Sıfat, Sıfatların İşlevleri ve Anlamları

Sıfatların İşlevleri ve Anlamları
MsXLabs.org & Temel Britannica

Niteleme sıfatları isimlerin biçimlerini, renkle­rini, durumlarını, yerlerini, bağıntılarını ve buna benzer durumlarını belirtir:

• yuvarlak (masa)
• eğri (çizgi)
• mavi (deniz)
• kırmızı (şapka)
• gerçekçi (yaklaşım)
• kimyasal, fizik­sel (özellikler)

SIFAT (ÖNAD):

*Varlıkları niteleyen yada belirten sözcüklere sıfat denir.

*Bir sözcüğün sıfat olabilmesi için;
a)Mutlaka bir isimden önce gelmesi ve tamlama kurması gerekir.

Mutlu yarınlar bizim olacak.

Mavi gömleğimi daha çok seviyorum.

Üçgen vücutlu olmak isterdim.

Sınava kırk öğrenci katıldı.

Bazı insanlar bencil olur.

Hangi yürek dayanır bu acıya?

Şu adam da gelmedi hala.


b)Çekim eki almaması gerekir.

Soğuklar bir süre daha devam edecekmiş. (Sıfat değildir. Çekim eki almış.)
Yeşiller giymiş üzerine. (Sıfat değildir. Çekim eki almış.)
Bunlara daha sonra “adlaşmış sıfat” diyeceğiz.

İstisna: İyelik eki alan sıfatlar bulunabilir.
Güzelim araba mahvolmuş.

İstisna: Sıfatın isimden önce gelmediği durumlar bulunabilir.
Okulumuzun bahçesi oldukça genişti. (Geniş sözcüğü sıfat kabul edilebilir. Çünkü, okulumuzun bahçesini nitelemiştir.)


Not: Sıfat olan sözcük tek başına kullanıldığında, isim yada zamir gibi farklı bir sözcük türünden olabilir.

Not: Bir sıfat birden fazla ismi niteleyebilir.

Çarşıdan, ucuz elma, portakal, havuç aldım.


Not: Birden fazla sıfat bir ismi niteleyebilir.

Temel, mavi gözlü, sarı saçlı, yakışıklı bir gençti.


Not: Sıfat ile nitelediği ismin arasına noktalama işareti konmaz. Ancak, istisna olarak, birden fazla sıfat, bir ismi niteleyeceği zaman, sıfatlardan sonra virgül kullanılabilir.

Sıfat Çeşitleri

• Soru Sıfatı
• Niteleme Sıfatı
• Belirtme Sıfatı
• İşaret Sıfatı
• Sayı Sıfatı
• Belgisiz Sıfatlar (Belirsizlik Sıfatları)
• Ünvan Sıfatı
• Sıfat Pekiştirme
• Sıfat Küçültme
• Adlaşma Sıfat (Sıfatlarda Adlaşma )

Soru Sıfatıları


*İsimleri (adlar) soru yoluyla belirten sıfatlara verilen addır. Nasıl, kaç, hangi, ne kadar, kaçıncı, kaçar, ne gibi sözcükler soru sıfatı olarak kullanılır.

Örnekler:

Bu bilgiyi hangi kitaptan öğrendin?
Ne kadar elma yedin?
Nasıl bir araba bakmıştınız?
Kaçıncı koltuk size ayrılmıştı?
Daha önce ne iş yapıyordun?
Kaç öğrenci ödevini yapmadı?
Yarışmayı kaçar puanla bitirdiniz?

Aşağıda verilen örneklerde soru bildiren sözcükler çekim eki aldığı için sıfat (önad) özelliğini yitirip soru zamiri (Soru adılı) olmuştur.

Hangileri yürüyüşe gelmedi? (Soru Zamiri)
Kaçı ödevini yapmadı? (Soru Zamiri)

Niteleme sıfatları

*Varlıkların renklerini, biçimlerini, durumlarını bildiren sıfatlardır.
*İsime sorulan “nasıl?” sorusuna cevap verirler.

Kınalı koyunu görünce, köyü hatırladım.
Mor gözlerle etrafına bakıyordu.
Uzun paragraflar zor anlaşılıyor.
Yeşil ördek gibi daldım göllere.

Belirtme Sıfatları

*Varlıkları çeşitli yollarla belirten sıfatlardır.

1)İşaret Sıfatı (Gösterme Sıfatı)
2)Sayı Sıfatı
3)Belgisiz Sıfat (Belirsizlik Sıfatı)
4)Soru Sıfatı
4)Unvan Sıfatları

İşaret Sıfatı (Gösterme Sıfatı)

*İsmin bildirdiği varlığı, işaret yoluyla belirten sıfatlardır.
Bu, Şu, O, Öteki, Beriki, Öbür, Öyle, Şöyle, Böyle, Diğer…

*“Bunlar, Şunlar, Onlar” sözcükleri sıfat olarak kullanılmaz. Çünkü çekim eki almışlardır.

Bu bahaneleri çok duyduk.
Şu adamı bir yerden hatırlıyorum.
Öteki daireye bakıp, karar verelim.
Bir daha öyle kelimeler kullanma.
Bu soruyu diğer öğrencilere de soralım.

*Şunu bir yerden hatırlıyorum.
Ötekine bakıp karar verelim.
Bu cümlelerdeki “Şunu” ve “Öteki” kelimeleri işaret zamiri olur. Çünkü sonrasında isim gelmemiş.

Not: Sözcük türlerini bulurken noktalama işaretlerine dikkat etmeliyiz.

Bu, adam değil. (İşaret zamiri)

Bu adam, değil. (İşaret sıfatı)

Not: “İşte” kelimesi de işaret sıfatı olarak kullanılabilir.

İşte hendek, işte deve….

Sayı Sıfatı

*Varlıkları nicelik (sayısal özellikleri) yönüyle belirten sıfatlardır.
*Asıl sayı sıfatı, Sıra sayı sıfatı, Kesir sayı sıfatı, Üleştirme sayı sıfatı olmak üzere dörde ayrılır.

Bir elma (Asıl sayı sıfatı, varlığın kaç tane olduğunu bildirir. Doğal sayılarla ifade edilir.)
Birinci elma (Sıra sayı sıfatı, varlığın sırasını bildirir.)
Yarım elma (Kesir sayı sıfatı, varlığın sayısını kesir sayıları kullanılarak bildirir.)
Birer elma (Üleştirme sayı sıfatı, varlığın kaçar ayrıldığını bildirir.)

Son elma (Sıra sayı sıfatı)
İlk elma (Sıra sayı sıfatı)
Çeyrek elma (Kesir sayı sıfatı)

Not: “Bir” sözcüğü asıl sayı sıfatı olarak da, belgisiz sıfat olarak da kullanılabilir.

Bir elma yedim. (Asıl sayı sıfatı)
Bir gün sen de anlarsın. (Belgisiz sıfat)(Herhangi anlamında kullanılmış)

*Her soruda sözcüğün sıfat özelliğini gösterip, göstermediğine dikkat edilmeli.
Yarışmaya sekiz öğrenci katıldı. (Asıl sayı sıfatı)
Kardeşim üçüncü oldu. (İsim)

Belgisiz Sıfat (Belirsizlik Sıfatları)

*Belirttikleri ismin özelliklerini tam olarak veremeyen sıfatlardır. Belirsizlik söz konusudur.
Her, hiçbir, birkaç, bütün, kimi, birtakım, nice, başka, birçok, tüm, az, çok, bazı

Az zamanda, çok işler başardık.
Her insan ölümlüdür.
Bütün paramı onun için harcadım.
Başka kalem kullanmalısın.
Nice gün oldu, dönmedi.
Kimi zaman o da beni anlayamaz.

*Bazıları tembel olur. (Belgisiz zamir)

Ünvan sıfatı

*İnsanların rütbesini, lakabını yada sosyal durumunu bildiren sözcükler, isimle beraber kullanılırsa, unvan sıfatı olur.
*İstisna olarak unvan sıfatları isimden önce de, sonra da gelebilir.

Gazi Mustafa Kemal, Ümit Bey, Sevda Hanım, Yüzbaşı Recep, Atilla Dayı, Kel Mahmut

Not: Unvan sıfatları çoğu zaman büyük harfle başlar.

SIFATLARDA PEKİŞTİRME

*Sıfatlarda pekiştirme, anlatımı çekici hale getirmek, anlamı kuvvetlendirmek için çeşitli yollarla yapılır:
a) Pekiştirilecek sözcüğün ilk ünlüye kadar olan kısmı (ünlü dahil) alınır. “p,r,s,m” harflerinden uygun olan biri getirilir. Daha sonra sözcüğün tamamı yazılır.

Sarı >> Sa-p-sarı
Beyaz >> Be-m-beyaz
Temiz >> Te-r-temiz
Katı >> Ka-s-katı

b) İlk maddeye ek olarak, “p,r,s,m” harflerinden sonra “e,a” harflerinin getirilmesi ile oluşur.

Sağlam >> Sa-p-a-sağlam
Yalnız >> Ya-p-a-yalnız

c) İkilemelerle pekiştirme yapılabilir.

Kara kara bulutlar
Yüce yüce dağlar
Uzun uzun kavaklar

d) “mi” soru edatı ile pekiştirme yapılabilir.

Güzel mi güzel araba
Hoş mu hoş koku
Geniş mi geniş oda

e) Kuralsız olarak gerçekleşen pekiştirmeler vardır.

Darmadağınık, Karmakarışık

SIFATLARDA KÜÇÜLTME:

*Sıfatlarda küçültme, -cik, -ce, -cek, -imsi, -imtrak, -su, ekleriyle yapılır.

Ufacık ev
Derince çukur (Dikkat edin, derine yakın ama derin değil!!!)
Büyücek oda
Yeşilimsi örtü
Sarımtrak gömlek
Çocuksu yüz

SIFATLARDA ADLAŞMA (ADLAŞMIŞ SIFAT)

*Sıfatlarda adlaşma birkaç şekilde oluşabilir:
a) Sıfat tamlamasında isim düşürülerek oluşabilir. Böyle durumlarda sıfat ismin yerini tutar.
Genç, hızla yanıma yaklaştı. (Genç adam)
Mavi, sevmediğim bir renktir. (Mavi renk)

b) Sıfat durumundaki kelimeye, çekim ekleri getirilerek oluşabilir.
Yoksullara yardım etmeyi severdi. (Yoksul insanlara)
Kısaları şuraya ayır. (Kısa parçaları)

c) Sıfatla isim arasına noktalama işareti getirilerek oluşabilir.

Yaşlı, hizmetçiyi yanına çağırdı.
Genç, adama yalvarıyordu.

Sıfat Çeşitleri

• Soru Sıfatı
• Niteleme Sıfatı
• Belirtme Sıfatı
• İşaret Sıfatı
• Sayı Sıfatı
• Belgisiz Sıfatlar (Belirsizlik Sıfatları)
• Ünvan Sıfatı
• Sıfat Pekiştirme
• Sıfat Küçültme
• Adlaşma Sıfat (Sıfatlarda Adlaşma )

Niteleme Sıfatları

Bir varlığın sahip olduğu özelliklere (güzel, pahalı, yeni gibi) nitelik denir. Varlığın biçimi rengi ve durumu niteliğiyle ilgilidir. Niteleme sıfatları "Nasıl?" sorusu sorularak bulunur.

Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır.
Acı haber tez duyulur.
İşleyen demir pas tutmaz.
Ucuz etin yahnisi yavan olur.
Kurt dumanlı havayı sever.
Kusursuz dost arıyan dostsuz kalır.



Bellirtme Sıfatları

Varlıkları sayı, nicelik, işaret belgisizlik ve soru yönüyle belirten sıfatlardır.

İki (sayı)
Bu (işaret)
Birkaç (belgisizlik)
Hangi (soru)

-- Sayı Sıfatları

Varlıkları sayı yönüyle belirten sıfatlardır. Sayı sıfatlarını örnekliyerek dörde şöyle gruplıyabiliriz:

1- İki ampul
2- İkinci sporcu
3- Yarım limon
4- Dörder yumurta

A- Asıl Sayı Sıfatları

Varlıkların gerçek yani asıl sayısını bildiren sıfatlardır. "Kaç" sorusu sorularak bulunur.

Tatilde üç roman okudum.
Benim on iki misketim var.
Şehre on kilometre kaldır.

B- Sıra Sayı Sıfatları

Varlıkların sırasını gösteren sıfatlardır. Sayılarlara "-ncı / -nci" getirilerek yapılır. "Kaçıncı?" sorusu sorularak bulunur.

Ben dördüncü katta oturuyorum.
On beşinci yüzyılda yaşamış.
Defterin daha beşinci sayfasındayım.
Onuncu koşu yapıldı.


C- Kesir Sayı Sıfatları

Varlıkları kesirli ifadelerle gösteren sıfatlardır. "Kaçta kaç?" sorusu ile bulunur.

Yarım ekmek kokoreç yedim.
Çeyrek asırdır burada yaşarım.
Maaşıma yüzde on zam yapıldı.

D- Üleştirme Sayı Sıfatları

Üleştirme; bölüştürme, dağıtma anlamına gelmektedir.

Varlıkların bölüştürülmüş şeklini ifade eden sıfatlar,üleştirme sıfatlarıdır.
Sayılara "-ar / -er / " eki getirilerek yapılır. "Kaçar?" sorusu sorularak bulunur.

Herkes üçer paket un aldı.
Çocuklara ikişer top verildi.

-- İşaret (Gösterme) Sıfatları

Varlıkları işaret yoluyla gösteren sıfatlardır. İşaret sıfatlarına "gösterme sıfatları" da denir. "Hangi?" sorusu sorularak bulunur.

Bu kitabı ona ver.
Şu gözlük benim.
O arabayı gördüm.

-- Belgisiz Sıfatlar

Varlıkları tam olarak değil de aşağı yukarı belirten sıfatlardır. Örneğin; "birkaç" sözcüğü net bir sayıyı ifade etmemektedir. Bu sözcük bir isimden önce kullanılırsa sıfat görevi kazanmış olur.

Birkaç çocuk seni sordu.
Bu konuda birçok kitap basıldı.
Kimi polisler trafiği düzenler.
Bazı öğrenciler sınıfta kaldı.
Çoğu yolcu otobüsten indi.

Anlamı Pekiştirilmiş Sıfatlar

Bazı varlıkları nitelerken kullandığımız sıfatın anlamı yeterli olmayabilir. Bu durumda sıfatın anlamı pekiştirilir yani güçlendirilir, kuvvetlendirilir.

Pekiştirme sıfatları birkaç yolla yapılır:

1- Sıfatın ilk ünlüye kadarki kısmı alınır. "p, r, s, m" harflerinden uygun olanıyla birlikte bu kısım sıfatın başına getirilir. Böylece sıfatın anlamı pekişir.

Koca ev --- Koskoca ev
Uslu çocuk --- Upuslu çocuk
Temiz kalp --- Tertemiz kalp
Beyaz gömlek --- Bembeyaz gömlek

2- Sıfatın tekrar edilerek (yinelenerek) sıfatın anlamı pekiştirilebilir.

küçük bilyeler --- küçük küçük bilyeler
iri gözler --- iri iri gözler
sıcak simit ---sıcak sıcak simit
parlak renkler --- parlak parlak renkler


Anlamı Küçültülmüş Sıfatlar

Sıfatın anlamının olduğundan daha da küçük gösterilmesidir. Bu yapılırken "-cik / -ce" kullanılır.

ufak kaplumbağa --- ufacık kaplumbağa
büyük kabak --- büyükçe kabak