Ünlü Daralması

Ünlü Daralması (a - ı, e – i)

Türkçede a, e ünlüsü ile biten fiillerin şimdiki zaman çekiminde, söyleyiş ve yazılışta da a ünlüleri ı, u; e ünlüleri i, ü olur:

• başlıyor, kanı­yor, oynuyor, doymuyor
  
• izliyor, diyor, gelmiyor, gözlüyor

Birden çok heceli ve a, e ünlüleri ile biten fiiller, ünlüyle başlayan ek aldıklarında bu fiillerdeki a, e ünlülerinde söyleyişte yaygın bir daralma (ı ve i'ye dönme) eğilimi görülür. Ancak, söyleyişteki ı, i ünlüleri yazıya geçirilmez:

• başlayan
• yaşayacak
• atlayarak
• saklayalı
• atmayalım
• gelmeyen
• izlemeyecek
• gitmeyerek
• gizleyeli
• besleyelim

Buna karşılık tek heceli olan demek ve yemek fiillerinde, söyleyişteki i ünlüsü yazıya da geçirilir:

• diyen, diyerek, diyecek, diyelim, diye
  
• yiyen, yi­yerek, yiyecek, yiyelim, yiye, yiyince, yiyip
  

Ancak deyince, deyip sözlerindeki e yazı­lışta korunur.

Ünlü Daralması

"a, e" geniş ünlüleriyle biten sözcükler "-yor" eki ile çekimlendiğinde sözcüğün son hecesinde bulunan geniş ünlüler daralarak "ı, i, u, ü" ünlülerine dönüşür. Bu ses olayına "ünlü daralması" denir.

• sakla + yor > saklıyor
• dile + yor > diliyor
• kutla + yor > kutluyor

Uyarı
"y" kaynaştırma ünsüzünden önce gelen "a, e" geniş ünlülerindeki daralma ya­zıya geçirilmez. Ancak "demek ve yemek" eylemleri bu kuralın dışındadır. Aşağıdaki örnekler doğru yazımlardır.

• de - y - ecek > diyecek
• ye - y - ecek > yiyecek

Ünlü daralması (darlaşma)

Bir kelimede düz-geniş ünlülerden (a, e) sonra –yor eki gelirse, bu ünlüleri darlaştırarak –ı-i-u-ü ‘ye dönüştürür. Geniş olan ünlülerin daraldığı için bu kurala ünlü daralması denir.

Örnek :
Yazma-yor→yazmıyor
Anla-yor→anlıyor
Hopla-yor→hopluyor.
Bekle- yor→bekliyor

Dilimizde birçok yerde, yanlış ünlü daralması da yapıldığı görülür. Kaynaştırma harflerinden y'den önce gelen a, e ünlüleri konuşmada daralabilir. Ama bu daralma yazıda gösterilmemelidir.
Almayan (Doğru) → Almıyan (Yanlış),
Bekleyecek (Doğru) → Bekliyecek (Yanlış)

Özel Durumlar

Bazı kelimelerde –yor eki kullanılmadığı halde, ünlü daralması olabilir. de- ve ye- kelimelerine ünlü ile başlayan ek geldiğinde araya –y- kaynaştırma ünsüzü girer ve bu

Kaynaştırma ünsüzü kelimelerin kökündeki e'leri i'ye dönüştürür.

Diye, diyen, yiyecek, yiyerek...

NOT : Ünsüzle biten kelimelere –yor eki geldiğinde, kelimenin kökü ile ekin arasına ı, i, u, ü yardımcı sesleri gelir. Bu, ünlü daralması ile karıştırılmamalıdır. Buna göre, aşağıdaki kelimelerde ünlü daralması yoktur:
Oturuyor, iniyor, bakıyor...

Türkçede "a, e" ünlüsü ile biten eylemlerin şimdiki zaman çekiminde, söyleyiş ve yazılışta da "a" ünlüleri "ı, u"; "e" ünlüleri "i, ü" olur:
başla-yor > başlıyor
kana-yor > kanıyor
oyna-yor > oynuyor
doyma-yor > doymuyor
izle-yor > izliyor
de-yor > diyor
gelme-yor > gelmiyor
gözle-yor > gözlüyor
Birden çok heceli ve "a, e" ünlüleri ile biten eylemler, ünlüyle başlayan ek aldıklarında bu eylemlerdeki "a, e" ünlülerinde söyleyişte yaygın bir da­ralma (ı ve i'ye dönme) eğilimi görülür. Ancak, söyleyişteki "ı, i" ünlüleri ya­zıya geçirilmez:

başlayan
yaşayacak
atlayarak
saklayalı
atmayalım
gel­meyen
izlemeyecek
gitmeyerek
gizleyeli
besleyelim
Buna karşılık tek heceli olan "de(mek)" ve "ye(mek)" eylemlerinde, söyleyişteki "i" ünlüsü yazıya da geçirilir:

diyen
diyerek
diyecek
diyelim
diye
yiyen
yiyerek
yiyecek
yiyelim
yiye
yiyince
yiyip
Ancak "deyince, deyip" sözlerindeki "e" yazılışta korunur.

Örnek Soru:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, söyleyişte olan bir ünlü daralması yazılışa geçirilerek yanlışlık yapılmıştır?
A) Ayrılıyoruz, deyip yolunu ayırdı.
B) Daha yaşıyacak ne günlerimiz var.
C) Ali, "Yarın gidiyoruz." deyince heyecanlandım.
D) Yemeği o kadar tuzlu yiyince hastalandı.
Cevap: B

Örnek Soru:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, ünlü daralması yoktur?
A) Samet şu an telefonda konuşuyor.
B) Daha dün aldığım gömleğimi bulamıyorum.
C) Haftanın bazı günleri beni arıyor.
D) Son dakikaların doya doya yaşıyor.
Cevap: A

Türkçede a, e ünlüleri ile biten fiillerin şimdiki zaman çekiminde, söyleyişte de yazımda da a ünlüsü ı, u; e ünlüsü i, ü olur: başlıyor (<başla-yor), oynuyor (<oyna-yor), doymuyor (<doyma-yor), izliyor (<izle-yor), diyor (<de-yor), gelmiyor (<gelme-yor), gözlüyor (<gözle-yor) vb.

Birden çok heceli ve a, e ünlüleri ile biten fiiller, ünlüyle başlayan ek aldıklarında bu fiillerdeki a, e ünlülerinde söyleyişte yaygın bir daralma (ı ve i’ye dönme) eğilimi görülür. Ancak söyleyişteki ı, i ünlüleri yazıya geçirilmez: başlayan, yaşayacak, atlayarak, saklayalı, atmayalım; gelmeyen, izlemeyecek, gitmeyerek, gizleyeli, besleyelim vb.

Buna karşılık tek heceli olan demek ve yemek fiillerinde, söyleyişteki i ünlüsü yazıya da geçirilir: diyen, diyerek, diyecek, diyelim, diye; yiyen, yi­yerek, yiyecek, yiyelim, yiye, yiyince, yiyip vb. Ancak deyince, deyip sözlerindeki e yazı­lışta korunur.