarından Anadolu'ya doğru süren İskitlerin, daha sonra kendilerinin Anadolu'ya girdiklerini söylemektedirler. Onlara göre işte bu hareketlilik, Urartular için büyük bir tehdit olmuş ve arkası gelmeyen akınların sonunda Urartu Krallığı yıkılmıştır. Urartu'nun Karmir Blur gibi büyük ileri karakollarının bu sıralar İskitler tarafından yıkıma uğradığını, yapılan kazılar sonucu bulunan İskit silahlarından anlıyoruz. Ancak bu durum, tüm Urartu Krallığı ‘nın İskitlerce yıkılmış olduğunu göstermez. En azından yeterli bir kanıt değildir. Babil kaynaklarında ise, İskitler ile Medlerin Ninova'yı yerle bir etmelerinden üç yıl sonra, yani M.Ö. 609 yılında Urartu Krallığı’nın hala varlığını koruduğunu kanıtlayan bölümler yer almaktadır. Bu belgelerden öğrendiğimize göre "İskitler Urartu topraklarına kadar" ilerlemişlerdir. Aynı kayıtlar, M.Ö. 608-M.Ö. 607 yıllarında Yukarı Dicle Vadisi'ndeki Urartu topraklarının da ele geçirildiğini yazar. Urartu Krallığı ile ilgili son bilgiler, Tevrat'ta geçmektedir. Yeremya (Jeremiah), Kral Zedekiah'ın dördüncü yılında, M.Ö. 594'de Urartu, Manna, İskit ve Medlerin Babil üzerine saldırmalarını ister. "Memlekette bayrak dikin, milletler arasında boru çalın, milletleri ona karşı hazırlayın, Ararat (Urartu), Minni (Manna), ve Aşkenaz (İskit) krallıklarını ona (Babil) karşı çağırın; ona karşı başbuğ tayin edin; üzerine tüylü çekirgeler gibi atlar çıkarın. Milletleri, Med krallarını, valilerini ve bütün kaymakamları-nı, ve saltanatları altındaki bütün diyarı ona karşı hazırlayın." (Yeremya: 51/1-7)
Urartu adı, bu tarihten sonra, Yakındoğu kaynaklarında bir daha görülmemek üzere ortadan kalkacaktır.
Peki Urartu'yu bir zamanlar Asurlulara karşı birlikte savaştıkları Medler yıkmış olabilir mi? Zira o dönemde gücü hayli zayıflamış olan Urartu'nun bölgede hiçbir etkinliği kalmamış, en büyük askeri ve siyasal güç olarak Medler ortaya çıkmıştır. İskitleri sindiren ve oluşturdukları tehdide son veren Med Kralı Kyaksares, Lidya üzerine yürümüş ve Kral Alyattes komutasındaki Lidya ordusuyla Kızılırmak yakınlarında çarpışmıştı. İşte Lidya topraklarına yürüyen Med ordularının, yolları üzerindeki Urartu Devletini M.Ö. 590 yılında ortadan kaldırmış olabileceği ileri sürülmektedir. Ancak eğer böyle bir olay olmuşsa, Med saldırısına maruz kalıp yandığı söylenen Ayanis Kalesi'nde bir takım ipuçlarına rastlanması gerekirdi. Ne var ki 1999 yılındaki kazılar sırasında, kalenin tapınak alanında rastlananın dışında bir iskelet bulunamamıştır. Üstelik kalenin yağma da edilmediği ortaya çıkmıştır. Yani hiçbir çarpışma meydana gelmemiş, kaledeki değerli eşyalara ve Urartu silahlarına dokunulmamıştır. Prof. Dr. Altan Çilingiroğlu
'Urartu Krallığı-Tarihi ve Sanatı' kitabında belirttiği gibi, İran Azerbaycan' ında bulunan Bastam veya Ayanis Kalesi'nde II. Rusa döneminden sonraya tarihlenen arkeolojik buluntuların olmaması da ilginçtir.
Arkeolog Ahmet Uhri'ye göre, Ayanis Kalesi'nin geçirmiş olduğu yangın ve mimari öğelerde görülen tahribat, bir savaştan çok doğal bir afetin sonucudur. Doğal afetten kastettiği ise depremdir. Ayanis kalesinden elde edilen ahşap malzemeye dendrokronolojik testler 6uygulanmışve sonuçtakalenin yapım tarihinin M.Ö. 655-651 yılları arasında olduğu ortaya çıkmıştır. Ayrıca kale, en az iki yapım evresinden geçmiştir. Yani yangın ile tahrip olan birinci evreden sonra, kalenin onarılarak tekrar kullanıldığı anlaşılmaktadır. Ancak ikinci kullanım süresi fazla uzun değildir. 4-5 yıl olduğu sanılmaktadır. Bu durum kaledeki yangının, Med ordusunun batıya doğru yürüyüşünden çok daha önce gerçekleştiğini göstermektedir. Sonuçta, Ayanis Kalesi için verilebilecek son tarih, M.Ö. 645 yılıdır.
"Ancak burada dikkat edilmesi gereken nokta, depremin birincil bir neden olduğu, fakat depremden sonra ortaya çıkan yangın, salgın hastalık ve kıtlığın Urartu'yu zayıflattığıdır. Deprem belki de bir tetikleme görevi görmüş ve bu sırada zaten yeni yeni toparlanmakta olan bu uygarlık, doğal afetin altından kalkamamış, sonuç olarak zayıflayarak çevresindeki diğer topluluklara yem olmuştur."
Girit Adası'ndaki Minos Uygarlığı'nın da şiddetli bir deprem sonucu ortadan kalktığını düşünüldüğünde, bu görüşün peşinen reddedilmesi gerektiğine inanıyorum. Ayrıca yine büyük bir depremin Truva'nın (Troia) surlarını yıktığını, böylece Yunanlıların da şehre kolaylıkla girdiğini öne süren araştırmacı ve tarihçiler bulunmaktadır. M.S. 500 yılında meydana gelen bir deprem ise Truva'yı sonsuza kadar haritadan silmiştir. Ayrıca bölgede aktif durumda bulunan pek çok yanardağın varlığı da gözden uzak tutulmamalıdır. Anadolu'da son 10.000 yılda meydana gelen volkanik patlamalar, dönemin uygarlıklarının başına büyük felaketler getirmiştir. Örneğin M.Ö. 1600 yılında Thera Adası'nda yaşanan büyük bir yanardağ patlaması ve buna bağlı olarak çıkan yangınlar, yine Girit'teki Minos Uygarlığını zayıflatarak, adanın denetiminin Mikenlilere geçmesine neden olmuştur
Ünlü Tuşpa Kalesi'nin tektonik çarpışmalarla oluşmuş bir tepe üzerinde yeraldığını, Van Gölü'nün de yanardağ patlamaları sonucu çıkan malzemenin akarsu vadilerini tıkaması sonucu oluştuğunu bildiğimize göre, o dönem insanlarının ne kadar hareketli bir toprak üzerinde yaşadığı-nı gözlerimizin önüne getirebiliriz. Son 100 yıl içinde bölgede meydana gelen ve büyüklüğü 5 ile 9 arasında değişen 15 deprem Ahmet Uhri'nin söylediklerine iyi bir kanıt olmaktadır. Sonuç olarak pek çok uygarlığın sonunu getiren doğal felaketler, Urartu Uygarlığı içinde benzer bir son hazırlamış olabilir. .
Ziyaretçi
2 Ocak 2013
Mesaj #36
Ziyaretçi
Coğrafya
Devletin başkenti Doğu Anadolu'da Van Gölü'nün doğu kıyısında yer almaktaydı; daha geç dönemlerdeki adı 'Tosp', Urartucadaki 'Tuşpa' adının Ermeniceleşmiş halidir.[kaynak belirtilmeli] Van Gölünden 1625 metre yüksekte olup Urmiye Gölü'nden 336 metre daha yukarıda yer almaktadır. 3400 ve 5000 km²'yi bulan alanlarıyla her iki gölde Anadolu-İran bölgesinin en büyük gölleridir. "Deniz" olarak da değerlendirilirler. Asurlar (Aşurlar, eski Asurlar)'ın coğrafi metinlerinde Van Gölü'nden "Nairi'nin Yukarı Denizi", Urmiye Gölü'ndense "Nairi'nin Aşağı Denizi" olarak söz edilir. Bugün dahi Urumiye Gölü'nün Farsça'sı "Deryeça" yani "Küçük Deniz" anlamındadir. Urartu yerleşim bölgesinin sınırlarını, batıda Karasu-Fırat, kuzeyde Kuzey Ermenistan dağları, doğuda İran Azerbaycan'ındaki Savalan Dağları, güneyde ise Zagros Dağları'yla birleşen Doğu Toroslar oluşturur. Efsanevi Ağrı Dağı bu dağlık bölgenin orta noktasındadır. İncil'deki masoretik ünlüleştirmeden ötürü bu dağ, Urartu adının "R R T" ünsüzleriyle yazılması sonucu "Ararat" adını almıştır. 5165 metrelik yüksekliği ile Büyük Ağrı Dağı, Kafkasya'nın güneyindeki en yüksek dağdır. Küçük Ağrı Dağı, Tendürek, Aladağ, Süphan Dağı ve Nemrut Dağı gibi genelde 3000 metreyi geçen diğer dağların çoğu Van Gölü yakınlarında yer almaktadır.
8. yüzyıl sonları 7. yüzyıl başlarında Urartu Asur Kralı II. Sargon dönemine ait bir kitabe parçası
Urartu 715 713-en.svg Urartu 680 610-en.svg 8th campaign Sargon Louvre AO5372.jpg
Sol Taraf: MÖ 714 yılında Asur Kralı II. Sargon döneminde Urartu. Orta: II. Rusa ve III. Sarduri dönemlerinde Urartu. Sağ Taraf: MÖ 714 yılında Asur Kralı II. Sargon'un yaptığı sekizinci seferini belgeleyen 430 satırlık tablet (II. Sargon bu seferinde Ḫaldi Tapınağını da yağmalayarak MÖ 714'de Musaşirin’i işgal etmiştir). (Ashurbanipal Kütüphanesi Ninova arkeoloji kazıları esnasında ondokuzuncu yüzyılda bulunan bu kil tabletin ilk tercümesi 1912 yılında François Thureau-Dangin tarafından yayınlanmıştır.), "Louvre Plaketi" (№: A05372), Louvre Müzesi.
Tarih
Tevrat'ta Ararat olarak bahsedilmektedir. Daha sonraları Asur yazıtlarında Uruatri biçiminde rastlanır. Bu belgelerden anlaşıldığına göre MÖ 13. yüzyıl ile 9. yüzyıl arasında Uruatri ve Nairi gibi toplumlar Doğu Anadolu'da beylik ve aşiretler halinde yaşamaktaydılar. MÖ on üçüncü yüzyılda Urartu'ların tek bir devletten oluşmadığı ve daha ziyade değişik kabilelerden oluşan bir konfederasyon şeklinde yönetildikleri varsayımı kralların sözlerinden anlaşılmaktadır. Demir Çağına girilmesiyle birlikte demir silahların askerî alanda kullanılmaya başlanılmasıyle birlikte askerî başarılar hızlandı. Böylece yüzyıllardır süregelen birleşme süreci neticesinde MÖ 858-856 yıllarında Asurluların Kral III. Şalmaneser komutasında Urartu içlerine yaptığı akınlar neticesinde Urartu Aşiretleri arasındaki birleşme süreci hızlandı ve yaklaşık MÖ 844 yılında Van Gölü kıyısında Tuşpe'de I. Sarduri'in idaresi altında birleşme gerçekleştirilerek Urartu Krallığı ortaya çıkmış oldu. İlk Urartu yazıtı ve Van Kalesi'ndeki ilk anıtsal mimari bu krala aittir. MÖ 7. yüzyıldaki en güçlü krallardan biri olan II. Rusa'dan sonra ise gittikçe zayıflamıştır. MÖ 7. yüzyıldaki İskit ve Med akınları Urartu'ya büyük zarar verdi. Ayrıca Babiller Tarih kaynaklarında da İskit akınlarının Urartuları zayıflattığı desteklenir. M.Ö. 612'den itibaren herhangi bir etki gösteremeyen Urarular, M.Ö. 590 yılında İran'dan gelen Medler tarafından yıkıldı. Bölgenin adı, 6. yüzyılın sonlarıyla birlikte Ahameniş kaynaklarında Urartu yerine Armina olarak geçer. Urartu krallarının sıradüzeni ve tarihlendirilmesi, daha iyi belgelendirilmiş Asur kralları listesi ile kurulabilen paralellikler yardımıyla sağlıklı hale getirilebilmektedir.
Urartu Çivi Yazısı
Mektup Karşılaştırılması Urartuca Tablet
Asurca Urartuca
Assyrian Cuniform example 1.png Urartian Cuniform example 1.png Tablet-Urartu02.jpg
Kaçak bir kölenin yakalanarak geri getirilmesi emrini içeren ve üzerinde resmi bir mühürü olan Teişebaini'de bulunan tabaka.
Dil ve Yazı
Ana madde: Urartuca
Urartuların kullandığı dil ile Hint-Avrupa dil ailesi (misâl Ermenice, Zazaca, Farsça) ve Sami dil ailesi (Aramca, Arapça) arasında hiçbir bağ yoktur. Urartuların konuştuğu dil Hurrice ile ayni kola ait olup büyük akrabalık içermekte ve en çok Kuzeydoğu Kafkasya Dil ailesi (Çeçence) ile benzerlik göstermektedir.[1] Ancak akrabalık dereceleri daha kesinlik kazanmamıştır. Ata torun ilişkisinden bahsetmek için henüz çok erkendir. Yaşayan diller arasında en çok ortak kelime Urartuca ile Kuzeydoğu Kafkas dilleri arasındadır, toplam bilinen 350 Urartuca kelime kökünden 169'u.[2]
Yazı olarak kendine özgün bazı karakteristlik özellikler gösteren çivi yazısı ve bazı anıtsal yapılarda ise hiyeroglif kullanmışlardır. Urartu Devleti çivi yazısını ve Hitit hiyeroglif yazısını kullanmışlardır. Urartular'ın devletler arası yazışmalarda Asur dilini sıkça kullandıkları ele geçirilen çivi yazılı kraliyet metinlerinden anlaşılmaktadır. M.Ö. VII. yüzyıla ait olup Kral II. Rusa tarafından bazı idari yazışmalarda kullanılmış tabletler kale içinde yapılan kazılarda ortaya çıkarılmıştır. Urartuca yazılı tabletler Alman dil bilgini Johannes Friedrich tarafından günümüze tercüme edilmiştir.
Erebuni Müzesinde bulunan Erebuni Kalesi'in Urartu Kralı I. Argişti tarafından temellerinin atılışını kaydeden bir Urartu Çivi Yazısı Tablet
Urartuların kullandığı Yeni Asur Stilindeki Çivi Yazısı.
Din ve Tanrılar
Urartu Tanrısı Haldi'nin Bir Tasviri
Van / Mehr Kapısı (Mağara Tapınağı) anıtındaki yazıta göre, Urartuların inandığı, kutsadığı ve adlarına belirli dönemlerde kurban kestiği 79 tanrı, tanrıça ve tanrısal özellik bulunmaktadır. Bunlardan ilk üç sırayı Haldi, Teişeba ve Şivini paylaşır. Haldi - (Eşi Bagbartu / Bagmaştu / Arubani) Urartuların baştanrısı idi. İsim olarak kökeni 13. yüzyıl Asur yazıtlarına kadar inmektedir. En büyük tapınağı Musaşirin'de idi. Teişeba (Fırtına tanrısı) Hurri kökenlidir ve Hititlerde Teşup ile aynı tanrı olmalıdır. Şivini de (Güneş tanrısı) olup Hurri kökenlidir. Hititler'deki Şimegi'nin karşılığıdır. Urartular büyük merkezlerde tanrıları için kule tipi tapınaklar ve açık alanlardaki kayalara kapı görünümlü kutsal nişler yapmışlardı.
Urartu Dinî Sanat Eserlerinden Kabartma ve Heykel Örnekleri
Urartu Yüce (Kâinat) Tanrısı Ḫaldi Ḫaldi'nin Freski
Ḫaldi'nin Kabartması Kabartmasının Tasviri
RusaCube03.jpg RusaCube04.jpg Haldi09.jpg
Sol Taraf: Erebuni Kalesi Müzesinde bulunan Urartu Tanrısı Ḫaldi'nin Kabartması, Erivan, Ermenistan. Orta: Urartu Tanrıları Ḫaldi ile Teişeba'nın Kabartmaları (Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara). Sağ Taraf: Ḫaldiler tanrısı, Arin-BERD, (Ermenistan Tarihi Müzesi, Erivan).
İbadetler
Urartu tanrıları için ritüeller eşliğinde kurbanlar kesilmesi esasına dayanmaktadır. Kurbanlar koyun, inek, ve sığır olarak çeşitlilik arzeder ve Urartuların 79 tane tanrılarından her bir tanesi için kaç tane koyun / sığır kesileceği belirlenmiştir. Ayrıca devletin başkenti olan Tuşpa için de kurban kesilmekteydi. Kesilen hayvanların kanlarının Van Kalesi'nde ki bir meydanda toplanması için drenaj kanalları inşaa edilmişti. Araştırmacı bilimadamları benzer kanallardan diğer yerleşim site ve şehirlerinde de keşf etmişlerdir. Kesilen hayvanların yaşlarının ortalama iki günlük olacak kadar çok genç oldukları anlaşılmıştır. Blur-Karmir (Kızıl-Tepe) mevkîinde yapılan araştırmalar sırasında dört binin üzerinde kurban edilmiş hayvan külleri bulundu. Alman arkeologların Rusahinili (Toprak-Kale) mevkîinde yürüttükleri araştırmalar neticesinde hayvan kemiklerinin arasında bazı çocuk kemiklerininde bulunmasıyle insan kurban etme adetinin de Urartuların gelenekleri arasında olduğu sonucuna vardı. Ḫaldi'nin onuruna çocukların nasıl kurban edileceğini ve hangi ritüellerin uygulanacağını açıklayan bir kil tablet ele geçirilmiştir.
Urartu Tanrılarının Tasvir ve Rölyefleri
Başlık Görüntü Temsil Ettiği Kişilik Kaynağı Kurban Miktarı
Ḫaldi
Urartu God Chaldi.jpg
Yüce tanrı olan Ḫaldi, genellikle bir aslan üzerinde ayakta tasvir edilmektedir. Görünüşe göre, her ne kadar asırlık Urartu tanrısı olarak kabul görse de, Menşei Asurluların kuzeydeki ibadet merkezi olan Muṣaṣir Antik Kentine dayandırılmaktadır. Bayramlarda kendisi için 17 sığır ile 34 koyun kurban edilirdi.
Teişeba
Urartu God Teshejba.jpg
Fırtına, Rüzgar, Gök Gürültüsü, Yağmur, ve Savaş Tanrısı olan Teişeba, genellikle aslan, ya da en azından bir boğa üzerinde ayakta tasvir edilmektedir. Babilliler-Asurlular Panteon'unda Fırtına Tanrısı; Adad (Akatça), Işkur (Sümerce), Hadad (Aramice), adı verilen tanrılar ile ayni özelliklere sahip olup ayni değerleri temsil etmektedir. Bayramlarda kendisi için 8 sığır ile 12 koyun kurban edilirdi.
Şivini
Urartu God Shivini.jpg
Güneş Tanrısı olan Şivini, hep kanatlı bir kalkan (disk) halinde tasvir edilmektedir. Asur tanrısı Şamaş ile ilişkilendirilmektedir. Bayramlarda kendisi için 4 sığır ile 8 koyun kurban edilirdi.
Urartu Dinî Sanat Eserlerinden Kabartma ve Heykel Örnekleri
Urartu Fırtına ve Savaş Tanrısı Teişeba Teişeba'nin Bronz Heykelciği
Teişeba Rölyefi Teişeba Tasviri
HaldiStone.jpg HaldiDrawing1a.jpg Tesheiba02~.jpg
Sol Taraf: Adilcevaz'da bulunan bir Urartu Kalesinin kalıntıları arasında taş üzerine işlenmiş Urartu Fırtına ve Savaş Tanrısı Teişeba'nın Alçak kabartması ve tasvirî portresi, Van Müzesi. Sağ Taraf: Teişebaini'deki Kazılarda Ele Geçirilen Urartu Fırtına ve Savaş Tanrısı Teişeba'nın Bronz heykelciği, Ermenistan Tarihi Müzesi.
Cenaze Törenleri
Cenaze töreni bölgeler arasında farklılıklar göstermektedir. Araştırmacılar Urartu kültürünün karakteristik bir cenaze töreni olmadığını ve defin törenlerinin değişiklik arzetttiğini saptamışlardır. Mezarlar içinde yakılan cesetlerin küllerinin yanı sıra bilezik, kemer, ve bronz eşyalar da bununmuştur. Bu bulgulardan Urartuların ölümden sonra bir yaşama inandıkları sonucuna varılmıştır. Bir yerleştirilen kül Cesetlerinin yakılması ardından Urn gibi yerlerde toprağa gömüldükleri, bazen de, küllerin saksılar içine doldurulduktan sonra saklandığı anlaşılmıştır. Urartular'da şeklinde yaygın cenaze şekli cesetlerin yakılması idi. Bu yöntem öncelikle saraylarda krallara yapılan törenlerde uygulanmaktaydı. Tuşpa'da kral küllerinin saklandığı mağaralar bulunmuştur. Van Kalesi'nde Kudüs ve Frig mezarlarına benzer kaya mezarlar ortaya çıkarıldı. Mısır antik mezarların inşası ile benzerlikler cenaze törenlerinin çok kültürlülük arzettiğini kanıtlar niteliktedir.
Urartu Dinî Sanat Eserlerinden Kabartma ve Heykel Örnekleri
Urartu Tanrıları Ḫaldi ile Teişeba'nın Kabartmaları Ḫaldi ile Teişeba'nın Birlikte Rölyefi
Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara.
Yüce Evren Tanrısı Ḫaldi Fırtına Tanrısı Teişeba
Khaldi.JPG Teisheba.JPG Museum of Anatolian Civilizations066.jpg
Orta ve Sol Taraf: Erebuni Kalesi Müzesinde bulunan Urartu Tanrıları Ḫaldi ile Teişeba'nın Kabartmaları, Erivan, Ermenistan.
Sağ Taraf: Urartu Tanrıları Ḫaldi ile Teişeba'nın Kabartmaları (Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara).
Urartu Tanrıların Kaynakları
№ Tanrının adı Resimle Tasviri Cinsiyeti Kurbanlık Boğa Adedi Kurbanlık Koyun Adedi Temsil Ettiği Kişilik ve Menşeî
1 Ḫaldi
NewHaldi.jpg
Erkek 17 34 Evren
2 Teişeba
NewTeisheba.jpg
Erkek 6 12 Fırtına ve Gök
3 Şivini
NewShivini.jpg
Erkek 4 8 Güneş
4 Hutuini
NewHutuini.jpg
Erkek 2 4 Savaş ve Zafer
5 Turanj
NewTurani.jpg
Erkek 1 2 Gökkuşağı / Alâim-î Semâ (Teişeba'nın oğlu)
6 Уа
NewUa.jpg
Erkek 2 4
7 Nalaini
NewNalaini.jpg
Erkek 2 4
8 Şebitu
NewShebitu.jpg
Erkek 2 4
9 Arsimela
New Arsimela.jpg
Erkek 2 4
10 Anapşa
NewAnapsha.jpg
Erkek 1 2
11 Diduaini
NewDiduaini.jpg
Erkek 1 2 Sığır Tanrısı Hamisi
12 Şelard
NewShelardi.jpg
Erkek 1 2 Sümer / Akad mitolojisinde Sin ya da Nunn adı verilen Ay Tanrısı'ın muadili olan Urartu Ay Tanrısı
13 Ḫaldi ve Silah Erkek 1 2 Bir de üç olan Tanrı: Baba ve Oğul ve Kutsal Ruh
14 Atbini Erkek 1 2
15 Kvera Erkek 1 2 Gürcü Tanrısı Kvirila (Queer (კვირია): Tuhaflıklar / Gariplikler) muadili olan Urartu tanrısı. (Gürcü mitolojisinde baharın erken gelişini kutlamak için ritüeller içeren sekiz ayrı yerleşik kulenin yakınında yeşil dallar ile süslenmiş kutsal köyler arasında yarışmalar düzenlenir ilahiler seslendirdi, doğadaki canlı ve nebâtatın kurtuluşu için bu tanrıya teşekkür edilirdi).
16 Elipri Erkek 1 2
17 Taraini Erkek 1 2
18 Adaruta Erkek 1 2
19 Irmuşini Erkek 1 2 Şifâ
20 ILU aluše uruliliue šiuali Erkek? 1 2
21 Alaptushini Erkek 1 2
22 Erina Erkek 1 2
23 Splintleme Erkek 1 2
24 Unina Erkek 1 2
25 Airaini (Prinç) Erkek 1 2 İlâhiyat Mağaraları Tanrısı
26 Zuzumaru Erkek 1 2
27 Hara Erkek 1 2 Yol
28 Аraz Erkek 1 2
29 Ziukuni Erkek 1 2
30 Şerefe Erkek 1 2
31 Artsibedini Erkek 1 2
32 Arnie Erkek 1 2 Dağ
33 Haldievo iniriašie Erkek 1 2 Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı
34 Haldievo alsuišie Erkek 1 2 Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı
35 Haldievo dirušie Erkek 1 2 Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı
36 Haldiler (Evrenim) Orduları Erkek 2 4 Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı
37 Teişeba ve Ev Sahibi Erkek 2 4 Teişeba ile bir de üç olan Tanrı
38 Artuharasau Erkek 2 34
39 AR-di-Nİ (Muṣaṣir Antik Kenti Tanrısı) Erkek 1 2 Van Gölünün güney doğusunda yer alan Ardini (Muṣaṣir Antik Kenti Tanrısı)
40 Cumeni Erkek 1 2
41 Тuşpa Tanrısı Erkek 1 2
42 Ḫaldi (Yüce Evren) Tanrıları 1 2
43 Artsuniuini Şehir Tanrıları 1 2
44 Haldievo dašie Erkek 1 2 Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı
45 Kürk Erkek 1 2
46 Ḫaldiler (Evrenim) ve Kapısı 1 2
47 Teişeba ve Eridu şehrin kapısı 1 2
48 Şivini ve Uişini Kentin kapısı 1 2
49 Eliahu Erkek 1 2
50 Haldievo Arnie Erkek 1 2 Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı
51 Haldievo ašmašie Erkek 1 2 Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı
52 Ḫaldi (Yüce Evren) Tapınağı Tanrısı 1 2
53 Talapura Erkek 1 2
54 Kilibani Erkek 1 2
55 Eban Erkek 1 2 Yeryüzü
56 Sınır(Dağ?) Erkek 1 2
57 Suining Erkek 1 2 Su ve Denizler
58 Athananau Tanrıları 2 14
59 Tanrı … Erkek 2 14
60 ILANI Gamruti Erkek? 4 18
61 Haldievomu nirible Erkek 4 Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı
62 Niche Kentin kapısı 2
63 Babanov Erkek 10 Dağlık Ülke
64 Arubaini
Urartu God Arubani.jpg
Kadın 1 1 Ḫaldi'nin Karısı
65 Huba (Hubata) Kadın 1 1 Teişeba'nin Karısı
66 Tuşpuea Kadın 1 1 Şivini'nin Karısı
67 IAA Kadın 1
68 Aia Kadın 1
69 Sardi Kadın 1 Venüs Tanrısı eşdeğeri.
70 Tsinuardi Kadın 2 Doğurganlık ve Fiziksel Aşk
71 Iphari Kadın 2
72 Bartz Kadın 1
73 Siliana Kadın 1
74 Arçha Kadın 1
75 Adia Kadın 1
76 Map Kadın 1
77 Аin Kadın 4
78 Аrdi Kadın 2
79 Inuanau Kadın 17
Kask, Fildişi, Mühür, ve Fresk Üzerlerine Resmedilmiş Hayat Ağacı ve Yılan Görüntüleri
Kral II. Sarduri döneminden bir kask UrartianArt13.jpg Urartian Seal06.jpg Tree of life in Urartian Fresco.jpg
Helmet08.jpg Urartu Helmet Fragment 2~.jpg
Sol Taraf: Teyşebaini Kalesi kazılarında Karmir-Blur tarafından ele geçirilen üzerinde hayat ağacı ve yılan motifleri bulunan süslü kask. Sağ Taraf: Kask üzerindeki görüntünün kanatlı tanrı figürleri ve yaşam ağacı motiflerini içeren bir kesitinin büyütülmüş hâli. (Karmir-Blur, Ermenistan Tarihi Müzesi, Erivan). Sol Taraf (Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara): Tipik Urartu fildişi oyma sanatı, Toprakkale (Rusahinili). İlk kazılar 1879 yılında Türkiye'de İngiliz Konsolosu tarafından yapıldı. Yapılan kazılarda kraliyet kalkanları, takılar, dekoratif frizler, taş ve benzeri eşyalarından oluşan bir dizi değerli sanat eseri ele geçirildi. Bu buluntuların çoğu British Müzesi'nde bulunmaktadır. Orta (Ermenistan Tarihi Müzesi, Karmir-Blur): Üzerinde yılan kabartması bulunan bir silindir mühür. Sağ Taraf (Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara): Hayat ağacına olan hayranlığı ve ona yapılan ibâdet sahnelerini betimleyen bir el yapımı fresk, Altıntepe.
Ölü Gömme
Urartu'da yakarak veya yakmadan gömü yapılmaktaydı. Yönetici kesim ve olasılıkla aileleri büyük kale ve merkezlerin yakınındaki çok odalı kaya mezarlarına birlikte, diğerleri ise sosyal statülerine göre toprak altına inşa edilen oda mezarlara, basit toprak mezarlara veya yakılarak urne adı verilen küplere gömülmekteydiler. Merkezde Van Kalesi, batıda Palu, Malazgirt ve Altıntepe'de, kuzeyde Aras Nehri'nin güney bölgesinde, doğuda Şangar (İran'da Bastam'ın kuzeyi) gibi önemli yönetim merkezlerinin yakınında çok odalı kaya mezarları bulunmaktadır. Dilkaya Höyüğü, Karagündüz Höyüğü ve Yoncatepe Höyüğü'nde ise soyulmadan günümüze ulaşmış, içinde birden çok gömü bulunan yeraltı oda mezarları incelenmiştir. Ölümden sonraki yaşama inandıkları için ölülerin mezarlarına günlük yaşamda kullandığı eşyalar konulurdu yastık, çanak, çömlek v.s.
Urartu Tapınak ve Kurban Yerleri
Tushpa12.jpg Erebuni106.jpg RusahiniliAltar2.jpg
Sol Taraf: - Tuşpa, Van Kalesi bahçesinde bulunan çocukları kurban etmek maksadıyla kullanılan uçurum yeri. Orta: Ḫaldiler tapınağının duvarındaki fresklerin onarımı. Sağ Taraf: Rusahinili (Toprakkale) Ḫaldi Tapınağının Kurban Kesme Yeri, İstanbul Arkeoloji Müzesi.
Urartu (Ararat) Dinlerinin Diğer İnanç Elemanları
Erebuni105.jpg KarmirBlurGod01.jpg KarmirBlurGod02.jpg
Sol Taraf: Erebuni'deki Kral I. Argişti tarafından inşa edilen tapınak (Argişti Vakfıyyesi). Orta ve Sağ Taraf: Karmir-Blur'de yapılan kazılar neticesinde ele geçirilen Ermenistan'daki Sardarapat ve Erebuni Müzelerinde korunan taş putlar.
Urartu Dinî Ritüel Kazanları
UrartianCaldron02.jpg
UrartianCaldron03.jpg
Urartian pottery, Erebuni museum 6a.jpg
Kanatlı ve Boğa Başlı tanrı figürleriyle süslü bronz kaplar, Anadolu Medeniyetleri Müzesi , Ankara. Boğa başları ile süslenmiş kilden yapılma çömlek Karmir-Blur ve Erebuni Müzeleri , Erivan.
Siyasal ve Kültürel İlişkiler
Urartu tarihinin önemli bir bölümü güneydeki büyük düşman Asur ile mücadeleye odaklanmıştır. Ayrıca Menua döneminden itibaren kuzeyde yerel Diauehi Krallığı Erzurum çevresinde ve mahalli beylikler üzerine, güneybatıda Hate (Malatya çevresi), güneydoğuda ise Kuzeybatı İran’a; I. Argişti döneminde Hate - Tabal (Tuate'nin ülkesi); II. Sarduri Melitia, Qumaha (Adıyaman bölgesinde) ve kralı Kuştaşpili; II. Rusa ise Hate, Halitu ve Muşki üzerine sefer yapmışlardır.
Bronz Urartu-Asur Rölyef Parçası
Urartu Assyrian Relief 1.jpg
MÖ 859-824 yılları arası Asur Kralı olan III. Şalmaneser Asur Yükseme Devri'ne ait olan bu Urartu-Asur Alçak-Kabartma (Bas Rölyef) parçasının genişliği 27 cm olup, kabartma üzerinde MÖ 858 yılına kadar Asur ordularının Urartu Aşiretlerine karşı kazandığı zaferleri gösteren sahneler içermektedir (Yazıtta: Asur Kralı III. Şalmaneser kendi görüntüsünün Nairi'lileri (Ermenistan kökenli bir aşiretinin Asurca ismi) Karadeniz'e kovalamaya yeteceğini ifade etmektedir. (Asur ordusu III. Şalmaneser komutasında Van Gölü kıyılarında yaklaşık olarak MÖ 858 yılındaki Savaşta Na-İ-Ri'lileri bozguna uğrattı).
Urartu Krallığı'nda çivi yazısı, yıllık sefer yapma, ölçü sistemi, kralı unvanlar, stel dikme, savaş taktikleri, nüfus nakilleri, resim, süsleme ve kabartma sanatı gibi uygulamalar, Asur etkili olarak gelişmiştir. Mimari, sorguçlu miğferler, kazanlardaki siren eklentileri, hiyeroglif yazısı, yakarak gömme, fildişi sanatı gibi dallar ise Kuzey Suriye'den etkiler almıştır. Bronz levhalar üzerindeki bezemelerde Asur etkisi yanında Geç Hitit izleri de görülmektedir. Bütün bu etkiler Urartu insanı ve zorlu coğrafyasıyla bütünleşerek yeni biçimler almış ve Urartu sanatını oluşturmuştur.
Urartu Kralları Listesi
Urartu Kralı Kullandığı Türev İsimler Babasının Adı Hükümdarlık Süresi
( M.Ö. ..) Açıklamalar Urartu Kralının Saltanat Dönemine Rastlayan ( MÖ ..) Asur Hükümdarlarının İsimleri
Aram Arame, Aramu, Arama MÖ 859 — MÖ 844 Urartu yazıtlarında bahsedilen ilk Birleşik Ararat Devleti'nin kralı. II. Ashur-Natsir-Apal (883 — 859)
Lutipri MÖ 844 I. Sarduri'nin babası olup, Urartu kraliyet hanedanı başlatan şahıs olmuştur. Kendisinin hükümdar olup olmadığı belirsizdir. III. Şulmanu-Aşared (III. Salman-Asar, MÖ 858 — MÖ 824)
III. Salman-Asar, ( III. Şulmanu-Aşared, MÖ 858 — MÖ 824)
I. Sarduri Siddur,
I. Seduri,
I. Sarduri Lutipri oğlu MÖ 844 — MÖ 828 Lutipri'nin oğlu ve Urartu Krallığı hanedanının kurucusu olup, Tuşpa'yı Urartu Devleti'nin başkenti yapmış ve böylece Urartu ordusunu güçlendirmiştir.
İşpuhini İşvuin I. Sarduri oğlu MÖ 828 — MÖ 810 Urartu'da kuvvetli merkezî bir din oluşturabilmek için Asurlular'a karşı direndi. Dinî bir cazibe merkezi konumunda olan Musaşirin (Ar-Di-Ni) Antik Ketini Urartu topraklarına katarak, Urartu'yu bir dinî inanç merkezi haline dönüştürdü. Böylece Urartu baş tanrısı olarak kabul edilen Haldi'ye olan inancın pekiştrilmesini sağladı. Musaşirin'de bulunan Urartu çivi yazısını geliştirdi. Ayrıca, Urartu onun idaresi zamanında daha ma'mur hale gelmeye başladı.
V. Şamşi-Adad (V. Şems-î Adad (Güneş Tanrısı) MÖ 823 — MÖ 811)
III. Adad-Nirari (MÖ 810 — MÖ 805)
Menua Mina İşpuhini oğlu MÖ 810 — MÖ 786 MÖ 820 - 810 yılları arasında babası İşpuhini ile Eş-Naiplik görevini yürüttü. Urartu sınırları genişletilerek ekonomisi geliştirildi. Devrinde birçok sulama kanalları ve yollar inşa edildi. Geliştirdiği sulama kanalları projeleri ve inşa ettirdiği yollardan Urartu topraklarının tüm sathına yayılan bir ağ inşa etti.
Şammuramat (Şamiram / Semiramis; Asur Kraliçesi ve Tanrıçası: V. Şamshi-Adad'ın karısı ve III. Adad-Nirari'nin annesi olup oğluna Naiplik yaptı ve daha sonra da Asur tanrıçası olarak siyasî yaşamda büyük bir rol oynamağa devam etti; MÖ 805 — MÖ 783)
I. Argişti Menua oğlu MÖ 786 — MÖ 764 I. Argişti iktidarı döneminde Urartuların askeri ve ekonomik güçleri doruk noktasına erişti. Batıda ülkenin sınırları genişletilerek Asur ticaret yolları üzerinde kurulmuş yerleşim birimleri ve Transkafkasya'daki Erebuni kalesi Urartu topraklarına dahil edildi. Geliştirdiği sulama kanalları ve yollardan Urartu Krallığı sathında bir ağ inşa etti.
IV. Şulmanu-Aşared (IV. Salman-Asar; Salman / Patron / Şulman; IV, M.Ö. 783 — M.Ö. 772)
III. Aššur-Dan (Güçlü Asur Kralı, 772 — 755)
II. Sarduri II. Siddur, II. Seduri, II. Sarduri I. Argişti oğlu M.Ö. 764 — 735 Batıdaki Urartu sömürgeleri ve III. Tiglat-Pileser'e karşı girdiği savaşı kaybetti ve muhtemelen de savaşta hayatını kaybetti. Bu yenilgi Urartu gücünün bölgede azalmasının başlangıcı oldu.
Aššur-Nirari V ( Asur'u Kurtarmak için Gelen Kral M.Ö. 754 — M.Ö. 745)
III. Tukultī-Apil-Ešarra (III. Tiglatpalasar , III. Tukulti-Apal-Eşarra Eşarra Varisi M.Ö. 744 — M.Ö. 727)
I. Rusa II. Sarduri oğlu M.Ö. 735 — M.Ö. 714 Acemice Asurlulara savaş ilân etti. Neticede Asur kralı II. Sargon başarılı bir seferden sonra Urartuların dinî merkezi olan Musaşirin'i fethederek yağmaladı. Bu yenilgilerden sonra I. Rusa bir hançer ile kendini bıçaklayarak intihar etti.
V. Şulmanu-Aşared ( V. Salman-Asar Salman / Patron / Şulman ; M.Ö. 727 — M.Ö. 722)
II. Šarru-Kinu (II. Şarrum-Ken, II. Sargon, Gerçek Kral, M.Ö. 722 — M.Ö. 705)
II. Argişti I. Rusa oğlu M.Ö. 714 — M.Ö. 685 Asurlular ile doğrudan çatışmaların önlenebileceğini ispatladı. İnşaatlar, yolllar, ve doğuda başarılı askerî harekâtlar yaptı.
Sin-Ahhe-Eriba (Sinahherib, M.Ö. 705 — M.Ö. 681)
II. Rusa II. Argişti oğlu M.Ö. 685 — M.Ö.﹖639 Ararat'ın batısına birkaç başarılı sefer düzenledi. Asurlular'ın zayıflamasını fırsat bilerek Urartular'a eskisi gibi zaferler yaşattı. Birçok yeni kaleler inşa etti. İktidarı döneminde Urartu başkenti Tuşpa içinden Rusahinili (Toprak-Kale)'ye taşındı.
Aššur-Aha-İddin (Asarhaddon, M.Ö. 681 — M.Ö. 669)
Aššur-Bāni-Apli (Aššurbanapal, Aššurbanipal, Ailein Halefi - Son Büyük Asur Kralı, M.Ö. 669 — M.Ö. 627)
III. Sarduri III. Siddur, III. Sardur II. Rusa oğlu M.Ö.﹖639 — M.Ö.﹖625 Urartu gerileme dönemi hükümdârı olup, Asur kraliyet yıllıklarına bahsedilen son Urartu Kralıdır. III. Sarduri devrinde Kimmerler ve Medler yaptıkları akınlar ile Urartular'ı zayıflattılar, ve neticede Urartular Asurlular'a bağımlı bir devlet haline geldi.
Aššur-Etel-İlani (Tanrıların Gazisi, 627 — 623)
IV. Sarduri IV. Siddur, IV. Sardur III. Sarduri oğlu M.Ö.﹖625 — M.Ö.﹖620 Lutipri tarafından kurulan Urartu İktidar Hanedanı'nın son temsilcisidir. Erimene tarafından iktidardan devrilmiş olma olasılığı yüksektir. Böylece Erimen tarafından yeni bir hanedan başlatılmıştır.
Sin-Şumu-Lişir ( Mübarek Müreffeh Kral, M.Ö. 627 — M.Ö. Kasım 626)
Sin-Şar-İşkun (Korkunç Kral, M.Ö. 623 — M.Ö. 612)
Erimena Erimen, Ermina M.Ö.﹖620 — M.Ö.﹖605 Yeni bir Urartu hanedanının kurucusu olmuştur.
II. Aššur-Uballit (Aššur-Etel-Şam-irsiti-Ubbalit-su (Göklerin ve Yerin Kahramanı), M.Ö. 612 — M.Ö. 609)
Asur Devleti ortadan kalktı.
III. Rusa Erimena oğlu M.Ö.﹖605 — M.Ö.﹖595
IV. Rusa III. Rusa oğlu M.Ö.﹖595 — M.Ö.﹖585 Bilinen son Urartu kralıdır. İktidarı döneminde yönetim merkezi Teişebaini'ye taşındı, merkezi otorite devlet sathında güç kaybetti ve Teişebaini'ye doğru büyük göçler yaşandı.
Çanak-Çömlek Sanatı
Devletin kuruluşu ile birlikte ortaya çıkmış gözüken parlak kırmızı astarlı çanak-çömlek grubu yönetim merkezi ve önemli Urartu kalelerinde bulunmaktadır. Halkın ürettiği yöresel ve geleneksel mallar da kullanılmaya devam etmiştir.
Çanak-Çömlek ve Oymacılık Sanatının Örnekleri, Erebuni Müzesi, Erivan, Ermenistan.
Erebuni museum, Yerevan, Armania 1246a.jpg Urartian Pottery 04.jpg
Urartian Wood 1.jpg
Sol Taraf: Karmir-Blur (Kızıl-Tepe)’de bulunan bir bronz kalkan. Orta: Seramik tencere. Sağ Taraf: Ağaç üzerine nakşedilmiş bir oyma süs.
Arkeolojik Siteler ve Kazılarla İncelenmiş Önemli Merkezler
Urartu Tarım Aletleri
Urartu Fork.jpg Urartu Spades.jpg
Sol Taraf: Bir Çatal Parçası; Sağ Taraf: Van Gölü'nün doğusunda yer alan Rusahinili (Toprakkale)'de yapılan kazılarda bulunan bir saban demiri.
Urartu Hububat Öğütücüsü
Urartian grain bruiser01.jpg
Hububat Öğütücüsü.
Tuşpa (Van Kalesi)
Aşağı ve Yukarı Anzaf: Yukarı Anzaf’ta Haldi tapınağı, büyük depolar ve surlar
Çavuştepe (Sardurihinili): Büyük bir saray yapısı, Haldi ve Irmuşini tapınakları, depolar, atölyeler ve surlar
Toprakkale (Qilbani önündeki Rusahinili): Haldi tapınağı
Ayanıs (Eiduru önündeki Rusahinili): Tapınak, depolar, surlar, aşağı şehir
Karagündüz: Höyükte sivil yerleşme, mezarlıkta içinde 80’i bulan sayıda gömü olan 9 oda mezar
Altıntepe: Başkent Tuşpa’nın mezarlığı
Dilkaya: Höyükte sivil yerleşme, mezarlıkta 3 sandık-oda mezar, küp mezarlar ve kum mezarlar
Altıntepe / Erzincan: Tapınak, yönetici yapıları, oda mezarlar
Habibuşağı (Tumeişki)/Elazığ: Sınır kalesi, mezarlar, en batıdaki Urartu yazıtı
Giyimli: Mezarlık ve giyimli ev planları mevcuttur
Kefkalesi: Saray, tapınak
Kayalıdere: Kale, tapınak, kaya mezarları
Iğdır: Mezarlık
Oşakan / Ermenistan
Arin-Berd (Erebuni)
Armavir-Blur (Argiştihinili)
Karmir Blur (Teişeba URU)
Horom
Bastam (Rusai URU.TUR)
Haftavan Tepe
Hasanlu
Yoncatepe akrpol ve nekropolü
Kemik ve Ahşap Eşya Oymacılık Sanatı Örnekleri
UrartianCandelabrum01.jpg UrartianCandelabrum01~.jpg UrartianArt11~.jpg UrartianArt12.jpg HorseHead.jpg
Sol Taraf: Toprakkale'de yapılan kazılar sırasında ele geçirilen Şamdan. Sağ Taraf: Soldaki Şamdan'ın üzerinde yer alan fildişi heykelin büyütülmüş hali, Anadolu Medeniyetleri Müzesi. Toprakkale'de bulunan Urartu tanrılarının kemikler üzerine oyularak yapılmış Anadolu Medeniyetleri Müzesi'nde sergilenen heykelleri. Karmir Blur (Kızıl-Tepe), Ermenistan Ulusal Tarihi Müzesi'nde bulunan tahtadan yapılma bir at başı.
Rusahinili - (Toprakkale)
Rusahinili-Toprakkale'deki Urartu Sanat Eserlerinden Bronz Heykel ve Tahta Oymacılık Örnekleri
Hermitage Müzesi, Sankt Petersburg Rusahinili - Toprakkale
Kanatlı Bronz Tanrı Heykeli Teişeba'nın Oyması
Urartian Art 04b~.jpg Urartian Art 03.jpg Toprah-Kale.jpg
Sol Taraf: Rusahinili - Toprakkale'de bulunan Bronz Urartu Kanatlı Tanrı Heykelciği, (Hermitage Müzesi, Sankt Petersburg). Orta: Toprakkale'de Ele Geçirilen Urartu Fırtına ve Savaş Tanrısı Teişeba'nın Tahtadan Oyması, (Hermitage Müzesi, Sankt Petersburg). Sağ Taraf: Modern Van şehrinin doğusunda yer alan Toprakkale (Rusahinili), Kral I. Rusa onuruna şehre Rusahinili adı verilmişti.
Van Gölü'nün 8 Km doğusunda Tuşpa yakınlarında Rusahinili (Toprak-Kale)'de yapılan kazılarda ele geçirilen Urartu krallarına ait taht ve kalkan örnekleri
Yerli halk tarafından 1877-1885 yılları arasında Van'da bulunan tarihi sanat eserleri British Müzesi, Hermitage Müzesi, Metropolitan Museum of Art, ve Louvre Müzesi gibi yerlere satılmış olup bu müzelerde sergilenmektedir.
Urartian Art 02~.jpg
Urartian Figure BritishMuseum.jpg Urartian Art 01.jpg Urartian inscribed bronze Shield with incised decoration.jpg
Urartian Shield 02.jpg
Sol Taraf: Rusahinili - Toprakkale'de yapılan kazılar neticesinde ele geçirilen kanatlı bir bronz boğa heykeli şeklinde tasarlanmış olan süslü taht, Hermitage Müzesi, Sankt Petersburg. Orta: Sol taraftaki bronzdan kanatlı bir boğa heykeli şeklinde yapılmış tahtın British Müzesi'nde bulunan çizimleri. Sağ Taraf: Muhtemelen şu anda parçalanmış olan yüzlerinin vaktiyle değerli taşlarla kaplandığı izlenimini yaratan ve yanlarında altın kaplama izleri bulunan Kanatlı bir Urartu tanrısı, Hermitage Müzesi, Sankt Petersburg. M.Ö. 650 yılına ait olan, Van Gölü'nün 8 Km doğusunda Tuşpa yakınlarında Toprakkale'de yapılan kazılarda ele geçirilen ve üzerinde Büyük Kral Erimina oğlu Rusa yazıtı bulunan bronz kalkan (British Müzesi). Sağ Taraf: Sol taraftaki bronz kalkanın üzerinde bulunan kabartmaların çizimleri.
Teyshebaini Kalesi kazılarında ele geçirilen I. Argişti dönemine ait bronz başlık kalıntısı.
Kaynaklar
Urartular hakkındaki değerlendirmeler, birkaç kaynaktan gelen verilerle yapılır. Asur yazıtları özellikle erken dönemleri için önemli kaynak grubunu oluşturur. M.Ö. 13-9. yüzyıl arasındaki krallık öncesi dönem genellikle bu kaynaklardan anlaşılmaya çalışılır. M.Ö. 9. yüzyıl ortaları ile 6. yüzyıl arasındaki krallık dönemi ise kayalara kazdırılan Urartu krali yazıtları, az sayıda çivi yazılı kil tablet ile Asur yazıtları ve Arkeolojik bulgular birleştirilerek ortaya konabilir. Büyük kent ve kalelerdeki görkemli mimarlık kalıntıları, maden eserler ve zengin diğer buluntular bu uygarlığı günümüze taşımaktadır.
Urartu Bölgesel Mirası Haritası
Urartu in comparison with states in 2008-en.svg
Urartu Devleti'nin Tarihi Sınırları ve Günümüzdeki Modern Devletlerarası Sınırlar
Urartu M.Ö. IX yy.
Urartu 860 840-en.svg
Urartu 840 820-en.svg
Sol Taraf: Kral Arame zamanında Urartu. Sağ Taraf: I. Sarduri döneminde Urartu
M.Ö. IX. yüzyılın sonunda - VIII. yüzyılın başında Urartu I. Argişti döneminden kalma tablet
Urartu 820 785-en.svg Urartian tablet of Argishti I.jpg
Sol Taraf: İşpuhini ve Menüa dönemine Urartu. Sağ Taraf: Arin BERD tarafından 1958 yılında bulunan ve Erivan'daki Erebuni Müzesi'nde sergilenen tablet.
M.Ö. VIII. yüzyılda Urartu
Urartu 785 753-en.svg
Urartu 753 743-en.svg
Sol Taraf: Kral I. Argişti döneminde Urartu. Sağ Taraf: II. Sarduri döneminde Urartu
Dış bağlantılar
Van Müzesi.
Bibliyografya.
Bibliyografya
Türkçe
Belli, O., Anzaf Kalesi ve Urartu Tanrıları, İstanbul 1998, Arkeoloji ve sanat yüzyıl
Belli, O., Doğu Anadolu’da Urartu Sulama Kanalları/ Urartian Irrigation Canals in Eastern Anatolia, İstanbul 1997, Arkeoloji ve Sanat Y.
Çevik, N., Urartu Kaya Mezarları ve Ölü Gömme Gelenekleri, Ankara 2000, Türk Tarih Kurumu Y.
Çilingiroğlu, A., Urartu Krallığı Tarihi ve Sanatı, İzmir 1997.
Dinçol, A.M.-Kavaklı, E., Van Bölgesinde Bulunmuş Yeni Urartu Yazıtları, İstanbul 1978, Anadolu Araştırmaları Ek Yayın 1.
Erzen, A., Çavuştepe I, Ankara 1978, Türk Tarih Kurumu Y.
Özgüç, T., Altıntepe I-II, Ankara 1966-69, Türk Tarih Kurumu Y.
Köroğlu, K., Urartu Krallığı Döneminde Elazığ (Alzi) ve Çevresi, İstanbul 1996, Arkeoloji ve Sanat Y.
Sevin, V., Eski Anadolu ve Trakya. Başlangıcından Pers Egemenliğine Kadar, Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ansiklopedisi, İstanbul 2003, İletişim Y.
Sevin, V.-E. Kavaklı, Bir Erken Demir Çağ Nekropolü Van/ Karagündüz/ An Early Iron Age Cemetery, İstanbul 1997, Arkeoloji ve Sanat Y.
Yıldırım, R., Urartu İğneleri, Ankara 1989, Türk Tarih Kurumu.
Zehiroğlu, A.M., M.Ö. 8. yüzyıl Urartu belgelerinde "Kolha" Skani Nena, Sayı:1, İstanbul 2009
Milliyet Blog: İnternet günlüğü, e-günlük, e-günce, Türkçe blog, weblog Anadolu Halkl
Yabanci dille - Latin alfebesi
Lenormant François Lettres assyriologiques. — Paris: 1871 Т. I.
Mordtmann A.D. Über die Keilinschriften von Armenien // Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft. — Leipzig: 1877. — В. XXXI.
Louis de Robert Etude philologique sur les inscriptions cunéiformes de l’Arménie. — Paris: E. Leroux, 1876.
Barnett R.D. Urartu // Edwards I.E.S., Gadd C.J., Hammond N.G.L., Boardman J. Cambridge Ancient history. — London: Cambridge University Press, 1982. — Т. 3, part 1. — С. 314—371. — ISBN 0-521-22496-9.
Sayce A.H. The Cuneiform incriptions of Van deciphered and translated // Journal of Royal Asiatic Society. — 1882. — Т. 14.
Schulz F.E. Mémoire sur le lac de Van et ses environs // Journal Asiatique. — Paris: 1840. — В. IX.
F. E. Schulz. «Mèmoires sur le lac de Van et ses environs». Journal Asiatique, Paris, IX, 1940, p. 257-323# Friedrich J. Chaldische (urartäische) Texte // Kleinasiatische Sprachdenkmäler. — Berlin: 1932.
Friedrich J. Einführung ins Urartäische: grammatischer Abriss und ausgewählter Texte mit spachlichen Erläuterungen // Mitteilungen der Vorderasiatisch-Aegyptischen Gessellschaft. — Leipzig: 1933. — В. 37. — № 3.
Stone E.C., Zimansky P. The Urartian Transformation in the Outer Town of Ayanis // Archaeology in the Borderlands. Investigations in Caucasia and beyound. — Los Angeles: University of California Press, 2003. — ISBN 1931745013.
Zimansky P. Ecology and Empire: The Structure of the Urartian State. — Chicago: The Oriental Institute of the University of Chicago, 1985. — (Studies in ancient oriental civilizations). — ISBN 0-918986-41-9
Zimansky P.E. Ancient Ararat, A Handbook of Urartian Studies. — New York: Caravan books, 1998. — С. 19. — 332 с. — ISBN 0-88206-091-0
Sayce A. The Kingdom of Van (Urartu) // The Cambridge Ancient History. — Cambridge: 1929. — Т. 3.
Oktay Belli Van, The Capital of Urartu, Eastern Anatolia. — Istambul: Net Yaginlar A.Ş., 1989. — С. 19. — ISBN 975-479-093-0
Götze, Albrecht Hethiter, Churriter und Assyrer: Hauptlinien der vorderasiatischen Kulturentwicklung im II. Jahrtausend v Chr Geb. Oslo. — Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1936.
Lehmann-Haupt C.F. Armenien, einst und jetzt. — Berlin: B. Behr, 1910—1931.
Zimansky, Paul Urartian Material Culture As State Assemblage: An Anomaly in the Archaeology of Empire // Bulletin of the American Schools of Oriental Research. — The American Schools of Oriental Research, 1995. — В. 299/300. — С. 103 — 115.
Cambel H. Braidwood R. An Early Farming Village in Turkey // Scientific American. — 1970. — № 3.
Oktay Belli Urartian Dams and Artificial Lakes in Eastern Anatolia // Çilingiroğlu A., French D.H. Anatolian Iron Ages 3. The proceedings of the Third Anatolian Iron Ages Colloquium held at Van, 6—12 1990. — Ankara: British Institue of Archaeology in Ankara, 1994. — В. 16. — С. 9—30. — ISBN 1-898249-05-9.
Zimansky P.E. The Kingdom of Urartu in Eastern Anatolia // Sasson J.M. Civilizations of the Ancient Near East. — New York: Scr****r, 1995. — Т. II. — С. 1135—1146. — ISBN 0684192799.
Kramer S.N. Enmerkar and the Lord of Aratta; a Sumerian epic tale of Iraq and Iran. — Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1952.
Sevin, Veli The Origins of the Urartians in the Light of the Van/Karagündüz Excavations // Anatolian Studies. — 1999. — Т. 49.
Zimansky, Paul Urartian Geography and Sargon's Eighth Campaign // Journal of Near Eastern Studies. — University of Chicago Press, 1990. — Т. 49. — № 1. — С. 1 — 21.
Zimansky P. Archaeological inquiries into ethno-linguistic diversity in Urartu // Drews R. Greater Anatolia and the Indo-Hittite language family: Papers presented at a Colloquium hosted by the Univ. of Richmond, March 18-19, 2000. — Washington (D.C.): The Institute for the Study of Man, 2001. — С. 15—27.
Wiseman D.J. Chronicles of Chaldaean kings (626—556 B. C.) in the British Museum, Trustees of the British Museum, London, 1956
Chahin M. The Kingdom of Armenia. — second (revised) edition. — Curzon Press, 2001. — ISBN 0-7007-1452-9
Russell J. The Formation of the Armenian Nation // University of Los Angeles The Armenian People from Ancient to Modern Times. — New York: St. Martin’s Press, 2004. — С. 19—36. — ISBN 1403964211.
Redgate A.E. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 1998. — С. 49. — 332 с. — ISBN 0-631-14372-6
Gocha Tsetskhladze The culture of Ancient Georgia in the first millennium BC and Greater Anatolia: Diffusion or Migration? // Archaeology in the Borderlands. Investigations in Caucasia and beyound. — Los Angeles: University of California Press, 2003. — ISBN 1931745013.# Garsoïan N. The Emergence of Armenia // University of Los Angeles The Armenian People from Ancient to Modern Times. — New York: St. Martin’s Press, 2004. — С. 37—62. — ISBN 1403964211.
Redgate A.E. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 1998. — С. 55. — 332 с. — ISBN 0-631-14372-6
Redgate A.E. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 1998. — С. 52. — 332 с. — ISBN 0-631-14372-6
Burney C.A., Lang D.M. The Peoples of the Hills, Ancient Ararat and Caucaus. — New York — Washington: Praeger Publishers, 1972. — С. 182, 188. — 323 с. — ISBN 0297004956
Redgate A.E. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 1998. — С. 60. — 332 с. — ISBN 0-631-14372-6
Hewsen R.H. Van in This World: Paradise in the Next: The Historical Geography of Van/Vaspurakan / Hovannisian R.G.. — Costa Mesa: Mazda Publishers, 2000. — С. 16.
Redgate A.E. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 1998. — С. 57. — 332 с. — ISBN 0-631-14372-6
Redgate A.E. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 1998. — С. 61. — 332 с. — ISBN 0-631-14372-6
Redgate A.E. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 1998. — С. 51. — 332 с. — ISBN 0-631-14372-6
I. M. Diakonoff Hurro-Urartian Borrowings in Old Armenian // Journal of the American Oriental Society. — American Oriental Society, 1985. — Т. 105. — № 4.
Yabanci dille - Kiril alfabesi
Пиотровский Б.Б. Ванское царство (Урарту) / Орбели И.А.. — Москва: Издательство Восточной литературы, 1959. — 286 с. — 3500 экз.
Мовсес Хоренаци История Армении = ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ / Саркисян Г.Х.. — Ереван: Айастан, 1990. — 291 с. — ISBN 5-540-01084-1
Рецензия Б. Пиотровского на книгу Г. А. Меликишвили «Древневосточные материалы по истории народов Закавказья. Наири-Урарту». — Изд. АН Грузинской ССР, Тбилиси, 1954.
Дьяконов И.М., Старостин С.А. Хуррито-урартские и восточнокавказские языки // Древний Восток: этнокультурные связи. — Москва: Наука, 1988.
Меликишвили Г.А. Урартские клинообразные надписи // Вестник древней истории. — Москва: 1953 — 1954. — № 1 — 4, 1953; 1, 1954.
Меликишвили Г.А. Урартские клинообразные надписи. — Москва: Издательство АН СССР, 1960.
Дьяконов И. М. Ассиро-Вавилонские источники по истории Урарту // Вестник древней истории. — Москва: 1951. — № 2 — 4.
Дьяконов И.М. Урартские письма и документы. — Москва — Ленинград: Издательство АН СССР, 1963.
Иоганнес Фридрих Дешифровка забытых письменностей и языков. — Москва: УРСС, 2003. — ISBN 5-354-00045-9
Дьяконов И.М. Языки древней Передней Азии. — Москва: Наука, 1967.
Отождествление слов «Арарат» и «Урарту» сделано, в частности, на основании сопоставления латинских и греческих переводов Библии, например, по Книге Бытия (Быт.8:4) в греческом переводе Ковчег остановился «на горах Арарат» (др.-греч. ἐπὶ τά ὅρη τα ΄Αραράτ), а в латинском переводе «на горах Армении» (лат. super montes Armentæ). В Кумранских рукописях используется написание арам. hwrrt, явно указывающее на Урарту. См. например: Пиотровский Б.Б. Ванское царство (Урарту) / Орбели И.А.. — Москва: Издательство Восточной литературы, 1959. — С. 33. — 286 с. — 3500 экз.
Мещанинов И. И. Древневанский бог Халд-Халдин // Восточные записки. — 1927.
Rohl, David M. Генезис цивилизации. Откуда мы произошли... = Legend: The Genesis of Civilisation. — Москва: Эксмо, 2002. — 480 с. — (Тайны древних цивилизаций). — 8000 экз. — ISBN 5-699-01429-2
Канева И.Т. Шумерский героический эпос как исторический источник // Вестник Древней Истории. — 1964. — № 3—4.
Salvini Mirjo Geschichte und Kultur der Urartäer. — Darmstadt: 1995.
Меликишвили Г.А. Мусасир и вопрос о древнейшем очаге урартских племён // Вестник древней истории. — Москва: 1948. — № 2. — С. 37 — 48.
Хачатрян А. Пересмотр древнейшего периода наири-урартской истории. — Ереван: 1932.
Капанцян Г.А. Общие элементы между урартским и хеттским языками. — Эривань: 1936.
Шнирельман В.А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Алаев Л.Б. — М.: Академкнига, 2003. — 592 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94628-118-6
Перевод Б. Б. Пиотровского с немецкого подстрочника (E. Ebeling, B. Meissner, E. Weidner Die Inschriften der Altassyrischen Könige. — Leipzig: 1926.
Дьяконов И.М., Урартское государство в новом освещении // Вестник древней истории. — Москва: Наука, 1987. — № 3. — С. 202—211.
Перевод А.П. Рифтина, приведённый в книге: Мещанинов И.И. Халдоведение. История древнего Вана.. — Баку: Известия ООИА, 1927.
Компиляция Б.Б. Пиотровского на основании публикаций переводов трафаретной надписи, обнаруженной в 1950 году, Меликишвили Г.А. Урартские клинообразные надписи // Вестник древней истории. — Москва: 1953 — 1954. — № 1 — 4, 1953; 1, 1954., Оганесян К. Арин-Берд (Ганли-тапа) — урартская крепость города Ирпуни // Известия академии наук Армянской ССР. — Ереван: Издательство АН Арм ССР, 1951. — № 8.
Перевод И. М. Дьяконова с французского подстрочника (Thureau-Dangin F., Dunand M. Til-Barsib. — Paris: 1936.) из сборника: Дьяконов И. М. Ассиро-Вавилонские источники по истории Урарту // Вестник древней истории. — Москва: 1951. — № 2 — 4.
Перевод Б. Б. Пиотровского с немецкого подстрочника (Klauber E. Assyrisches Beamtentum nach Briefen aus der Sargonidenzeit. — Leipzig: 1910.)
Арутюнян Н.В. Биайнили — Урарту. Военно-политическая история и вопросы топонимики.. — Санкт-Петербург: Издательство Санкт-Петербургского университета, 2006. — С. 239. — 368 с. — 1000 экз. — ISBN 5-8465-0133-8
Дьяконов И.М. Предыстория армянского народа. История Армянского нагорья с 1500 по 500 г. до н.э. Хурриты, лувийцы, протоармяне / Еремян С.Т.. — Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1968. — С. 213—224. — 266 с. — 1000 экз.
О последнем периоде Урарту сохранилось мало сведений, поэтому существует несколько альтернативных мнений о порядке правления последних правителей Урарту. Данный список составлен по статье Н. В. Арутюняна (Арутюнян Н. В. Некоторые вопросы последнего периода истории Урарту // Древний Восток. — Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1976. — № 2.), которая учитывает археологические работы на Кармир-Блуре пятидесятых — шестидесятых годов, в отличие от более ранней, но более цитируемой статьи И. М. Дьяконова (Дьяконов И.М. Последние годы Урартского государства по ассиро-вавилонским источникам // Вестник Древней Истории. — Москва: 1951. — № 2.)
Арутюнян Н.В. Биайнили — Урарту. Военно-политическая история и вопросы топонимики.. — Санкт-Петербург: Издательство Санкт-Петербургского университета, 2006. — С. 255. — 368 с. — 1000 экз. — ISBN 5-8465-0133-8
Дьяконов И. М. История Мидии, Ленинград, 1956
Пиотровский Б.Б. Искусство Урарту VIII—VI вв. до н. э.. — Ленинград: Издательство Государственного Эрмитажа, 1962.
Геворкян А.Ц. Из истории древнейшей металлургии Армянского нагорья. — Ереван: Изд. АН Армянской ССР, 1980.
Тураев Б. А. История Древнего Востока. — Санкт-Петербург: 1914.
Тер-Саркисянц А. История и культура армянского народа с древнейших времён до начала XIX века. — Москва: Издательство Восточной литературы РАН, 2005. — С. 52. — 686 с. — 1500 экз. — ISBN 5-02-018445-4
Пиотровский Б.Б. Скифы и Урарту // Вестник древней истории. — Москва: Наука, 1989. — № 4. — С. 3—10.
Чубинишвили Т.Н. Новые данные о проникновении урартской культуры в Южную Грузию // Новое в Советской Археологии. Материалы и исследования по археологии СССР. — Москва: 1965. — В. 130. — С. 198—201.
Джафаров Г.Ф. Связи Азербайджана со странами Передней Азии в эпоху поздней бронзы и раннего железа (по археологическим материалам Азербайджана). — Баку: Элм, 1984. — 106 с.
Источники, подтверждающие маргинальность «хайасских» гипотез армянского этногенеза приведены здесь, а также здесь. Источники, подтверждающие маргинальность концепций армянизации Урарту приведены здесь.
Джаукян Г.Б. Взаимоотношение индоевропейских, хурритско-урартских и кавказских языков. — Ереван: Издательство АН Арм ССР, 1967.
Дьяконов И.М. Предыстория армянского народа. История Армянского нагорья с 1500 по 500 г. до н.э. Хурриты, лувийцы, протоармяне / Еремян С.Т.. — Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1968. — 266 с. — 1000 экз.
Dış bağlantılar
Van Müzesi.
Erzincan'daki Altıntepe kazısı.
Bibliyografya.
Kaynakça
^ Cambridge Ancient History. vol. ii, p. 172
^ Igor M. Diakonoff, Sergei A. Starostin. "Hurro-Urartian and East Caucasian Languages", Ancient Orient. Ethnocultural Relations. Moscow, 1988, pp. 164-207 http://starling.rinet.ru/Texts/hururt.pdf
Kategoriler:
Vikipedi düzenle Mayıs 2011
Anadolu Uygarlıkları
Türk uy
Devletin başkenti Doğu Anadolu'da Van Gölü'nün doğu kıyısında yer almaktaydı; daha geç dönemlerdeki adı 'Tosp', Urartucadaki 'Tuşpa' adının Ermeniceleşmiş halidir.[kaynak belirtilmeli] Van Gölünden 1625 metre yüksekte olup Urmiye Gölü'nden 336 metre daha yukarıda yer almaktadır. 3400 ve 5000 km²'yi bulan alanlarıyla her iki gölde Anadolu-İran bölgesinin en büyük gölleridir. "Deniz" olarak da değerlendirilirler. Asurlar (Aşurlar, eski Asurlar)'ın coğrafi metinlerinde Van Gölü'nden "Nairi'nin Yukarı Denizi", Urmiye Gölü'ndense "Nairi'nin Aşağı Denizi" olarak söz edilir. Bugün dahi Urumiye Gölü'nün Farsça'sı "Deryeça" yani "Küçük Deniz" anlamındadir. Urartu yerleşim bölgesinin sınırlarını, batıda Karasu-Fırat, kuzeyde Kuzey Ermenistan dağları, doğuda İran Azerbaycan'ındaki Savalan Dağları, güneyde ise Zagros Dağları'yla birleşen Doğu Toroslar oluşturur. Efsanevi Ağrı Dağı bu dağlık bölgenin orta noktasındadır. İncil'deki masoretik ünlüleştirmeden ötürü bu dağ, Urartu adının "R R T" ünsüzleriyle yazılması sonucu "Ararat" adını almıştır. 5165 metrelik yüksekliği ile Büyük Ağrı Dağı, Kafkasya'nın güneyindeki en yüksek dağdır. Küçük Ağrı Dağı, Tendürek, Aladağ, Süphan Dağı ve Nemrut Dağı gibi genelde 3000 metreyi geçen diğer dağların çoğu Van Gölü yakınlarında yer almaktadır.
8. yüzyıl sonları 7. yüzyıl başlarında Urartu Asur Kralı II. Sargon dönemine ait bir kitabe parçası
Urartu 715 713-en.svg Urartu 680 610-en.svg 8th campaign Sargon Louvre AO5372.jpg
Sol Taraf: MÖ 714 yılında Asur Kralı II. Sargon döneminde Urartu. Orta: II. Rusa ve III. Sarduri dönemlerinde Urartu. Sağ Taraf: MÖ 714 yılında Asur Kralı II. Sargon'un yaptığı sekizinci seferini belgeleyen 430 satırlık tablet (II. Sargon bu seferinde Ḫaldi Tapınağını da yağmalayarak MÖ 714'de Musaşirin’i işgal etmiştir). (Ashurbanipal Kütüphanesi Ninova arkeoloji kazıları esnasında ondokuzuncu yüzyılda bulunan bu kil tabletin ilk tercümesi 1912 yılında François Thureau-Dangin tarafından yayınlanmıştır.), "Louvre Plaketi" (№: A05372), Louvre Müzesi.
Tarih
Tevrat'ta Ararat olarak bahsedilmektedir. Daha sonraları Asur yazıtlarında Uruatri biçiminde rastlanır. Bu belgelerden anlaşıldığına göre MÖ 13. yüzyıl ile 9. yüzyıl arasında Uruatri ve Nairi gibi toplumlar Doğu Anadolu'da beylik ve aşiretler halinde yaşamaktaydılar. MÖ on üçüncü yüzyılda Urartu'ların tek bir devletten oluşmadığı ve daha ziyade değişik kabilelerden oluşan bir konfederasyon şeklinde yönetildikleri varsayımı kralların sözlerinden anlaşılmaktadır. Demir Çağına girilmesiyle birlikte demir silahların askerî alanda kullanılmaya başlanılmasıyle birlikte askerî başarılar hızlandı. Böylece yüzyıllardır süregelen birleşme süreci neticesinde MÖ 858-856 yıllarında Asurluların Kral III. Şalmaneser komutasında Urartu içlerine yaptığı akınlar neticesinde Urartu Aşiretleri arasındaki birleşme süreci hızlandı ve yaklaşık MÖ 844 yılında Van Gölü kıyısında Tuşpe'de I. Sarduri'in idaresi altında birleşme gerçekleştirilerek Urartu Krallığı ortaya çıkmış oldu. İlk Urartu yazıtı ve Van Kalesi'ndeki ilk anıtsal mimari bu krala aittir. MÖ 7. yüzyıldaki en güçlü krallardan biri olan II. Rusa'dan sonra ise gittikçe zayıflamıştır. MÖ 7. yüzyıldaki İskit ve Med akınları Urartu'ya büyük zarar verdi. Ayrıca Babiller Tarih kaynaklarında da İskit akınlarının Urartuları zayıflattığı desteklenir. M.Ö. 612'den itibaren herhangi bir etki gösteremeyen Urarular, M.Ö. 590 yılında İran'dan gelen Medler tarafından yıkıldı. Bölgenin adı, 6. yüzyılın sonlarıyla birlikte Ahameniş kaynaklarında Urartu yerine Armina olarak geçer. Urartu krallarının sıradüzeni ve tarihlendirilmesi, daha iyi belgelendirilmiş Asur kralları listesi ile kurulabilen paralellikler yardımıyla sağlıklı hale getirilebilmektedir.
Urartu Çivi Yazısı
Mektup Karşılaştırılması Urartuca Tablet
Asurca Urartuca
Assyrian Cuniform example 1.png Urartian Cuniform example 1.png Tablet-Urartu02.jpg
Kaçak bir kölenin yakalanarak geri getirilmesi emrini içeren ve üzerinde resmi bir mühürü olan Teişebaini'de bulunan tabaka.
Dil ve Yazı
Ana madde: Urartuca
Urartuların kullandığı dil ile Hint-Avrupa dil ailesi (misâl Ermenice, Zazaca, Farsça) ve Sami dil ailesi (Aramca, Arapça) arasında hiçbir bağ yoktur. Urartuların konuştuğu dil Hurrice ile ayni kola ait olup büyük akrabalık içermekte ve en çok Kuzeydoğu Kafkasya Dil ailesi (Çeçence) ile benzerlik göstermektedir.[1] Ancak akrabalık dereceleri daha kesinlik kazanmamıştır. Ata torun ilişkisinden bahsetmek için henüz çok erkendir. Yaşayan diller arasında en çok ortak kelime Urartuca ile Kuzeydoğu Kafkas dilleri arasındadır, toplam bilinen 350 Urartuca kelime kökünden 169'u.[2]
Yazı olarak kendine özgün bazı karakteristlik özellikler gösteren çivi yazısı ve bazı anıtsal yapılarda ise hiyeroglif kullanmışlardır. Urartu Devleti çivi yazısını ve Hitit hiyeroglif yazısını kullanmışlardır. Urartular'ın devletler arası yazışmalarda Asur dilini sıkça kullandıkları ele geçirilen çivi yazılı kraliyet metinlerinden anlaşılmaktadır. M.Ö. VII. yüzyıla ait olup Kral II. Rusa tarafından bazı idari yazışmalarda kullanılmış tabletler kale içinde yapılan kazılarda ortaya çıkarılmıştır. Urartuca yazılı tabletler Alman dil bilgini Johannes Friedrich tarafından günümüze tercüme edilmiştir.
Erebuni Müzesinde bulunan Erebuni Kalesi'in Urartu Kralı I. Argişti tarafından temellerinin atılışını kaydeden bir Urartu Çivi Yazısı Tablet
Urartuların kullandığı Yeni Asur Stilindeki Çivi Yazısı.
Din ve Tanrılar
Urartu Tanrısı Haldi'nin Bir Tasviri
Van / Mehr Kapısı (Mağara Tapınağı) anıtındaki yazıta göre, Urartuların inandığı, kutsadığı ve adlarına belirli dönemlerde kurban kestiği 79 tanrı, tanrıça ve tanrısal özellik bulunmaktadır. Bunlardan ilk üç sırayı Haldi, Teişeba ve Şivini paylaşır. Haldi - (Eşi Bagbartu / Bagmaştu / Arubani) Urartuların baştanrısı idi. İsim olarak kökeni 13. yüzyıl Asur yazıtlarına kadar inmektedir. En büyük tapınağı Musaşirin'de idi. Teişeba (Fırtına tanrısı) Hurri kökenlidir ve Hititlerde Teşup ile aynı tanrı olmalıdır. Şivini de (Güneş tanrısı) olup Hurri kökenlidir. Hititler'deki Şimegi'nin karşılığıdır. Urartular büyük merkezlerde tanrıları için kule tipi tapınaklar ve açık alanlardaki kayalara kapı görünümlü kutsal nişler yapmışlardı.
Urartu Dinî Sanat Eserlerinden Kabartma ve Heykel Örnekleri
Urartu Yüce (Kâinat) Tanrısı Ḫaldi Ḫaldi'nin Freski
Ḫaldi'nin Kabartması Kabartmasının Tasviri
RusaCube03.jpg RusaCube04.jpg Haldi09.jpg
Sol Taraf: Erebuni Kalesi Müzesinde bulunan Urartu Tanrısı Ḫaldi'nin Kabartması, Erivan, Ermenistan. Orta: Urartu Tanrıları Ḫaldi ile Teişeba'nın Kabartmaları (Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara). Sağ Taraf: Ḫaldiler tanrısı, Arin-BERD, (Ermenistan Tarihi Müzesi, Erivan).
İbadetler
Urartu tanrıları için ritüeller eşliğinde kurbanlar kesilmesi esasına dayanmaktadır. Kurbanlar koyun, inek, ve sığır olarak çeşitlilik arzeder ve Urartuların 79 tane tanrılarından her bir tanesi için kaç tane koyun / sığır kesileceği belirlenmiştir. Ayrıca devletin başkenti olan Tuşpa için de kurban kesilmekteydi. Kesilen hayvanların kanlarının Van Kalesi'nde ki bir meydanda toplanması için drenaj kanalları inşaa edilmişti. Araştırmacı bilimadamları benzer kanallardan diğer yerleşim site ve şehirlerinde de keşf etmişlerdir. Kesilen hayvanların yaşlarının ortalama iki günlük olacak kadar çok genç oldukları anlaşılmıştır. Blur-Karmir (Kızıl-Tepe) mevkîinde yapılan araştırmalar sırasında dört binin üzerinde kurban edilmiş hayvan külleri bulundu. Alman arkeologların Rusahinili (Toprak-Kale) mevkîinde yürüttükleri araştırmalar neticesinde hayvan kemiklerinin arasında bazı çocuk kemiklerininde bulunmasıyle insan kurban etme adetinin de Urartuların gelenekleri arasında olduğu sonucuna vardı. Ḫaldi'nin onuruna çocukların nasıl kurban edileceğini ve hangi ritüellerin uygulanacağını açıklayan bir kil tablet ele geçirilmiştir.
Urartu Tanrılarının Tasvir ve Rölyefleri
Başlık Görüntü Temsil Ettiği Kişilik Kaynağı Kurban Miktarı
Ḫaldi
Urartu God Chaldi.jpg
Yüce tanrı olan Ḫaldi, genellikle bir aslan üzerinde ayakta tasvir edilmektedir. Görünüşe göre, her ne kadar asırlık Urartu tanrısı olarak kabul görse de, Menşei Asurluların kuzeydeki ibadet merkezi olan Muṣaṣir Antik Kentine dayandırılmaktadır. Bayramlarda kendisi için 17 sığır ile 34 koyun kurban edilirdi.
Teişeba
Urartu God Teshejba.jpg
Fırtına, Rüzgar, Gök Gürültüsü, Yağmur, ve Savaş Tanrısı olan Teişeba, genellikle aslan, ya da en azından bir boğa üzerinde ayakta tasvir edilmektedir. Babilliler-Asurlular Panteon'unda Fırtına Tanrısı; Adad (Akatça), Işkur (Sümerce), Hadad (Aramice), adı verilen tanrılar ile ayni özelliklere sahip olup ayni değerleri temsil etmektedir. Bayramlarda kendisi için 8 sığır ile 12 koyun kurban edilirdi.
Şivini
Urartu God Shivini.jpg
Güneş Tanrısı olan Şivini, hep kanatlı bir kalkan (disk) halinde tasvir edilmektedir. Asur tanrısı Şamaş ile ilişkilendirilmektedir. Bayramlarda kendisi için 4 sığır ile 8 koyun kurban edilirdi.
Urartu Dinî Sanat Eserlerinden Kabartma ve Heykel Örnekleri
Urartu Fırtına ve Savaş Tanrısı Teişeba Teişeba'nin Bronz Heykelciği
Teişeba Rölyefi Teişeba Tasviri
HaldiStone.jpg HaldiDrawing1a.jpg Tesheiba02~.jpg
Sol Taraf: Adilcevaz'da bulunan bir Urartu Kalesinin kalıntıları arasında taş üzerine işlenmiş Urartu Fırtına ve Savaş Tanrısı Teişeba'nın Alçak kabartması ve tasvirî portresi, Van Müzesi. Sağ Taraf: Teişebaini'deki Kazılarda Ele Geçirilen Urartu Fırtına ve Savaş Tanrısı Teişeba'nın Bronz heykelciği, Ermenistan Tarihi Müzesi.
Cenaze Törenleri
Cenaze töreni bölgeler arasında farklılıklar göstermektedir. Araştırmacılar Urartu kültürünün karakteristik bir cenaze töreni olmadığını ve defin törenlerinin değişiklik arzetttiğini saptamışlardır. Mezarlar içinde yakılan cesetlerin küllerinin yanı sıra bilezik, kemer, ve bronz eşyalar da bununmuştur. Bu bulgulardan Urartuların ölümden sonra bir yaşama inandıkları sonucuna varılmıştır. Bir yerleştirilen kül Cesetlerinin yakılması ardından Urn gibi yerlerde toprağa gömüldükleri, bazen de, küllerin saksılar içine doldurulduktan sonra saklandığı anlaşılmıştır. Urartular'da şeklinde yaygın cenaze şekli cesetlerin yakılması idi. Bu yöntem öncelikle saraylarda krallara yapılan törenlerde uygulanmaktaydı. Tuşpa'da kral küllerinin saklandığı mağaralar bulunmuştur. Van Kalesi'nde Kudüs ve Frig mezarlarına benzer kaya mezarlar ortaya çıkarıldı. Mısır antik mezarların inşası ile benzerlikler cenaze törenlerinin çok kültürlülük arzettiğini kanıtlar niteliktedir.
Urartu Dinî Sanat Eserlerinden Kabartma ve Heykel Örnekleri
Urartu Tanrıları Ḫaldi ile Teişeba'nın Kabartmaları Ḫaldi ile Teişeba'nın Birlikte Rölyefi
Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara.
Yüce Evren Tanrısı Ḫaldi Fırtına Tanrısı Teişeba
Khaldi.JPG Teisheba.JPG Museum of Anatolian Civilizations066.jpg
Orta ve Sol Taraf: Erebuni Kalesi Müzesinde bulunan Urartu Tanrıları Ḫaldi ile Teişeba'nın Kabartmaları, Erivan, Ermenistan.
Sağ Taraf: Urartu Tanrıları Ḫaldi ile Teişeba'nın Kabartmaları (Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara).
Urartu Tanrıların Kaynakları
№ Tanrının adı Resimle Tasviri Cinsiyeti Kurbanlık Boğa Adedi Kurbanlık Koyun Adedi Temsil Ettiği Kişilik ve Menşeî
1 Ḫaldi
NewHaldi.jpg
Erkek 17 34 Evren
2 Teişeba
NewTeisheba.jpg
Erkek 6 12 Fırtına ve Gök
3 Şivini
NewShivini.jpg
Erkek 4 8 Güneş
4 Hutuini
NewHutuini.jpg
Erkek 2 4 Savaş ve Zafer
5 Turanj
NewTurani.jpg
Erkek 1 2 Gökkuşağı / Alâim-î Semâ (Teişeba'nın oğlu)
6 Уа
NewUa.jpg
Erkek 2 4
7 Nalaini
NewNalaini.jpg
Erkek 2 4
8 Şebitu
NewShebitu.jpg
Erkek 2 4
9 Arsimela
New Arsimela.jpg
Erkek 2 4
10 Anapşa
NewAnapsha.jpg
Erkek 1 2
11 Diduaini
NewDiduaini.jpg
Erkek 1 2 Sığır Tanrısı Hamisi
12 Şelard
NewShelardi.jpg
Erkek 1 2 Sümer / Akad mitolojisinde Sin ya da Nunn adı verilen Ay Tanrısı'ın muadili olan Urartu Ay Tanrısı
13 Ḫaldi ve Silah Erkek 1 2 Bir de üç olan Tanrı: Baba ve Oğul ve Kutsal Ruh
14 Atbini Erkek 1 2
15 Kvera Erkek 1 2 Gürcü Tanrısı Kvirila (Queer (კვირია): Tuhaflıklar / Gariplikler) muadili olan Urartu tanrısı. (Gürcü mitolojisinde baharın erken gelişini kutlamak için ritüeller içeren sekiz ayrı yerleşik kulenin yakınında yeşil dallar ile süslenmiş kutsal köyler arasında yarışmalar düzenlenir ilahiler seslendirdi, doğadaki canlı ve nebâtatın kurtuluşu için bu tanrıya teşekkür edilirdi).
16 Elipri Erkek 1 2
17 Taraini Erkek 1 2
18 Adaruta Erkek 1 2
19 Irmuşini Erkek 1 2 Şifâ
20 ILU aluše uruliliue šiuali Erkek? 1 2
21 Alaptushini Erkek 1 2
22 Erina Erkek 1 2
23 Splintleme Erkek 1 2
24 Unina Erkek 1 2
25 Airaini (Prinç) Erkek 1 2 İlâhiyat Mağaraları Tanrısı
26 Zuzumaru Erkek 1 2
27 Hara Erkek 1 2 Yol
28 Аraz Erkek 1 2
29 Ziukuni Erkek 1 2
30 Şerefe Erkek 1 2
31 Artsibedini Erkek 1 2
32 Arnie Erkek 1 2 Dağ
33 Haldievo iniriašie Erkek 1 2 Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı
34 Haldievo alsuišie Erkek 1 2 Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı
35 Haldievo dirušie Erkek 1 2 Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı
36 Haldiler (Evrenim) Orduları Erkek 2 4 Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı
37 Teişeba ve Ev Sahibi Erkek 2 4 Teişeba ile bir de üç olan Tanrı
38 Artuharasau Erkek 2 34
39 AR-di-Nİ (Muṣaṣir Antik Kenti Tanrısı) Erkek 1 2 Van Gölünün güney doğusunda yer alan Ardini (Muṣaṣir Antik Kenti Tanrısı)
40 Cumeni Erkek 1 2
41 Тuşpa Tanrısı Erkek 1 2
42 Ḫaldi (Yüce Evren) Tanrıları 1 2
43 Artsuniuini Şehir Tanrıları 1 2
44 Haldievo dašie Erkek 1 2 Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı
45 Kürk Erkek 1 2
46 Ḫaldiler (Evrenim) ve Kapısı 1 2
47 Teişeba ve Eridu şehrin kapısı 1 2
48 Şivini ve Uişini Kentin kapısı 1 2
49 Eliahu Erkek 1 2
50 Haldievo Arnie Erkek 1 2 Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı
51 Haldievo ašmašie Erkek 1 2 Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı
52 Ḫaldi (Yüce Evren) Tapınağı Tanrısı 1 2
53 Talapura Erkek 1 2
54 Kilibani Erkek 1 2
55 Eban Erkek 1 2 Yeryüzü
56 Sınır(Dağ?) Erkek 1 2
57 Suining Erkek 1 2 Su ve Denizler
58 Athananau Tanrıları 2 14
59 Tanrı … Erkek 2 14
60 ILANI Gamruti Erkek? 4 18
61 Haldievomu nirible Erkek 4 Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı
62 Niche Kentin kapısı 2
63 Babanov Erkek 10 Dağlık Ülke
64 Arubaini
Urartu God Arubani.jpg
Kadın 1 1 Ḫaldi'nin Karısı
65 Huba (Hubata) Kadın 1 1 Teişeba'nin Karısı
66 Tuşpuea Kadın 1 1 Şivini'nin Karısı
67 IAA Kadın 1
68 Aia Kadın 1
69 Sardi Kadın 1 Venüs Tanrısı eşdeğeri.
70 Tsinuardi Kadın 2 Doğurganlık ve Fiziksel Aşk
71 Iphari Kadın 2
72 Bartz Kadın 1
73 Siliana Kadın 1
74 Arçha Kadın 1
75 Adia Kadın 1
76 Map Kadın 1
77 Аin Kadın 4
78 Аrdi Kadın 2
79 Inuanau Kadın 17
Kask, Fildişi, Mühür, ve Fresk Üzerlerine Resmedilmiş Hayat Ağacı ve Yılan Görüntüleri
Kral II. Sarduri döneminden bir kask UrartianArt13.jpg Urartian Seal06.jpg Tree of life in Urartian Fresco.jpg
Helmet08.jpg Urartu Helmet Fragment 2~.jpg
Sol Taraf: Teyşebaini Kalesi kazılarında Karmir-Blur tarafından ele geçirilen üzerinde hayat ağacı ve yılan motifleri bulunan süslü kask. Sağ Taraf: Kask üzerindeki görüntünün kanatlı tanrı figürleri ve yaşam ağacı motiflerini içeren bir kesitinin büyütülmüş hâli. (Karmir-Blur, Ermenistan Tarihi Müzesi, Erivan). Sol Taraf (Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara): Tipik Urartu fildişi oyma sanatı, Toprakkale (Rusahinili). İlk kazılar 1879 yılında Türkiye'de İngiliz Konsolosu tarafından yapıldı. Yapılan kazılarda kraliyet kalkanları, takılar, dekoratif frizler, taş ve benzeri eşyalarından oluşan bir dizi değerli sanat eseri ele geçirildi. Bu buluntuların çoğu British Müzesi'nde bulunmaktadır. Orta (Ermenistan Tarihi Müzesi, Karmir-Blur): Üzerinde yılan kabartması bulunan bir silindir mühür. Sağ Taraf (Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara): Hayat ağacına olan hayranlığı ve ona yapılan ibâdet sahnelerini betimleyen bir el yapımı fresk, Altıntepe.
Ölü Gömme
Urartu'da yakarak veya yakmadan gömü yapılmaktaydı. Yönetici kesim ve olasılıkla aileleri büyük kale ve merkezlerin yakınındaki çok odalı kaya mezarlarına birlikte, diğerleri ise sosyal statülerine göre toprak altına inşa edilen oda mezarlara, basit toprak mezarlara veya yakılarak urne adı verilen küplere gömülmekteydiler. Merkezde Van Kalesi, batıda Palu, Malazgirt ve Altıntepe'de, kuzeyde Aras Nehri'nin güney bölgesinde, doğuda Şangar (İran'da Bastam'ın kuzeyi) gibi önemli yönetim merkezlerinin yakınında çok odalı kaya mezarları bulunmaktadır. Dilkaya Höyüğü, Karagündüz Höyüğü ve Yoncatepe Höyüğü'nde ise soyulmadan günümüze ulaşmış, içinde birden çok gömü bulunan yeraltı oda mezarları incelenmiştir. Ölümden sonraki yaşama inandıkları için ölülerin mezarlarına günlük yaşamda kullandığı eşyalar konulurdu yastık, çanak, çömlek v.s.
Urartu Tapınak ve Kurban Yerleri
Tushpa12.jpg Erebuni106.jpg RusahiniliAltar2.jpg
Sol Taraf: - Tuşpa, Van Kalesi bahçesinde bulunan çocukları kurban etmek maksadıyla kullanılan uçurum yeri. Orta: Ḫaldiler tapınağının duvarındaki fresklerin onarımı. Sağ Taraf: Rusahinili (Toprakkale) Ḫaldi Tapınağının Kurban Kesme Yeri, İstanbul Arkeoloji Müzesi.
Urartu (Ararat) Dinlerinin Diğer İnanç Elemanları
Erebuni105.jpg KarmirBlurGod01.jpg KarmirBlurGod02.jpg
Sol Taraf: Erebuni'deki Kral I. Argişti tarafından inşa edilen tapınak (Argişti Vakfıyyesi). Orta ve Sağ Taraf: Karmir-Blur'de yapılan kazılar neticesinde ele geçirilen Ermenistan'daki Sardarapat ve Erebuni Müzelerinde korunan taş putlar.
Urartu Dinî Ritüel Kazanları
UrartianCaldron02.jpg
UrartianCaldron03.jpg
Urartian pottery, Erebuni museum 6a.jpg
Kanatlı ve Boğa Başlı tanrı figürleriyle süslü bronz kaplar, Anadolu Medeniyetleri Müzesi , Ankara. Boğa başları ile süslenmiş kilden yapılma çömlek Karmir-Blur ve Erebuni Müzeleri , Erivan.
Siyasal ve Kültürel İlişkiler
Urartu tarihinin önemli bir bölümü güneydeki büyük düşman Asur ile mücadeleye odaklanmıştır. Ayrıca Menua döneminden itibaren kuzeyde yerel Diauehi Krallığı Erzurum çevresinde ve mahalli beylikler üzerine, güneybatıda Hate (Malatya çevresi), güneydoğuda ise Kuzeybatı İran’a; I. Argişti döneminde Hate - Tabal (Tuate'nin ülkesi); II. Sarduri Melitia, Qumaha (Adıyaman bölgesinde) ve kralı Kuştaşpili; II. Rusa ise Hate, Halitu ve Muşki üzerine sefer yapmışlardır.
Bronz Urartu-Asur Rölyef Parçası
Urartu Assyrian Relief 1.jpg
MÖ 859-824 yılları arası Asur Kralı olan III. Şalmaneser Asur Yükseme Devri'ne ait olan bu Urartu-Asur Alçak-Kabartma (Bas Rölyef) parçasının genişliği 27 cm olup, kabartma üzerinde MÖ 858 yılına kadar Asur ordularının Urartu Aşiretlerine karşı kazandığı zaferleri gösteren sahneler içermektedir (Yazıtta: Asur Kralı III. Şalmaneser kendi görüntüsünün Nairi'lileri (Ermenistan kökenli bir aşiretinin Asurca ismi) Karadeniz'e kovalamaya yeteceğini ifade etmektedir. (Asur ordusu III. Şalmaneser komutasında Van Gölü kıyılarında yaklaşık olarak MÖ 858 yılındaki Savaşta Na-İ-Ri'lileri bozguna uğrattı).
Urartu Krallığı'nda çivi yazısı, yıllık sefer yapma, ölçü sistemi, kralı unvanlar, stel dikme, savaş taktikleri, nüfus nakilleri, resim, süsleme ve kabartma sanatı gibi uygulamalar, Asur etkili olarak gelişmiştir. Mimari, sorguçlu miğferler, kazanlardaki siren eklentileri, hiyeroglif yazısı, yakarak gömme, fildişi sanatı gibi dallar ise Kuzey Suriye'den etkiler almıştır. Bronz levhalar üzerindeki bezemelerde Asur etkisi yanında Geç Hitit izleri de görülmektedir. Bütün bu etkiler Urartu insanı ve zorlu coğrafyasıyla bütünleşerek yeni biçimler almış ve Urartu sanatını oluşturmuştur.
Urartu Kralları Listesi
Urartu Kralı Kullandığı Türev İsimler Babasının Adı Hükümdarlık Süresi
( M.Ö. ..) Açıklamalar Urartu Kralının Saltanat Dönemine Rastlayan ( MÖ ..) Asur Hükümdarlarının İsimleri
Aram Arame, Aramu, Arama MÖ 859 — MÖ 844 Urartu yazıtlarında bahsedilen ilk Birleşik Ararat Devleti'nin kralı. II. Ashur-Natsir-Apal (883 — 859)
Lutipri MÖ 844 I. Sarduri'nin babası olup, Urartu kraliyet hanedanı başlatan şahıs olmuştur. Kendisinin hükümdar olup olmadığı belirsizdir. III. Şulmanu-Aşared (III. Salman-Asar, MÖ 858 — MÖ 824)
III. Salman-Asar, ( III. Şulmanu-Aşared, MÖ 858 — MÖ 824)
I. Sarduri Siddur,
I. Seduri,
I. Sarduri Lutipri oğlu MÖ 844 — MÖ 828 Lutipri'nin oğlu ve Urartu Krallığı hanedanının kurucusu olup, Tuşpa'yı Urartu Devleti'nin başkenti yapmış ve böylece Urartu ordusunu güçlendirmiştir.
İşpuhini İşvuin I. Sarduri oğlu MÖ 828 — MÖ 810 Urartu'da kuvvetli merkezî bir din oluşturabilmek için Asurlular'a karşı direndi. Dinî bir cazibe merkezi konumunda olan Musaşirin (Ar-Di-Ni) Antik Ketini Urartu topraklarına katarak, Urartu'yu bir dinî inanç merkezi haline dönüştürdü. Böylece Urartu baş tanrısı olarak kabul edilen Haldi'ye olan inancın pekiştrilmesini sağladı. Musaşirin'de bulunan Urartu çivi yazısını geliştirdi. Ayrıca, Urartu onun idaresi zamanında daha ma'mur hale gelmeye başladı.
V. Şamşi-Adad (V. Şems-î Adad (Güneş Tanrısı) MÖ 823 — MÖ 811)
III. Adad-Nirari (MÖ 810 — MÖ 805)
Menua Mina İşpuhini oğlu MÖ 810 — MÖ 786 MÖ 820 - 810 yılları arasında babası İşpuhini ile Eş-Naiplik görevini yürüttü. Urartu sınırları genişletilerek ekonomisi geliştirildi. Devrinde birçok sulama kanalları ve yollar inşa edildi. Geliştirdiği sulama kanalları projeleri ve inşa ettirdiği yollardan Urartu topraklarının tüm sathına yayılan bir ağ inşa etti.
Şammuramat (Şamiram / Semiramis; Asur Kraliçesi ve Tanrıçası: V. Şamshi-Adad'ın karısı ve III. Adad-Nirari'nin annesi olup oğluna Naiplik yaptı ve daha sonra da Asur tanrıçası olarak siyasî yaşamda büyük bir rol oynamağa devam etti; MÖ 805 — MÖ 783)
I. Argişti Menua oğlu MÖ 786 — MÖ 764 I. Argişti iktidarı döneminde Urartuların askeri ve ekonomik güçleri doruk noktasına erişti. Batıda ülkenin sınırları genişletilerek Asur ticaret yolları üzerinde kurulmuş yerleşim birimleri ve Transkafkasya'daki Erebuni kalesi Urartu topraklarına dahil edildi. Geliştirdiği sulama kanalları ve yollardan Urartu Krallığı sathında bir ağ inşa etti.
IV. Şulmanu-Aşared (IV. Salman-Asar; Salman / Patron / Şulman; IV, M.Ö. 783 — M.Ö. 772)
III. Aššur-Dan (Güçlü Asur Kralı, 772 — 755)
II. Sarduri II. Siddur, II. Seduri, II. Sarduri I. Argişti oğlu M.Ö. 764 — 735 Batıdaki Urartu sömürgeleri ve III. Tiglat-Pileser'e karşı girdiği savaşı kaybetti ve muhtemelen de savaşta hayatını kaybetti. Bu yenilgi Urartu gücünün bölgede azalmasının başlangıcı oldu.
Aššur-Nirari V ( Asur'u Kurtarmak için Gelen Kral M.Ö. 754 — M.Ö. 745)
III. Tukultī-Apil-Ešarra (III. Tiglatpalasar , III. Tukulti-Apal-Eşarra Eşarra Varisi M.Ö. 744 — M.Ö. 727)
I. Rusa II. Sarduri oğlu M.Ö. 735 — M.Ö. 714 Acemice Asurlulara savaş ilân etti. Neticede Asur kralı II. Sargon başarılı bir seferden sonra Urartuların dinî merkezi olan Musaşirin'i fethederek yağmaladı. Bu yenilgilerden sonra I. Rusa bir hançer ile kendini bıçaklayarak intihar etti.
V. Şulmanu-Aşared ( V. Salman-Asar Salman / Patron / Şulman ; M.Ö. 727 — M.Ö. 722)
II. Šarru-Kinu (II. Şarrum-Ken, II. Sargon, Gerçek Kral, M.Ö. 722 — M.Ö. 705)
II. Argişti I. Rusa oğlu M.Ö. 714 — M.Ö. 685 Asurlular ile doğrudan çatışmaların önlenebileceğini ispatladı. İnşaatlar, yolllar, ve doğuda başarılı askerî harekâtlar yaptı.
Sin-Ahhe-Eriba (Sinahherib, M.Ö. 705 — M.Ö. 681)
II. Rusa II. Argişti oğlu M.Ö. 685 — M.Ö.﹖639 Ararat'ın batısına birkaç başarılı sefer düzenledi. Asurlular'ın zayıflamasını fırsat bilerek Urartular'a eskisi gibi zaferler yaşattı. Birçok yeni kaleler inşa etti. İktidarı döneminde Urartu başkenti Tuşpa içinden Rusahinili (Toprak-Kale)'ye taşındı.
Aššur-Aha-İddin (Asarhaddon, M.Ö. 681 — M.Ö. 669)
Aššur-Bāni-Apli (Aššurbanapal, Aššurbanipal, Ailein Halefi - Son Büyük Asur Kralı, M.Ö. 669 — M.Ö. 627)
III. Sarduri III. Siddur, III. Sardur II. Rusa oğlu M.Ö.﹖639 — M.Ö.﹖625 Urartu gerileme dönemi hükümdârı olup, Asur kraliyet yıllıklarına bahsedilen son Urartu Kralıdır. III. Sarduri devrinde Kimmerler ve Medler yaptıkları akınlar ile Urartular'ı zayıflattılar, ve neticede Urartular Asurlular'a bağımlı bir devlet haline geldi.
Aššur-Etel-İlani (Tanrıların Gazisi, 627 — 623)
IV. Sarduri IV. Siddur, IV. Sardur III. Sarduri oğlu M.Ö.﹖625 — M.Ö.﹖620 Lutipri tarafından kurulan Urartu İktidar Hanedanı'nın son temsilcisidir. Erimene tarafından iktidardan devrilmiş olma olasılığı yüksektir. Böylece Erimen tarafından yeni bir hanedan başlatılmıştır.
Sin-Şumu-Lişir ( Mübarek Müreffeh Kral, M.Ö. 627 — M.Ö. Kasım 626)
Sin-Şar-İşkun (Korkunç Kral, M.Ö. 623 — M.Ö. 612)
Erimena Erimen, Ermina M.Ö.﹖620 — M.Ö.﹖605 Yeni bir Urartu hanedanının kurucusu olmuştur.
II. Aššur-Uballit (Aššur-Etel-Şam-irsiti-Ubbalit-su (Göklerin ve Yerin Kahramanı), M.Ö. 612 — M.Ö. 609)
Asur Devleti ortadan kalktı.
III. Rusa Erimena oğlu M.Ö.﹖605 — M.Ö.﹖595
IV. Rusa III. Rusa oğlu M.Ö.﹖595 — M.Ö.﹖585 Bilinen son Urartu kralıdır. İktidarı döneminde yönetim merkezi Teişebaini'ye taşındı, merkezi otorite devlet sathında güç kaybetti ve Teişebaini'ye doğru büyük göçler yaşandı.
Çanak-Çömlek Sanatı
Devletin kuruluşu ile birlikte ortaya çıkmış gözüken parlak kırmızı astarlı çanak-çömlek grubu yönetim merkezi ve önemli Urartu kalelerinde bulunmaktadır. Halkın ürettiği yöresel ve geleneksel mallar da kullanılmaya devam etmiştir.
Çanak-Çömlek ve Oymacılık Sanatının Örnekleri, Erebuni Müzesi, Erivan, Ermenistan.
Erebuni museum, Yerevan, Armania 1246a.jpg Urartian Pottery 04.jpg
Urartian Wood 1.jpg
Sol Taraf: Karmir-Blur (Kızıl-Tepe)’de bulunan bir bronz kalkan. Orta: Seramik tencere. Sağ Taraf: Ağaç üzerine nakşedilmiş bir oyma süs.
Arkeolojik Siteler ve Kazılarla İncelenmiş Önemli Merkezler
Urartu Tarım Aletleri
Urartu Fork.jpg Urartu Spades.jpg
Sol Taraf: Bir Çatal Parçası; Sağ Taraf: Van Gölü'nün doğusunda yer alan Rusahinili (Toprakkale)'de yapılan kazılarda bulunan bir saban demiri.
Urartu Hububat Öğütücüsü
Urartian grain bruiser01.jpg
Hububat Öğütücüsü.
Tuşpa (Van Kalesi)
Aşağı ve Yukarı Anzaf: Yukarı Anzaf’ta Haldi tapınağı, büyük depolar ve surlar
Çavuştepe (Sardurihinili): Büyük bir saray yapısı, Haldi ve Irmuşini tapınakları, depolar, atölyeler ve surlar
Toprakkale (Qilbani önündeki Rusahinili): Haldi tapınağı
Ayanıs (Eiduru önündeki Rusahinili): Tapınak, depolar, surlar, aşağı şehir
Karagündüz: Höyükte sivil yerleşme, mezarlıkta içinde 80’i bulan sayıda gömü olan 9 oda mezar
Altıntepe: Başkent Tuşpa’nın mezarlığı
Dilkaya: Höyükte sivil yerleşme, mezarlıkta 3 sandık-oda mezar, küp mezarlar ve kum mezarlar
Altıntepe / Erzincan: Tapınak, yönetici yapıları, oda mezarlar
Habibuşağı (Tumeişki)/Elazığ: Sınır kalesi, mezarlar, en batıdaki Urartu yazıtı
Giyimli: Mezarlık ve giyimli ev planları mevcuttur
Kefkalesi: Saray, tapınak
Kayalıdere: Kale, tapınak, kaya mezarları
Iğdır: Mezarlık
Oşakan / Ermenistan
Arin-Berd (Erebuni)
Armavir-Blur (Argiştihinili)
Karmir Blur (Teişeba URU)
Horom
Bastam (Rusai URU.TUR)
Haftavan Tepe
Hasanlu
Yoncatepe akrpol ve nekropolü
Kemik ve Ahşap Eşya Oymacılık Sanatı Örnekleri
UrartianCandelabrum01.jpg UrartianCandelabrum01~.jpg UrartianArt11~.jpg UrartianArt12.jpg HorseHead.jpg
Sol Taraf: Toprakkale'de yapılan kazılar sırasında ele geçirilen Şamdan. Sağ Taraf: Soldaki Şamdan'ın üzerinde yer alan fildişi heykelin büyütülmüş hali, Anadolu Medeniyetleri Müzesi. Toprakkale'de bulunan Urartu tanrılarının kemikler üzerine oyularak yapılmış Anadolu Medeniyetleri Müzesi'nde sergilenen heykelleri. Karmir Blur (Kızıl-Tepe), Ermenistan Ulusal Tarihi Müzesi'nde bulunan tahtadan yapılma bir at başı.
Rusahinili - (Toprakkale)
Rusahinili-Toprakkale'deki Urartu Sanat Eserlerinden Bronz Heykel ve Tahta Oymacılık Örnekleri
Hermitage Müzesi, Sankt Petersburg Rusahinili - Toprakkale
Kanatlı Bronz Tanrı Heykeli Teişeba'nın Oyması
Urartian Art 04b~.jpg Urartian Art 03.jpg Toprah-Kale.jpg
Sol Taraf: Rusahinili - Toprakkale'de bulunan Bronz Urartu Kanatlı Tanrı Heykelciği, (Hermitage Müzesi, Sankt Petersburg). Orta: Toprakkale'de Ele Geçirilen Urartu Fırtına ve Savaş Tanrısı Teişeba'nın Tahtadan Oyması, (Hermitage Müzesi, Sankt Petersburg). Sağ Taraf: Modern Van şehrinin doğusunda yer alan Toprakkale (Rusahinili), Kral I. Rusa onuruna şehre Rusahinili adı verilmişti.
Van Gölü'nün 8 Km doğusunda Tuşpa yakınlarında Rusahinili (Toprak-Kale)'de yapılan kazılarda ele geçirilen Urartu krallarına ait taht ve kalkan örnekleri
Yerli halk tarafından 1877-1885 yılları arasında Van'da bulunan tarihi sanat eserleri British Müzesi, Hermitage Müzesi, Metropolitan Museum of Art, ve Louvre Müzesi gibi yerlere satılmış olup bu müzelerde sergilenmektedir.
Urartian Art 02~.jpg
Urartian Figure BritishMuseum.jpg Urartian Art 01.jpg Urartian inscribed bronze Shield with incised decoration.jpg
Urartian Shield 02.jpg
Sol Taraf: Rusahinili - Toprakkale'de yapılan kazılar neticesinde ele geçirilen kanatlı bir bronz boğa heykeli şeklinde tasarlanmış olan süslü taht, Hermitage Müzesi, Sankt Petersburg. Orta: Sol taraftaki bronzdan kanatlı bir boğa heykeli şeklinde yapılmış tahtın British Müzesi'nde bulunan çizimleri. Sağ Taraf: Muhtemelen şu anda parçalanmış olan yüzlerinin vaktiyle değerli taşlarla kaplandığı izlenimini yaratan ve yanlarında altın kaplama izleri bulunan Kanatlı bir Urartu tanrısı, Hermitage Müzesi, Sankt Petersburg. M.Ö. 650 yılına ait olan, Van Gölü'nün 8 Km doğusunda Tuşpa yakınlarında Toprakkale'de yapılan kazılarda ele geçirilen ve üzerinde Büyük Kral Erimina oğlu Rusa yazıtı bulunan bronz kalkan (British Müzesi). Sağ Taraf: Sol taraftaki bronz kalkanın üzerinde bulunan kabartmaların çizimleri.
Teyshebaini Kalesi kazılarında ele geçirilen I. Argişti dönemine ait bronz başlık kalıntısı.
Kaynaklar
Urartular hakkındaki değerlendirmeler, birkaç kaynaktan gelen verilerle yapılır. Asur yazıtları özellikle erken dönemleri için önemli kaynak grubunu oluşturur. M.Ö. 13-9. yüzyıl arasındaki krallık öncesi dönem genellikle bu kaynaklardan anlaşılmaya çalışılır. M.Ö. 9. yüzyıl ortaları ile 6. yüzyıl arasındaki krallık dönemi ise kayalara kazdırılan Urartu krali yazıtları, az sayıda çivi yazılı kil tablet ile Asur yazıtları ve Arkeolojik bulgular birleştirilerek ortaya konabilir. Büyük kent ve kalelerdeki görkemli mimarlık kalıntıları, maden eserler ve zengin diğer buluntular bu uygarlığı günümüze taşımaktadır.
Urartu Bölgesel Mirası Haritası
Urartu in comparison with states in 2008-en.svg
Urartu Devleti'nin Tarihi Sınırları ve Günümüzdeki Modern Devletlerarası Sınırlar
Urartu M.Ö. IX yy.
Urartu 860 840-en.svg
Urartu 840 820-en.svg
Sol Taraf: Kral Arame zamanında Urartu. Sağ Taraf: I. Sarduri döneminde Urartu
M.Ö. IX. yüzyılın sonunda - VIII. yüzyılın başında Urartu I. Argişti döneminden kalma tablet
Urartu 820 785-en.svg Urartian tablet of Argishti I.jpg
Sol Taraf: İşpuhini ve Menüa dönemine Urartu. Sağ Taraf: Arin BERD tarafından 1958 yılında bulunan ve Erivan'daki Erebuni Müzesi'nde sergilenen tablet.
M.Ö. VIII. yüzyılda Urartu
Urartu 785 753-en.svg
Urartu 753 743-en.svg
Sol Taraf: Kral I. Argişti döneminde Urartu. Sağ Taraf: II. Sarduri döneminde Urartu
Dış bağlantılar
Van Müzesi.
Bibliyografya.
Bibliyografya
Türkçe
Belli, O., Anzaf Kalesi ve Urartu Tanrıları, İstanbul 1998, Arkeoloji ve sanat yüzyıl
Belli, O., Doğu Anadolu’da Urartu Sulama Kanalları/ Urartian Irrigation Canals in Eastern Anatolia, İstanbul 1997, Arkeoloji ve Sanat Y.
Çevik, N., Urartu Kaya Mezarları ve Ölü Gömme Gelenekleri, Ankara 2000, Türk Tarih Kurumu Y.
Çilingiroğlu, A., Urartu Krallığı Tarihi ve Sanatı, İzmir 1997.
Dinçol, A.M.-Kavaklı, E., Van Bölgesinde Bulunmuş Yeni Urartu Yazıtları, İstanbul 1978, Anadolu Araştırmaları Ek Yayın 1.
Erzen, A., Çavuştepe I, Ankara 1978, Türk Tarih Kurumu Y.
Özgüç, T., Altıntepe I-II, Ankara 1966-69, Türk Tarih Kurumu Y.
Köroğlu, K., Urartu Krallığı Döneminde Elazığ (Alzi) ve Çevresi, İstanbul 1996, Arkeoloji ve Sanat Y.
Sevin, V., Eski Anadolu ve Trakya. Başlangıcından Pers Egemenliğine Kadar, Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ansiklopedisi, İstanbul 2003, İletişim Y.
Sevin, V.-E. Kavaklı, Bir Erken Demir Çağ Nekropolü Van/ Karagündüz/ An Early Iron Age Cemetery, İstanbul 1997, Arkeoloji ve Sanat Y.
Yıldırım, R., Urartu İğneleri, Ankara 1989, Türk Tarih Kurumu.
Zehiroğlu, A.M., M.Ö. 8. yüzyıl Urartu belgelerinde "Kolha" Skani Nena, Sayı:1, İstanbul 2009
Milliyet Blog: İnternet günlüğü, e-günlük, e-günce, Türkçe blog, weblog Anadolu Halkl
Yabanci dille - Latin alfebesi
Lenormant François Lettres assyriologiques. — Paris: 1871 Т. I.
Mordtmann A.D. Über die Keilinschriften von Armenien // Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft. — Leipzig: 1877. — В. XXXI.
Louis de Robert Etude philologique sur les inscriptions cunéiformes de l’Arménie. — Paris: E. Leroux, 1876.
Barnett R.D. Urartu // Edwards I.E.S., Gadd C.J., Hammond N.G.L., Boardman J. Cambridge Ancient history. — London: Cambridge University Press, 1982. — Т. 3, part 1. — С. 314—371. — ISBN 0-521-22496-9.
Sayce A.H. The Cuneiform incriptions of Van deciphered and translated // Journal of Royal Asiatic Society. — 1882. — Т. 14.
Schulz F.E. Mémoire sur le lac de Van et ses environs // Journal Asiatique. — Paris: 1840. — В. IX.
F. E. Schulz. «Mèmoires sur le lac de Van et ses environs». Journal Asiatique, Paris, IX, 1940, p. 257-323# Friedrich J. Chaldische (urartäische) Texte // Kleinasiatische Sprachdenkmäler. — Berlin: 1932.
Friedrich J. Einführung ins Urartäische: grammatischer Abriss und ausgewählter Texte mit spachlichen Erläuterungen // Mitteilungen der Vorderasiatisch-Aegyptischen Gessellschaft. — Leipzig: 1933. — В. 37. — № 3.
Stone E.C., Zimansky P. The Urartian Transformation in the Outer Town of Ayanis // Archaeology in the Borderlands. Investigations in Caucasia and beyound. — Los Angeles: University of California Press, 2003. — ISBN 1931745013.
Zimansky P. Ecology and Empire: The Structure of the Urartian State. — Chicago: The Oriental Institute of the University of Chicago, 1985. — (Studies in ancient oriental civilizations). — ISBN 0-918986-41-9
Zimansky P.E. Ancient Ararat, A Handbook of Urartian Studies. — New York: Caravan books, 1998. — С. 19. — 332 с. — ISBN 0-88206-091-0
Sayce A. The Kingdom of Van (Urartu) // The Cambridge Ancient History. — Cambridge: 1929. — Т. 3.
Oktay Belli Van, The Capital of Urartu, Eastern Anatolia. — Istambul: Net Yaginlar A.Ş., 1989. — С. 19. — ISBN 975-479-093-0
Götze, Albrecht Hethiter, Churriter und Assyrer: Hauptlinien der vorderasiatischen Kulturentwicklung im II. Jahrtausend v Chr Geb. Oslo. — Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1936.
Lehmann-Haupt C.F. Armenien, einst und jetzt. — Berlin: B. Behr, 1910—1931.
Zimansky, Paul Urartian Material Culture As State Assemblage: An Anomaly in the Archaeology of Empire // Bulletin of the American Schools of Oriental Research. — The American Schools of Oriental Research, 1995. — В. 299/300. — С. 103 — 115.
Cambel H. Braidwood R. An Early Farming Village in Turkey // Scientific American. — 1970. — № 3.
Oktay Belli Urartian Dams and Artificial Lakes in Eastern Anatolia // Çilingiroğlu A., French D.H. Anatolian Iron Ages 3. The proceedings of the Third Anatolian Iron Ages Colloquium held at Van, 6—12 1990. — Ankara: British Institue of Archaeology in Ankara, 1994. — В. 16. — С. 9—30. — ISBN 1-898249-05-9.
Zimansky P.E. The Kingdom of Urartu in Eastern Anatolia // Sasson J.M. Civilizations of the Ancient Near East. — New York: Scr****r, 1995. — Т. II. — С. 1135—1146. — ISBN 0684192799.
Kramer S.N. Enmerkar and the Lord of Aratta; a Sumerian epic tale of Iraq and Iran. — Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1952.
Sevin, Veli The Origins of the Urartians in the Light of the Van/Karagündüz Excavations // Anatolian Studies. — 1999. — Т. 49.
Zimansky, Paul Urartian Geography and Sargon's Eighth Campaign // Journal of Near Eastern Studies. — University of Chicago Press, 1990. — Т. 49. — № 1. — С. 1 — 21.
Zimansky P. Archaeological inquiries into ethno-linguistic diversity in Urartu // Drews R. Greater Anatolia and the Indo-Hittite language family: Papers presented at a Colloquium hosted by the Univ. of Richmond, March 18-19, 2000. — Washington (D.C.): The Institute for the Study of Man, 2001. — С. 15—27.
Wiseman D.J. Chronicles of Chaldaean kings (626—556 B. C.) in the British Museum, Trustees of the British Museum, London, 1956
Chahin M. The Kingdom of Armenia. — second (revised) edition. — Curzon Press, 2001. — ISBN 0-7007-1452-9
Russell J. The Formation of the Armenian Nation // University of Los Angeles The Armenian People from Ancient to Modern Times. — New York: St. Martin’s Press, 2004. — С. 19—36. — ISBN 1403964211.
Redgate A.E. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 1998. — С. 49. — 332 с. — ISBN 0-631-14372-6
Gocha Tsetskhladze The culture of Ancient Georgia in the first millennium BC and Greater Anatolia: Diffusion or Migration? // Archaeology in the Borderlands. Investigations in Caucasia and beyound. — Los Angeles: University of California Press, 2003. — ISBN 1931745013.# Garsoïan N. The Emergence of Armenia // University of Los Angeles The Armenian People from Ancient to Modern Times. — New York: St. Martin’s Press, 2004. — С. 37—62. — ISBN 1403964211.
Redgate A.E. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 1998. — С. 55. — 332 с. — ISBN 0-631-14372-6
Redgate A.E. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 1998. — С. 52. — 332 с. — ISBN 0-631-14372-6
Burney C.A., Lang D.M. The Peoples of the Hills, Ancient Ararat and Caucaus. — New York — Washington: Praeger Publishers, 1972. — С. 182, 188. — 323 с. — ISBN 0297004956
Redgate A.E. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 1998. — С. 60. — 332 с. — ISBN 0-631-14372-6
Hewsen R.H. Van in This World: Paradise in the Next: The Historical Geography of Van/Vaspurakan / Hovannisian R.G.. — Costa Mesa: Mazda Publishers, 2000. — С. 16.
Redgate A.E. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 1998. — С. 57. — 332 с. — ISBN 0-631-14372-6
Redgate A.E. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 1998. — С. 61. — 332 с. — ISBN 0-631-14372-6
Redgate A.E. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 1998. — С. 51. — 332 с. — ISBN 0-631-14372-6
I. M. Diakonoff Hurro-Urartian Borrowings in Old Armenian // Journal of the American Oriental Society. — American Oriental Society, 1985. — Т. 105. — № 4.
Yabanci dille - Kiril alfabesi
Пиотровский Б.Б. Ванское царство (Урарту) / Орбели И.А.. — Москва: Издательство Восточной литературы, 1959. — 286 с. — 3500 экз.
Мовсес Хоренаци История Армении = ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ / Саркисян Г.Х.. — Ереван: Айастан, 1990. — 291 с. — ISBN 5-540-01084-1
Рецензия Б. Пиотровского на книгу Г. А. Меликишвили «Древневосточные материалы по истории народов Закавказья. Наири-Урарту». — Изд. АН Грузинской ССР, Тбилиси, 1954.
Дьяконов И.М., Старостин С.А. Хуррито-урартские и восточнокавказские языки // Древний Восток: этнокультурные связи. — Москва: Наука, 1988.
Меликишвили Г.А. Урартские клинообразные надписи // Вестник древней истории. — Москва: 1953 — 1954. — № 1 — 4, 1953; 1, 1954.
Меликишвили Г.А. Урартские клинообразные надписи. — Москва: Издательство АН СССР, 1960.
Дьяконов И. М. Ассиро-Вавилонские источники по истории Урарту // Вестник древней истории. — Москва: 1951. — № 2 — 4.
Дьяконов И.М. Урартские письма и документы. — Москва — Ленинград: Издательство АН СССР, 1963.
Иоганнес Фридрих Дешифровка забытых письменностей и языков. — Москва: УРСС, 2003. — ISBN 5-354-00045-9
Дьяконов И.М. Языки древней Передней Азии. — Москва: Наука, 1967.
Отождествление слов «Арарат» и «Урарту» сделано, в частности, на основании сопоставления латинских и греческих переводов Библии, например, по Книге Бытия (Быт.8:4) в греческом переводе Ковчег остановился «на горах Арарат» (др.-греч. ἐπὶ τά ὅρη τα ΄Αραράτ), а в латинском переводе «на горах Армении» (лат. super montes Armentæ). В Кумранских рукописях используется написание арам. hwrrt, явно указывающее на Урарту. См. например: Пиотровский Б.Б. Ванское царство (Урарту) / Орбели И.А.. — Москва: Издательство Восточной литературы, 1959. — С. 33. — 286 с. — 3500 экз.
Мещанинов И. И. Древневанский бог Халд-Халдин // Восточные записки. — 1927.
Rohl, David M. Генезис цивилизации. Откуда мы произошли... = Legend: The Genesis of Civilisation. — Москва: Эксмо, 2002. — 480 с. — (Тайны древних цивилизаций). — 8000 экз. — ISBN 5-699-01429-2
Канева И.Т. Шумерский героический эпос как исторический источник // Вестник Древней Истории. — 1964. — № 3—4.
Salvini Mirjo Geschichte und Kultur der Urartäer. — Darmstadt: 1995.
Меликишвили Г.А. Мусасир и вопрос о древнейшем очаге урартских племён // Вестник древней истории. — Москва: 1948. — № 2. — С. 37 — 48.
Хачатрян А. Пересмотр древнейшего периода наири-урартской истории. — Ереван: 1932.
Капанцян Г.А. Общие элементы между урартским и хеттским языками. — Эривань: 1936.
Шнирельман В.А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Алаев Л.Б. — М.: Академкнига, 2003. — 592 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94628-118-6
Перевод Б. Б. Пиотровского с немецкого подстрочника (E. Ebeling, B. Meissner, E. Weidner Die Inschriften der Altassyrischen Könige. — Leipzig: 1926.
Дьяконов И.М., Урартское государство в новом освещении // Вестник древней истории. — Москва: Наука, 1987. — № 3. — С. 202—211.
Перевод А.П. Рифтина, приведённый в книге: Мещанинов И.И. Халдоведение. История древнего Вана.. — Баку: Известия ООИА, 1927.
Компиляция Б.Б. Пиотровского на основании публикаций переводов трафаретной надписи, обнаруженной в 1950 году, Меликишвили Г.А. Урартские клинообразные надписи // Вестник древней истории. — Москва: 1953 — 1954. — № 1 — 4, 1953; 1, 1954., Оганесян К. Арин-Берд (Ганли-тапа) — урартская крепость города Ирпуни // Известия академии наук Армянской ССР. — Ереван: Издательство АН Арм ССР, 1951. — № 8.
Перевод И. М. Дьяконова с французского подстрочника (Thureau-Dangin F., Dunand M. Til-Barsib. — Paris: 1936.) из сборника: Дьяконов И. М. Ассиро-Вавилонские источники по истории Урарту // Вестник древней истории. — Москва: 1951. — № 2 — 4.
Перевод Б. Б. Пиотровского с немецкого подстрочника (Klauber E. Assyrisches Beamtentum nach Briefen aus der Sargonidenzeit. — Leipzig: 1910.)
Арутюнян Н.В. Биайнили — Урарту. Военно-политическая история и вопросы топонимики.. — Санкт-Петербург: Издательство Санкт-Петербургского университета, 2006. — С. 239. — 368 с. — 1000 экз. — ISBN 5-8465-0133-8
Дьяконов И.М. Предыстория армянского народа. История Армянского нагорья с 1500 по 500 г. до н.э. Хурриты, лувийцы, протоармяне / Еремян С.Т.. — Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1968. — С. 213—224. — 266 с. — 1000 экз.
О последнем периоде Урарту сохранилось мало сведений, поэтому существует несколько альтернативных мнений о порядке правления последних правителей Урарту. Данный список составлен по статье Н. В. Арутюняна (Арутюнян Н. В. Некоторые вопросы последнего периода истории Урарту // Древний Восток. — Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1976. — № 2.), которая учитывает археологические работы на Кармир-Блуре пятидесятых — шестидесятых годов, в отличие от более ранней, но более цитируемой статьи И. М. Дьяконова (Дьяконов И.М. Последние годы Урартского государства по ассиро-вавилонским источникам // Вестник Древней Истории. — Москва: 1951. — № 2.)
Арутюнян Н.В. Биайнили — Урарту. Военно-политическая история и вопросы топонимики.. — Санкт-Петербург: Издательство Санкт-Петербургского университета, 2006. — С. 255. — 368 с. — 1000 экз. — ISBN 5-8465-0133-8
Дьяконов И. М. История Мидии, Ленинград, 1956
Пиотровский Б.Б. Искусство Урарту VIII—VI вв. до н. э.. — Ленинград: Издательство Государственного Эрмитажа, 1962.
Геворкян А.Ц. Из истории древнейшей металлургии Армянского нагорья. — Ереван: Изд. АН Армянской ССР, 1980.
Тураев Б. А. История Древнего Востока. — Санкт-Петербург: 1914.
Тер-Саркисянц А. История и культура армянского народа с древнейших времён до начала XIX века. — Москва: Издательство Восточной литературы РАН, 2005. — С. 52. — 686 с. — 1500 экз. — ISBN 5-02-018445-4
Пиотровский Б.Б. Скифы и Урарту // Вестник древней истории. — Москва: Наука, 1989. — № 4. — С. 3—10.
Чубинишвили Т.Н. Новые данные о проникновении урартской культуры в Южную Грузию // Новое в Советской Археологии. Материалы и исследования по археологии СССР. — Москва: 1965. — В. 130. — С. 198—201.
Джафаров Г.Ф. Связи Азербайджана со странами Передней Азии в эпоху поздней бронзы и раннего железа (по археологическим материалам Азербайджана). — Баку: Элм, 1984. — 106 с.
Источники, подтверждающие маргинальность «хайасских» гипотез армянского этногенеза приведены здесь, а также здесь. Источники, подтверждающие маргинальность концепций армянизации Урарту приведены здесь.
Джаукян Г.Б. Взаимоотношение индоевропейских, хурритско-урартских и кавказских языков. — Ереван: Издательство АН Арм ССР, 1967.
Дьяконов И.М. Предыстория армянского народа. История Армянского нагорья с 1500 по 500 г. до н.э. Хурриты, лувийцы, протоармяне / Еремян С.Т.. — Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1968. — 266 с. — 1000 экз.
Dış bağlantılar
Van Müzesi.
Erzincan'daki Altıntepe kazısı.
Bibliyografya.
Kaynakça
^ Cambridge Ancient History. vol. ii, p. 172
^ Igor M. Diakonoff, Sergei A. Starostin. "Hurro-Urartian and East Caucasian Languages", Ancient Orient. Ethnocultural Relations. Moscow, 1988, pp. 164-207 http://starling.rinet.ru/Texts/hururt.pdf
Kategoriler:
Vikipedi düzenle Mayıs 2011
Anadolu Uygarlıkları
Türk uy
Benzer Konular
| 25 Mayıs 2015 / Misafir Soru-Cevap |
| 24 Mayıs 2011 / Misafir Cevaplanmış |
| Kapat Saat: 16:05 Hoş Geldiniz Ziyaretçi
Benzer Konular
Son MesajlarYenile Yükleniyor... |
Sayfa 0.154 saniyede 10 sorgu ile oluşturuldu