Tacikistan ve Tacikistan Tarihi

Tacikistan
Vikipedi, özgür ansiklopedi

Sponsorlu Bağlantılar

Tacikistan (Tacikçe: Тоҷикистон, Tocikiston, Farsça: تاجيكستان), resmî adıyla Tacikistan Cumhuriyeti, (Tacikçe: Ҷумҳурии Тоҷикистон) Orta Asya'da denize çıkışı olmayan bir ülkedir. Komşuları güneyde Afganistan, batıda Özbekistan, kuzeyde Kırgızistan ve doğuda Çin Halk Cumhuriyeti'dir. En büyük etnik grubun Tacikler olduğu ülkede tarihi ve kültürel olarak bölgede varlığını sürdüren Farslar ve Özbekler'de bulunmaktadır ve bu halklar da Tacikçe konuşmaktadır. Ülkenin bulunduğu alanda Samanîler İmparatorluğu varlığını sürdürmüş. 20. yüzyılın başında Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği kurulduktan sonra bu birliğin uzantısı olan Tacik Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti varlığını sürdürmüştür. Devlet başkanı Emomali Rahmon'dur.

Demografi

Ülkede en büyük etnik grup %64.9 oranla Tacikler, 2. etnik grup ise %25 oranla Özbek'ler, 3. büyük etnik grup ise %3.5'luk bir oranla Rus'lar ve diğer belirlenemeyenler %6.6'lık bir kesimi oluştururlar. Resmi dil Tacikçe olmasına rağmen, yakın çağdaki etkileşimlerden dolayı Rusça'da kullanılır ama Rusça'nın resmi bir statüsü yoktur. Ülkede insanların mensup olduğu en büyük din İslam'dır. Halkın %85'i Sünni Müslüman, %5'i ise Şii Müslüman'dır. Geri kalan %10'luk gibi bir kısmı Hıristiyan'lar oluştururlar. Ülkede Hıristiyan'lar daha çok Rus Ortodoks Kilisesi'ne mensupturlar. Tacikistan, Haçlı Seferleri sırasında İran'a bağlı bir özerk bölgeydi.

Yönetim Birimleri

• Dağlık Badahşan Özerk Yönetimi
• Duşanbe
• Sogd
• Hatlon

Coğrafya

Ülkenin denize kıyısı yoktur. Denize kıyısı olmadığından ve bulunduğu yükseklikten dolayı sert bir iklime sahiptir. İklimi özetlersek, iç kısımlarda kıtasal, Pamir dağlarında yarı çöl ve kutupsal iklim görülmektedir. Bu da sıcak iklime neden olmaktadır.

TACİKİSTAN

Orta Asya'da ülke, kuzeyden Özbekistan ve Kırgızistan, güneyden Afganistan, doğudan Çin'le çevrilidir.

• Yüzölçümü 143.100 km2,
• nüfusu 6.270.000,
• başkenti Duşanbe'dir.

Çok dağlık (yarısı 3.000 m. yükseltinin üzerinde) olan ülke toprakları, Pamir'in doğu kesiminde yer alır (Komünizm Doruğu'nda 7.496 m'ye, Lenin Doruğu'nda 7.134 m.'ye yükselen Transaltay Dağları). Batıda, Zerefşan Sıradağları 5.495 m.'ye yükselir; kuzeyde, Tianşan'ın kolları Fergana çöküntü alanına tepeden bakar. S

ularını Yukarı Amu Derya (Pianc) ve kolları (Vahş, Murgab) ile Zerefşan'ı alarak büyüyen Sir Derya'nın topladığı, kuzey sınırları kıvrıntılı ülke toprakları, güneybatıda iyice korunaksız bir dağ eteği üzerinde uzanır.

Karasal koşulların ve yükseltinin etkilendiği iklim, batıya doğru yumuşar. Nüfus Tacikler (% 62,3), Özbekler (% 23) ve Ruslardan (% 7,6) oluşur.

Tarım ve hayvancılık: tarım ürünleri (pamuk, tütün, tahıl, çiçek, meyve, ağaç yetiştiriciliği) ve özellikle sığır besiciliği.

Kömür (Şurab), hidrokarbürler (Nefteabad) ve aralarında uranyumun (Nurek) bulunduğu demirdışı metaller; Sir Derya (Karakum) ve Vahş üzerinde hidroelektrik santralları, kurşun ve çinko.

Şehirlerde sanayi ve zanaatçılık: metalürji; makine imalatı, tarım aletleri; tekstil (pamuk, ipek); deri; gıda sanayii; tütün. 1924'te kurulan ve önce Özbekistan sınırları içinde yer alan Tacikistan, 1929'da SSCB'nin federe cumhuriyetlerinden biri oldu. Ağustos 1991'de bağımsızlığını kazanan ülke, BDT'nin üyesi olup Mart 1992'de BM'ye kabul edildi.

TACİKİSTAN, Orta Asya'da, Çin ve Afganistan sınırında devlet; 143 100 km2; 5 200 000 nüf. (1990). Başkenti Duşanbe. Resmi dili tacikçe.

Halkının çoğu Tacikler (% 63) ve Özbekler'den (% 23) oluşan Tacikistan'da büyük bir nüfus dinamizmi görülür; son 20 yıl içinde ülke nüfusu bir misli artmıştır.
Tacikistan bir yüksek dağlar ülkesidir: topraklarının büyük bölümünün yükseltisi 2 000 m'nin üzerindedir Doğudaki Yukarı Bedahşan, yükseltisi 4 000 m'yi bulan yüksek platoların yanında yükselen Pamir kütlesinde uzanır. 8 000 km2’lik alan kaplayan buzullar (Fedçenko buzulu) Pianc ve Vahş'ı oluşturan selsularını besler. İklimi sert, ulaşımı çok güç olan bu bölgenin nüfusu seyrektir; burada Tacikler, vadi dipleriyle yüksek platoların otlakları arasında göçebe hayvancılıkla uğraşırlar. Batı Tacikistan, Türkistan sıradağlarının, Zerefşan'ın ve Hisar'ın güneyinde, batıdan doğuya doğru uzanan, Vahş'a ve Kafirnigan'a (bunlar G.'de Pianc'a ulaşırlar) açılan geniş vadiler kapsar. K.'de, Fergana vadisinin bir bölümü de Tacikistan sınırları içine girer.
Halkın çoğu ve iktisadi etkinliklerin büyük bölümü havzalarda ve vadilerde toplanmıştır Su kaynaklarının düzenlenmesi sulu tarımın gelişmesine yol açmıştır. Ekilen toprakların % 40'ı uzun elyaflı pamuk ekimine ayrılmaktadır; bu pamuğun yüksek verimi (hektar başına 30 kile), ülke ekonomisine dışsatım yoluyla önemli gelir sağlar. Yem bitkileri ve tahıl ekiminin yanı sıra meyve bahçeleri ve bağlar da önemli yer tutar.
Nurek santralının ve Regar alüminyum kompleksinin yapımı, hâlâ kırsal özellikler taşıyan bir ekonomide, sanayi gelişmesinin yeni bir evresini işaret eder. Nüfusun yalnızca üçte biri kentlerde yaşar. Ülkenin geri kalan bölümünden kopuk olan Kuzey Tacikistan'ın odağı, besin ve tekstil (ipek, pamuk) sanayileriyle canlılık kazanan Hocent'tir. Güney Tacikistan'ın kent ağı Duşanbe'nin etkisindedir. Küçük sanayi merkezleri Kulyab ve Kurgan-Tyube, aynı zamanda yönetim merkezi görevini yüklenirler.

Sakalar, Toharlar, Baktrialılar, Soğdak- lar gibi İran kökenli etnik gruplardan oluşan Tacikler, ilk ve orta çağlarda uzun süre türk ve moğol egemenliği altında yaşadılar. Tacikler’in yoğun olarak yaşadıkları bölgelerden Şugnan ve Cürcan önce Safeviler'le özbekler (XVI.-XVII. yy.'lar), sonra da Afganistan ile Buhara ve Kokand hanlıkları (XVIII.-XIX. yy.) arasında sürekli savaşlara yol açtı, öte yandan, Buhara hanlığı'nı egemenlikleri altına alan (1868), Kokand hanlığı'nı ortadan kaldıran (1876) ve Pamir yaylasını topraklarına katan (1895) Ruslar, böylece tacik ülkesinin büyük bölümünü ele geçirdiler. Afganlılar’ı da Şugnan'da Amu Derya'nın güney kıyılarına çekilmek zorunda bırakan Ruslar, ırmağın kuzey kesiminde kalan Tacikler'i kendi denetimlerindeki Buhara hanlığı'na bağladılar.
1917 devriminden sonra Taciklerin yaşadığı toprakların bir bölümü nisan 1918'de kurulan Türkistan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne bağlandı. Bugünkü Tacikistan topraklarının büyük bölümünü kapsayan Buhara Hanlığı'nda ağustos 1920'de yönetime el koyan devrimciler, aynı yıl ekim ayında Buhara Sovyet Halk Cumhuriyeti'ni kurdular. Bunu 1921 başlarında Duşanbe ve Kulyab'ın Kızıl Ordu'nun eline geçmesi izledi. Yeni yönetime karşı 1922'de başlayan Basmacı ayaklanması 1923'te denetim altına alındı. Ancak İbrahim Bek komutasındaki ayaklanmacılar Doğu Buhara'daki etkinliklerini 1931'e değin sürdürdüler.
1924'te Buhara Sovyet Halk Cumhuri- yeti'yle Türkistan ÖSSC'ye bağlı tacik toprakları birleştirilerek Tacikistan ÖSSC kuruldu. Yönetsel olarak Özbekistan SSC' nin bir parçası olan Tacikistan ÖSSC'ye, 1929'da birlik cumhuriyeti statüsü verildi Tacikistan'da 1928 ve 1929’da uygulanan tarımsal kolektifleştirme programları güçlü bir direnişle karşılaştı. Sonraki yıllarda, parti örgütü ve bakanlar kurulunda sık sık temizlik hareketlerine gidildi.
Tacikistan 1990'da, diğer birlik cumhuriyetleri gibi, güçlü milliyetçi hareketlere sahne oldu. Ağustos 1990'da egemenliğini ilan etti. Tacikistan Komünist partisi adını Sosyalist parti'ye çevirdiyse de çok geçmeden gene eski adını aldı. Yapılan ilk serbest seçimleri komünistler kazandı. Şubat 1990'da muhalefetle Komünist partisi arasında başlayan küçük çatışmalar giderek yayıldı. Yeraltı faaliyetlerini açığa vuran ve daha çok özerk Yukarı Bedahşan bölgesinde toplu halde yaşayan mollalar muhalefetle birleştiler ve Yukarı Bedahşan'a özerk cumhuriyet statüsü tanınmasını istediler. Bu siyasal çatışmalara bir de kuzey-güney bölünmesi eklendi: Komünist partisi kadrolarını sağlayan kuzeydeki Hocent ile İslamcıların egemen olduğu güneydeki Kulyab yöresi (Kulyab kenti hariç) karşı karşıya geldi. 19 temmuz 1991'de yapılan ve başarısızlığa uğrayan Moskova darbesinden sonra iktidardaki Komünist partisinin başkanlığına Rahman Nabiev getirildi, Nabiev aralık 1991’de yapılan başkanlık seçimlerini kazanarak (% 58 oy) cumhurbaşkanı oldu. Muhalefet seçime hile karıştırıldığını öne sürerek gösterilere girişti. Gösteriler mayıs 1992'de silahlı çatışmaya dönüştü. Ülkedeki rus ordusu işe karışmadı. Muhalefet başarı sağlamakla birlikte kuzeyin ayrılmasından korkarak İslam cumhuriyeti ilan etmekten kaçındı. Özbekistan'la sorun çıkmaması için, Iran da uzlaşmadan yana çıktı. Mayıs 1992 sonunda bir koalisyon hükümeti kuruldu ve Rahman Nabiev cumhurbaşkanı olarak kaldı. Fakat uzlaşma devam etmedi, gittikçe şiddetlenen çatışmalar çok geçmeden iç savaşa dönüştü. Cumhurbaşkanlığı sarayı silahlı muhalefet kuvvetlerinin eline geçti Başkan Nabiev saraydan ayrılarak rus askeri kışlasına sığındı, yerine Ali Rahmanov başkanlığa getirildi. Duşanbe'de olağanüstü hal ilan edildi. İslamcılara karşı, özellikle afgan sınırını kapatmak üzere rus birlikleri de tacik hükümet kuvvetlerine yardımcı oldular. 1993 başlarında hükümet yandaşı silahlı milislerin de desteğiyle R. Nabiev ve komünist yandaşları İslamcı güçleri ezerek egemenliği sağladılar.

İran halklarının doğu kolu olan Tacikler, İranlIlar ile bir ölçüde Avesta'da izine rastlanan bir islamöncesi mitoloji geleneğini paylaşırlar ve kültürlerinin temelinde Rudeki, Dakiki, Ö. Hayyam, Nasırı Hüsrev, Firdevsi, Cami gibi büyük iranlı şairlerin bulunduğunu ileri sürerler. XVI. yy.'da Iran topraklarından kopmuş olan Tacikistan'da edebiyat, önce hint “özenticiliğinin" etkisinde kaldıktan sonra zanaatçı çevrelerden çıkmış şairlerin (Vasiti, Müşfiki [1525-1588], Saydo Nesefi [XVII. yy. sonu]) yapıtlarında özgün toplumsal öğeleri işler. XIX. yy.'da filozof A. Doniş (1827-1897) İranlı Bedil'in getirdiği kapalılığa tepki olarak Tacikistan'ı modern düşünceye açmaya başladı. Ayni (1878- 1954) ve iranlı şair Lahuti'nin (1887-1957) temelini attıkları XX. yy. tacik edebiyatında şiir, M. Rahimi (1901-1968), P. Suleymoni (1899-1933), Mirşakar (doğm 1912), M. Dursunzade (doğm. 1911), M. Kanoatov (doğm. 1932) ile ilerledi, ardından da düzyazı ve tiyatro gelişti: Dikrami (doğm 1909), A Dehoti (1911-1962), R. Çelil (doğm. 1909), S. Ulugzade (doğm.1911), F. Muhammedyev (doğm. 1928).

Eski Baktria ve Soğd'un doğu kesiminde yer alan Tacikistan'da, Yontmataş (30 buluntu yeri saptanmıştır) ve Yenitaş dönemlerine ait pek çok kalıntı vardır. Pamir'deki saka mezarlarının yanı sıra bölgede, baktria kentlerinin kalıntıları (Kei Kobadşah, I.Ö. III.-I. yy.) ve ilk kuşana göçebelerine ait mezarlıklar (Tulhar, I.Ö. II.-I. yy.) ortaya çıkarılmıştır. "Oxus (Amu Derya) hazinesi'nin, Tacikistan topraklarında yer alan Tahti kobad'dan geldiği sanılmaktadır. Acina-tepe manastırı (I.S. VII. yy ), buddhacılığın varlığına tanıklık eder. Zerefşan vadisindeki Pencikent' kalıntıları ise, bölgede zengin bir soğd uygarlığının gelişmiş olduğunu gösterir.

TACİKLER, bir İran dili konuşan, Orta Asya'nın G.-D. kesiminde ve K. ve Orta Afganistan'da yaşayan halk. Toplam nüfusları yaklaşık 7,5 milyon kişi olan Tacikler'in 3,5 milyonu Tacikistan'da, yaklaşık 4 milyonu Afganistan'da yaşamaktadır. Şinciang'ın batı kesiminde ve Kuzey Pakistan'da da küçük tacik toplulukları vardır. 1924'te kurulan, 1929'da federe bir cumhuriyet durumuna gelen ve 1990'da bağımsızlığını kazanan Tacikistan Cumhuriyeti, Tacikler'in Orta Asya'daki ulusal devletidir. Orta Asya'nın eski yerleşik' halkını simgeleyen Tacikler, çoğunlukla hanefi mezhebinden Sünni müslümanlar- dır. Afganistan’da isna aşeriye şii ve Pamir'de (Yukarı Bedahşan özerk bölgesi) ismaili şii Tacikler vardır.