Arama

Büyük Ünlü Uyumu

Güncelleme: 9 Kasım 2017 Gösterim: 56.405 Cevap: 5
ThinkerBeLL - avatarı
ThinkerBeLL
VIP VIP Üye
9 Mart 2009       Mesaj #1
ThinkerBeLL - avatarı
VIP VIP Üye

Büyük Ünlü Uyumu


Bir kelimenin birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın; ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur:
Sponsorlu Bağlantılar
  • adım, ağız, ayak, boyun, boyunduruk, burun, dalga, dudak, duvak, kırlangıç
  • beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük
Buna büyük ünlü uyumu adı verilir.

Büyük ünlü uyumuna aykırı bazı Türkçe kelimeler de vardır:
  • anne
  • dahi
  • elma
  • hangi
  • hani
  • inanmak
  • kardeş
  • şişman
Büyük ünlü uyumu alıntı kelimelerde aranmaz:
  • ahenk
  • badem
  • ceylan
  • çiroz
  • dükkân
  • fidan
  • gazete
  • hamsi
  • kestane
  • limon
  • model
  • nişasta
  • pehlivan
  • selam
  • tiyatro
  • viraj
  • ziyaret
Birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz:
  • açıkgöz
  • bilgisayar
  • çekyat
  • hanımeli
-gil, -ken, -leyin, -mtırak, -yor ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz:
  • akşam-leyin
  • bakla-­gil-ler
  • çalışır-ken
  • ekşi-mtırak
  • yürü-yor
-daş (-taş) eki bazı kelimelerde büyük ünlü uyumuna uymaz:
  • din-daş
  • gönül-daş
  • meslek-taş
  • ülkü-daş
-ki aitlik eki büyük ünlü uyumuna uymaz:
  • akşamki
  • yarınki
  • duvardaki
  • yoldaki
  • ondaki
  • yazıdaki
  • onunki
Büyük ünlü uyumuna girmeyen kelimelere gelen ekler, kalınlık incelik bakımından son hecenin ünlüsüne uyar:
  • adalet-li
  • anne-si
  • kardeş-lik
  • meslektaş-ımız
  • şişman-lık
Son ünlüleri kalın sıradan olmasına karşın incelik özelliği gösteren bazı alıntı kelimeler ince ünlülü ekler alır:
  • alkol / alkolü
  • hakikat / hakikati
  • helak / helakimiz
  • kabul / kabulü
  • kontrol / kontrolü
  • protokol / protokolü
  • saat / saate
  • sadakat / sa­dakatten

BEĞEN Paylaş Paylaş
Bu mesajı 2 üye beğendi.
Son düzenleyen Safi; 9 Kasım 2017 01:47
Tanrı varsa eğer, ruhumu kutsasın... Ruhum varsa eğer!
HipHopRocK - avatarı
HipHopRocK
Ziyaretçi
19 Mart 2009       Mesaj #2
HipHopRocK - avatarı
Ziyaretçi
Büyük Sesli Uyumu
Büyük sesli uyumu, bir sözcükte bulunan ünlülerin kalın ya da ince olarak birbirine uyması durumudur. Bu uyuma göre sözcük içerisindeki kalın ünlüleri kalın ünlüler, ince ünlüleri de yine ince ünlüler takip eder.
Sponsorlu Bağlantılar
  • Türkçe bir sözcüğün ilk ünlüsü kalınsa, sonraki ünlüleri de kalın; ilk ünlüsü inceyse, sonraki ünlüleri de ince olur. Bu durumda kalın ünlüler olan a, ı, o, u ünlülerini sözcük içinde yine a, ı, o, u ; ince ünlüler olan e, i, ö, ü ünlülerini de yine e, i, ö, ü takip edecektir. Örneğin:
Kod:
    konuşma (o, u, a)      
    çamaşır (a, a, ı)
    yukarıda (u, a, ı, a)
    incelik (i, e, i)
    süpürge (ü, e)
    görüntü (ö, ü)
  • Bu kurala uymayan pek az Türkçe sözcük vardır: şişman, anne, elma, kardeş, hangi ... Bu sözcükler de zaman içinde yapılarında meydana gelen değişiklikler nedeniyle uyuma aykırılık göstermiştir.
Kod:
 
    şışman - şişman
    ana - anne
    karındaş - kardeş
    hangı - hangi
    alma - elma
  • Türkçeye yabancı dilden girmiş olan sözcüklerde bu uyuma bağlı değildirler. Bu nedenle de bu kurala uyabilir yahut aykırılık gösterebilirler:
telefon, gazete, kriter, mahur, makbuz, mayo, pantolon ...
  • Bileşik sözcükler iki ayrı sözcüğün birleşmesinden oluştuğu için bunlarda büyük ünlü uyumu aranmaz.
  • Sözcüklere eklenen bazı ekler ise bu kurala uymayarak istisna oluşturabilir.
-yor : Eylemlerde ek gibi kullanılan (ancak aslı eylem olan) -yor' un ünlüsu sözcüklere eklenirken değişmez. Haliyle de ince ünlüleri barındıran sözcüklere eklendiğinde büyük ünlü uyumunu bozar.
Kod:
 kalınlarla:  bul-u-yor       incelerle: görün-ü-yor
              al-ı-yor                   sevin-i-yor
              otur-u-yor                 bilin-i-yor
-ken :
Kod:
 kalınlarla: ağlar-ken        incelerle: biter-ken
             bakar-ken                   gelir-ken
leyin :
Kod:
 kalınlarla: sabahleyin       incelerle: geceleyin
             akşamleyin
-(i)mtırak : Bu ekin başındaki i uyum gösterse de ekin yapısındaki ı değişmez.
Kod:
kalınlarla: sarımtırak       incelerle: yeşilimtırak
ki: Bu ekin ünlüsü dilimizdeki bazı sözcüklerde ( bugün-kü, dün-kü, öbür-kü) yuvarlaklaşmışsa da genel olarak genel olarak kalın ünlülerden oluşan sözcüklere eklendiğinde uyumu bozar.
Kod:
kalınlarla: 
             sabah-ki          incelerle: gece-ki
             akşam-ki                     beri-ki
             yarın-ki
gil :
Kod:
 kalınlarla: babamgil          incelerle: dedemgil

Son düzenleyen Safi; 9 Kasım 2017 01:48
asla_asla_deme - avatarı
asla_asla_deme
VIP Never Say Never Agaın
12 Eylül 2009       Mesaj #3
asla_asla_deme - avatarı
VIP Never Say Never Agaın
Bir kelimenin birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın; ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur: adım, ağız, ayak, boyun, boyunduruk, burun, dalga, dudak, duvak, kırlangıç; beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük. Buna büyük ünlü uyumu adı verilir.

Büyük ünlü uyumuna aykırı bazı Türkçe kelimeler de vardır: anne, dahi, elma, hangi, hani, inanmak, kardeş, şişman.
Büyük ünlü uyumu alıntı kelimelerde aranmaz: ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret.
Birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz: açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli.

-gil, -ken, -leyin, -mtırak, -yor ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz: akşam-leyin, bakla-­gil-ler, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yor.

-daş (-taş) eki bazı kelimelerde büyük ünlü uyumuna uymaz: din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş.

-ki aitlik eki büyük ünlü uyumuna uymaz: akşamki, yarınki, duvardaki, yoldaki, ondaki, yazıdaki, onunki.

Büyük ünlü uyumuna girmeyen kelimelere gelen ekler, kalınlık incelik bakımından son hecenin ünlüsüne uyar: adalet-li, anne-si, kardeş-lik, meslektaş-ımız, şişman-lık.

Son ünlüleri kalın sıradan olmasına karşın incelik özelliği gösteren bazı alıntı kelimeler ince ünlülü ekler alır: alkol / alkolü, hakikat / hakikati, helak / helakimiz, kabul / kabulü, kontrol / kontrolü, protokol / protokolü, saat / saate, sadakat / sa­dakatten.
Son düzenleyen Safi; 9 Kasım 2017 01:49
Şeytan Yaşamak İçin Her Şeyi Yapar....
TUZCUAY - avatarı
TUZCUAY
Ziyaretçi
13 Kasım 2009       Mesaj #4
TUZCUAY - avatarı
Ziyaretçi
Türkçe bir kelimede ilk hecedeki sesli harf kalın ise diğerleri de kalın; ince ise diğerleri de ince olmalıdır.
Bu kurala “büyük ünlü uyumu” (kalınlık-incelik uyumu) denir.

Yani,
kalın (a-ı-o-u) →- kalın (a-ı-o-u)
ince (e-i-ö-ü) -→ ince (e-i-ö-ü) olmalıdır.

Ör:
öğretmenler
İlk hecedeki "ö" ince olduğu için diğerleride ince, Büyük Ünlü Uyumuna uyar.
sonsuzluk
İlk hecedeki "o" kalın olduğu için diğerleride kalın, Büyük Ünlü Uyumuna uyar.

ağaçlıkta (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.)
çocuk (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.)
kaçırılmış (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.)
simii (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.)
öğrendiklerimizi (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.)
oturmadık (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.)
çanta (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.)
geeklik (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.)
sanaı (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.)
çiçek (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.)

Büyük Ünlü Uyumu İle İlgili Özelikler:


1- Büyük Ünlü Uyumu, Türkçe’nin en temel kurallarından biridir ve Türkçe kelimelerin hepsi bu kurala uyar, ancak Türkçe olduğu halde kurala uymayan kelimeler:
alma - elma;
ana - anne;
kangı - hangi;
ataş - ateş;
kardaş - kardeş;
alma -→ elma;

2- Türkçe kelimelere getirilen ekler büyük ünlü uyumuna uyar:
öğren-dik-ler-→imiz→-i
ağaç-→lık→-ta
kaç→-ır→-ıl-→mış
öğret→-men-→ler

Ancak, belli başlı ekler bu kurala uymaz; çünkü bu eklerin tek bir şekli vardır. Bu ekler:
-ki : sabahki – yanımdaki – yarınki
-yor : seviyor – geliyor – bitmiyor
-ken : başlarken – ağlarken - çocukken
-leyin : akşamleyin - sabahleyin
-mtırak: ekşimtırak – yeşilimtırak
-gil : halamgil – amcamgil
-daş : gönüldaş – meslektaş - ülküdaş

Bu ekler ve onların eklendikleri kelimeler büyük ünlü uyumuna uymaz. Tabiki uyumu bozdukları zamanlarda; yoksa
evdeki
bakıyor
gezerken
öğlenleyin
sarımtrak
teyzemgil
yandaş
bu durumlarda kurala uyarlar.

3- Yabancı kelimeler kurala uymaz.
İnsan,
gazete,
kitap,
televizyon,
sehpa,
vb.

Uyarı: Bazı yabancı kelimeler uyabilir:
sosyal,
radyo,
emniyet,
jilet,
mektep…

4- Birleşik ve tek heceli kelimeler de büyük ünlü uyumu kuralı aranmaz.
Kadıköy
hanımeli
Çanakkale
gecekondu

film
Türk
saç
dert
gel -
Son düzenleyen Safi; 9 Kasım 2017 01:50
nicely - avatarı
nicely
VIP VIP Üye
30 Eylül 2013       Mesaj #5
nicely - avatarı
VIP VIP Üye

Büyük Sesli (Ünlü) Uyumu


Ad:  11.JPG
Gösterim: 1067
Boyut:  72.9 KB
Ad:  22.JPG
Gösterim: 1198
Boyut:  30.5 KB

Büyük Ünlü Uyumuyla ilgili Bazı Özellikler:


Ad:  33.JPG
Gösterim: 1050
Boyut:  57.0 KB
Ad:  44.JPG
Gösterim: 1132
Boyut:  62.1 KB
Ad:  55.JPG
Gösterim: 957
Boyut:  79.4 KB
Son düzenleyen Safi; 9 Kasım 2017 01:56
Birbirimize tutundukça ;Bıçakların ucu kapanacak.. ~Smiley9TenderMsn Inlove
zeynep_47_ - avatarı
zeynep_47_
Ziyaretçi
24 Ekim 2013       Mesaj #6
zeynep_47_ - avatarı
Ziyaretçi
Büyük Ünlü Uyumu
Türkçe'de sözcüklerde genel olarak, kalın ünlülerden sonra kalın, ince ünlülerden sonra ince ünlü gelir. Türkçe'yi başka dillerden ayıran bu temel özelliğe büyük ünlü uyumu denir. Kalınlık-incelik uyumu da denir. (Çocuklar, çiçekler, güzel). Bu durum, kelimenin Türkçe olup olmadığını bize gösterir.

Bu kurala göre Türkçe bir kelimenin ünlülerinin tamamı ya kalın ya da ince olmalıdır.
sevilmek, ince, denizden, kelebekler, göstermelik...;
satılık, kalın, oyun, uçurtma, aşağı, sorular...

Bazı kelimeler Türkçe olduğu halde büyük ünlü uyumuna uymayabilir:
Zamanla ses değişikliğine uğramış bazı sözcüklerde bu kurala aykırılık olabilir. Ana bu kelimeler Türkçe sayılır : kardeş (kardaş, karındaş), elma (alma), hangi (hangı, kangı), anne (ana), şişman (şışman),) inanmak (ınanmak,)dahi, hani (kanı-dakı), elma (alma)...

Tek heceli kelimelerde bu kural aranmaz.
Birleşik kelimelerde aranmaz. Kelimeler birleşikken uymaz, ayrı ayrı incelendiğinde uyarsa bu tür kelimeler Türkçe'nin yapısına uygundur. Hanımeli....hanım + eli

Kök veya gövde halindeyken büyük ünlü uyumuna uyduğu halde –yor, ki, -ken, -leyin, -imtırak, -taş -gil eklerini aldığında kurala uymayan kelimelerde özel durumdadır.

-yor :geliyorum, üzülüyorum, siliyorum…
-ken : alırken, koşarken, bakarken...
-leyin : sabahleyin, akşamleyin
-(İ)mtırak : yeşilimtırak, mavimtırak, ekşimtırak...
-ki : onunki, yukarıdaki, akşamki...
-taş : meslektaş, ülküdaş...
-gil : halamgil, dayımgil, baklagiller...

Ancak, bu eklerle yapılan bütün kelimeler büyük ünlü uyumuna aykırıdır denemez. Öyleyse bu eklerin ünlülerinin her zaman aynı özellikte (kalın veya ince) olduğunu, bu yüzden bazı kelimelerde uyuma girmediklerini söyleyebiliriz:

öğleyin, gelirken, sarımtırak, seninki, arkadaş, eniştemgil...
NOT : Bazı yabancı kelimeler tesadüfen uyuma uyabilir. Bunun Türkçe olup olmadığını diğer kurallara bakarak karar vereceğiz. (Cennet : Türkçe'de kel. –c- harfi ile başlamaz)

Yukarıda belirtilen durumlar dışında, bir sözcük büyük ünlü uyumuna aykırı yapıda ise, o sözcük yabancı kökenlidir. Dünya, otomobil, kitap ...Bu kelimeler yabancı kökenli olduğundan b.ünlü uyumuna uymazlar.

Bazı yabancı kelimeler bu kurala uydurulmuştur.
divar→duvar, kalib→kalıp, brillante→pırlanta, suret→surat...
Son düzenleyen Safi; 9 Kasım 2017 01:56

Benzer Konular

1 Şubat 2012 / Misafir Cevaplanmış
4 Aralık 2009 / darq_lowe Cevaplanmış
7 Ocak 2013 / ThinkerBeLL Türkçe Dil Bilgisi
16 Şubat 2012 / Misafir Cevaplanmış
19 Şubat 2012 / Misafir Soru-Cevap