Akarsuların taş ve toprağı sürükleyerek oluşturdukları yeryüzü şekli nedir?
Ziyaretçi
akarsu ve dereler taşları ve toprağı sürükler.bu yolla oluşan yeryüzü şekillerine ne denir
AKARSU AŞINDIRMASI:
Yeryüzündeki karaların %71 inde etkili olan akarsular aktıkları yatağı kimyasal yada fiziksel yolla aşındırarak taşıma ve biriktirme yoluyla şekillendirme yaparlar.
Akarsu Aşındırmasında etkili olan faktörler şunlardır;
1. Akış Hızı
2. Eğim
3. Su Miktarı (Debi)
4. Yük Miktarı
5. Yatağın Genişliği
6. Jeolojik Yapı
7. Bitki Örtüsü etkili olur.
Akarsu aşındırması 3 şekilde olur.
1. Derine Aşındırma: Akarsuyun yatağını düşey doğrultuda aşındırarak deniz seviyesine indirme faaliyetidir.
2. Yana Aşındırma: Özellikle eğimin azaldığı yerlerde salınımlar yapan akarsuyun yanlarını aşındırmasıdır.
3. Geriye Aşındırma: Akarsuyun ağız kısmından itibaren zamanla yatağını feriye doğru kazarak yaptığı aşındırmadır. Bu aşındırmanın son şekli Denge Profilidir.
Ülkemiz jeolojik olarak genç kütlelere sahip olduğu içinakarsuları henüz denge profiline ulaşmamıştır. Bu yüzden aşındırmaları ve akışlar hızlıdır. Ayrıca ulaşıma elverişsiz ancak baraj yapımına (Enerji Üretimi) uygun akarsulardır. Avrupa gibi eski karaların akarsuları ise denge profiline ulaşmış akarsulardır. Bu akarsularda kıyıdan iç kesimlere kadar nehirden ulaşım sağlanabilir çünkü eğim iyice azaldığından akımları yavaştır.
AKARSU AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ
1- Vadi:
Akarsuların içinde aktıkları ve aşındırarak şekillendirdikleri doğal oluklardır.Değişik tipleri vardır.
a) Boğaz Vadi: Sert dağ kütlelerini yarmasıyla oluşan dik yamaçlı derin ancak dar vadilerdir.Gülek ve Geyve Boğazları gibi. (Örnek)
Kanyon Vadi: Özellikle kalkerli arazide görülen ve farklı tabakaların farklı aşınım özellkileri göstermesi sonucu oluşan yamaçları dik ve girintili çıkıntılı olan derin vadilerdir. Ülkemizde Göksu, Lamaz vadileri, Amerikada Kolorado (Grand) Kanyon v.s. (Örnek)
c) Çentik (Kertik) Vadi: Özellikle fazla eğimli sahalarda akarsuyun daha çok derine aşındırma yapmasıyla ortaya çıkan V şekilli vadi tipidir. Ülkemizde en çok görülen vadi tipidir.
d) Yatık Yamaçlı Vadi: Eğimin azaldığı ve akarsuyun yanlara aşındırmasının fazlalaştığı farklı yükseklikteki yamaçlara sahip tabanı daha geniş vadi tipidir. (Örnek)
e) Tabanlı Vadi: Akarsu eğiminin iyice azaldığı yerlerde aşındırmanın tamamen yanlara doğru olması sonucu oluşur. Vadi yamacı iyice belirsizleşir. Akarsı biriktirdiği alüvyonların ortasında büklümler çizerek akmaya başlar.Ege bölgesi akarsılarında bu vadi tipi görülür.
2- Menderes (Büklüm):
Akarsuların eğimin azaldığı yerlerde salınarak akması sonucu akarsu kıvrımlar yapmaya başlamasıyla oluşur. Mendersler yapan akarsu sık sık yatak değiştirir bu değişme sonucu kenarlarda kalan parçalarına Kopuk Menderes denir. Mendersler hem aşındırma hem de biriktirme şekilleridir.
Menderesler oluşturan bir akarsuyun;
a) Eğimi ve Hızı azalmıştır Boyu uzamıştır
c) Aşındırma gücü azalmıştır
d) Biriktirme yapmaya başlamıştır
e) Enerji potansiyeli ve Taşıma Gücü azalmıştır
3- Dev Kazanı:
Akarsuyun yatağındaki faklı dirençteki tabakaların aşınmasıyla ortaya çıkan basamaklı yapılardan akan kısımlarına Çağlayan denir. Bu basamak çok yüksekse Şelale yada Çavlan adını alır. Manavgat, Düden ve Gürlevik Şelaleleri ülkemizdeki bazı örneklerdir. Çağlayanların sularının düştüğü yeri oymasıyla oluşan şekle Dev Kazanı denir.
4- Peribacaları:
Volkanik arazilerde sel sularının arazideki gevşek malzemeyi aşındırırken buradaki sert blok taşların kendilerini ve yakın çevresini aşınıma karşı korumasıyla ortaya çıkan külaha benzer şekillerdir. Niğde. Nevşehir çevresinde görülür.
5- Kırgıbayır (Badlands):
Özellikle yarı kurak iklim alanlarında şiddetli yağışların bitki örtüsünden yoksun arazileri çok fazla aşındırmasıyla oluşan girintili çıkıntılı yer şeklidir. İç ve Güneydoğu Anadoluda oldukça yaygındır.
6- Platolar:
Akarsularca parçalanmış geniş yeryüzü düzlükleridir. Ülkemizin arazisinin çoğunu platolar kaplar. Erzurum-Kars, Haymana, Cihanbeyli, Bozok platoları v.s.bunlardan bazılarıdır.
7- Peneplen (Yontukdüz):
Akarsı aşındırmasının ulaştığı son şekildir. Bu arazilerde artık belirli bir yükselti yoktur ve arazi deniz seviyesine inmiş hafif dalgalı düzlüklerden ibarettir.
AKARSULARDA BİRİKTİRME
Akarsu Biriktirmesinde Etkili Olan Faktörler
1) Yatak eğiminin azalması (en fazla etkili faktör).
2) Akış hızının azalması.
3) Yük miktarının artması.
4) Akımın düşmesi.
Akarsu gücünün azaldığı yerde taşıdığı maddeleri biriktirmeye başlar. Gücünün azaldığı yerde önce iri maddeleri , gücünün tamamen azaldığı yerde ise ince maddeleri biriktirirler. Bundan dolayı akarsu biriktirmesi ile oluşan yer şekillerinin yapısı incelendiğinde akarsuyun akımı hakkında genel bilgileri elde edebiliriz. İri maddeler var ise akım yüksek, ince maddeler var ise akım düşüktür.
AKARSU BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ
1- Birikinti Konisi (Yelpazesi): Dağ yamaçlarından düzlüğe inen akarsularun eğimin aniden azalmasıyla dağın etek kısmında taşıdığı malzemeyi bırakmasıyla oluşan şekillerdir. (Örnek)
2- Dağ Eteği Ovası: Dağ eteklerinde oluşan birikinti konilerinin birleşmesiyle ortaya çıkan uzun ve dalgalı düzlüklerdir. Bursa ovası bu şekilde oluşmuştur.
3- Dağ İçi Ovaları: Dağlık alanlarda akarsuların eğimin azaldığı yerlerde oluşturdukları ovalardır. Bu ovalar kendisine yakın birikinti konileriyle birleşerek genişleyebilirler. Muş ve Erzincan ovaları gibi.
4- Taban Seviyesi Ovası: Akarsuların denize yaklaştıkları yerlerde eğimin azalmasına bağlı olarak biriktirme yapmalarıyla oluşurlar. Deltadan farkı, kara içinde oluşmalrıdır. Adapazarı, B. ve K. Menderes Ovaları böyledir.
5- Delta Ovası: Akarsuların denize döküldükleri yerlerde getirdikleri malzemeyi yığarak oluşturdukları kabaca üçgene benzer ovalardır. Bafra, Çarşamba...v.s.
Delta Ovalarının oluşabilmesi için;
a) Kıyının sığ olması (Şelf alanının geniş olması) Akarsuyun bol alüvyon taşıması,
c) Kıyıda Gel-Git ve kuvvetli akıntı olmaması gerekir.
6- Seki (Taraça): Alüvyal tabanlı vadilerde yeniden canlanan akarsuyun oluşturduğu dolguyu tekrar kazmasıyla oluşan basamaklı şekillerdir. Sekiler hem aşındırma hemde biriktirme şekilleridir.
7- Kum (Irmak) Adaları: Akarsuların eğimin azaldığı yerlerde yatağının genişlemesi ve derinliğinin azalması na bağlı olarak taşıdığı malzemeyi yatak ortasında küçük adacıklar şeklinde biriktirmesiyle oluşurlar.
Sponsorlu Bağlantılar
Akarsu Aşındırmasında etkili olan faktörler şunlardır;
1. Akış Hızı
2. Eğim
3. Su Miktarı (Debi)
4. Yük Miktarı
5. Yatağın Genişliği
6. Jeolojik Yapı
7. Bitki Örtüsü etkili olur.
Akarsu aşındırması 3 şekilde olur.
1. Derine Aşındırma: Akarsuyun yatağını düşey doğrultuda aşındırarak deniz seviyesine indirme faaliyetidir.
2. Yana Aşındırma: Özellikle eğimin azaldığı yerlerde salınımlar yapan akarsuyun yanlarını aşındırmasıdır.
3. Geriye Aşındırma: Akarsuyun ağız kısmından itibaren zamanla yatağını feriye doğru kazarak yaptığı aşındırmadır. Bu aşındırmanın son şekli Denge Profilidir.
Ülkemiz jeolojik olarak genç kütlelere sahip olduğu içinakarsuları henüz denge profiline ulaşmamıştır. Bu yüzden aşındırmaları ve akışlar hızlıdır. Ayrıca ulaşıma elverişsiz ancak baraj yapımına (Enerji Üretimi) uygun akarsulardır. Avrupa gibi eski karaların akarsuları ise denge profiline ulaşmış akarsulardır. Bu akarsularda kıyıdan iç kesimlere kadar nehirden ulaşım sağlanabilir çünkü eğim iyice azaldığından akımları yavaştır.
AKARSU AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ
1- Vadi:
Akarsuların içinde aktıkları ve aşındırarak şekillendirdikleri doğal oluklardır.Değişik tipleri vardır.
a) Boğaz Vadi: Sert dağ kütlelerini yarmasıyla oluşan dik yamaçlı derin ancak dar vadilerdir.Gülek ve Geyve Boğazları gibi. (Örnek)
Kanyon Vadi: Özellikle kalkerli arazide görülen ve farklı tabakaların farklı aşınım özellkileri göstermesi sonucu oluşan yamaçları dik ve girintili çıkıntılı olan derin vadilerdir. Ülkemizde Göksu, Lamaz vadileri, Amerikada Kolorado (Grand) Kanyon v.s. (Örnek)
c) Çentik (Kertik) Vadi: Özellikle fazla eğimli sahalarda akarsuyun daha çok derine aşındırma yapmasıyla ortaya çıkan V şekilli vadi tipidir. Ülkemizde en çok görülen vadi tipidir.
d) Yatık Yamaçlı Vadi: Eğimin azaldığı ve akarsuyun yanlara aşındırmasının fazlalaştığı farklı yükseklikteki yamaçlara sahip tabanı daha geniş vadi tipidir. (Örnek)
e) Tabanlı Vadi: Akarsu eğiminin iyice azaldığı yerlerde aşındırmanın tamamen yanlara doğru olması sonucu oluşur. Vadi yamacı iyice belirsizleşir. Akarsı biriktirdiği alüvyonların ortasında büklümler çizerek akmaya başlar.Ege bölgesi akarsılarında bu vadi tipi görülür.
2- Menderes (Büklüm):
Akarsuların eğimin azaldığı yerlerde salınarak akması sonucu akarsu kıvrımlar yapmaya başlamasıyla oluşur. Mendersler yapan akarsu sık sık yatak değiştirir bu değişme sonucu kenarlarda kalan parçalarına Kopuk Menderes denir. Mendersler hem aşındırma hem de biriktirme şekilleridir.
Menderesler oluşturan bir akarsuyun;
a) Eğimi ve Hızı azalmıştır Boyu uzamıştır
c) Aşındırma gücü azalmıştır
d) Biriktirme yapmaya başlamıştır
e) Enerji potansiyeli ve Taşıma Gücü azalmıştır
3- Dev Kazanı:
Akarsuyun yatağındaki faklı dirençteki tabakaların aşınmasıyla ortaya çıkan basamaklı yapılardan akan kısımlarına Çağlayan denir. Bu basamak çok yüksekse Şelale yada Çavlan adını alır. Manavgat, Düden ve Gürlevik Şelaleleri ülkemizdeki bazı örneklerdir. Çağlayanların sularının düştüğü yeri oymasıyla oluşan şekle Dev Kazanı denir.
4- Peribacaları:
Volkanik arazilerde sel sularının arazideki gevşek malzemeyi aşındırırken buradaki sert blok taşların kendilerini ve yakın çevresini aşınıma karşı korumasıyla ortaya çıkan külaha benzer şekillerdir. Niğde. Nevşehir çevresinde görülür.
5- Kırgıbayır (Badlands):
Özellikle yarı kurak iklim alanlarında şiddetli yağışların bitki örtüsünden yoksun arazileri çok fazla aşındırmasıyla oluşan girintili çıkıntılı yer şeklidir. İç ve Güneydoğu Anadoluda oldukça yaygındır.
6- Platolar:
Akarsularca parçalanmış geniş yeryüzü düzlükleridir. Ülkemizin arazisinin çoğunu platolar kaplar. Erzurum-Kars, Haymana, Cihanbeyli, Bozok platoları v.s.bunlardan bazılarıdır.
7- Peneplen (Yontukdüz):
Akarsı aşındırmasının ulaştığı son şekildir. Bu arazilerde artık belirli bir yükselti yoktur ve arazi deniz seviyesine inmiş hafif dalgalı düzlüklerden ibarettir.
AKARSULARDA BİRİKTİRME
Akarsu Biriktirmesinde Etkili Olan Faktörler
1) Yatak eğiminin azalması (en fazla etkili faktör).
2) Akış hızının azalması.
3) Yük miktarının artması.
4) Akımın düşmesi.
Akarsu gücünün azaldığı yerde taşıdığı maddeleri biriktirmeye başlar. Gücünün azaldığı yerde önce iri maddeleri , gücünün tamamen azaldığı yerde ise ince maddeleri biriktirirler. Bundan dolayı akarsu biriktirmesi ile oluşan yer şekillerinin yapısı incelendiğinde akarsuyun akımı hakkında genel bilgileri elde edebiliriz. İri maddeler var ise akım yüksek, ince maddeler var ise akım düşüktür.
AKARSU BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ
1- Birikinti Konisi (Yelpazesi): Dağ yamaçlarından düzlüğe inen akarsularun eğimin aniden azalmasıyla dağın etek kısmında taşıdığı malzemeyi bırakmasıyla oluşan şekillerdir. (Örnek)
2- Dağ Eteği Ovası: Dağ eteklerinde oluşan birikinti konilerinin birleşmesiyle ortaya çıkan uzun ve dalgalı düzlüklerdir. Bursa ovası bu şekilde oluşmuştur.
3- Dağ İçi Ovaları: Dağlık alanlarda akarsuların eğimin azaldığı yerlerde oluşturdukları ovalardır. Bu ovalar kendisine yakın birikinti konileriyle birleşerek genişleyebilirler. Muş ve Erzincan ovaları gibi.
4- Taban Seviyesi Ovası: Akarsuların denize yaklaştıkları yerlerde eğimin azalmasına bağlı olarak biriktirme yapmalarıyla oluşurlar. Deltadan farkı, kara içinde oluşmalrıdır. Adapazarı, B. ve K. Menderes Ovaları böyledir.
5- Delta Ovası: Akarsuların denize döküldükleri yerlerde getirdikleri malzemeyi yığarak oluşturdukları kabaca üçgene benzer ovalardır. Bafra, Çarşamba...v.s.
Delta Ovalarının oluşabilmesi için;
a) Kıyının sığ olması (Şelf alanının geniş olması) Akarsuyun bol alüvyon taşıması,
c) Kıyıda Gel-Git ve kuvvetli akıntı olmaması gerekir.
6- Seki (Taraça): Alüvyal tabanlı vadilerde yeniden canlanan akarsuyun oluşturduğu dolguyu tekrar kazmasıyla oluşan basamaklı şekillerdir. Sekiler hem aşındırma hemde biriktirme şekilleridir.
7- Kum (Irmak) Adaları: Akarsuların eğimin azaldığı yerlerde yatağının genişlemesi ve derinliğinin azalması na bağlı olarak taşıdığı malzemeyi yatak ortasında küçük adacıklar şeklinde biriktirmesiyle oluşurlar.
