Başkalaşım (Metamorfoz)

başkalaşma (Başkalaşım)

METAMORFOZ olarak da bilinir,
biyolojide, bir canlının doğumdan ya da yumurtadan çıktıktan sonra erişkin evresine gelinceye değin geçirdiği köklü yapısal ya da biçimsel değişiklik.

Bu değişiklikler büyük olasılıkla, türe özgü olmayan birtakım hormonlarca (deri ya da tüy değiştirme hormonları ve gençlik hormonları) denetlenir. Gerek büyüme ve farklılaşma, gerek başkalaşma sırasında ortaya çıkan bu fiziksel değişikliklere, canlının fizyolojisinde, biyokimyasında ve davranışlarındaki bazı değişiklikler de eşlik eder.

Bazı canlıların larvaları, erişkinlerinkinden oldukça farklı çevre koşullarına ve yaşam biçimlerine uyarlanmıştır. Böyle bir farklılık, aynı türün larvaları ile erişkinlerinin yiyecek ve barınak için doğrudan rekabete girmelerini önlemek açısından anlamlı sayılabilir. Bazı amfibyumların, örneğin kurbağaların, tetari ya da iribaş denen ve suda yaşayan larvalarının erişkin kara kurbağasına dönüşmesi, tipik bir başkalaşma örneğidir. Denizyıldızlarmın ve öbür derisidikenlilerin iki yanlı bakışım gösteren larvaları da başkalaşma geçirerek, ışınsal bakışım gösteren erişkinlere dönüşür. Kabuklular (yengeç, ıstakoz vb) ile yumuşakçalann (salyangoz, istiridye vb) başkalaşma kalıpları bütün ayrıntılarıyla incelenmiştir. Tulumluların larvaları da tetariye benzer ve suda serbestçe yüzebilir; oysa erişkinleri serbest yaşayışlı değildir ve oldukça büyük bir yapı farklılığı gösterir.

Başkalaşmanın en çarpıcı ve en iyi incelenmiş örneklerinden biri böceklerin başkalaşmasıdır. Bütün böceklerin gelişmesi aynı olmadığından, bu canlılar, geçirdikleri yapısal değişiklik kalıplarına göre üç grupta toplanır: Başkalaşmasız (ametabol), yanbaşkalaşan ya da yanbaşkalaşmalı (hemimetabol) ve tümbaşkalaşan ya da tümbaşkalaş- mah (holometabol) böcekler. Başkalaşmasız gelişmede, erişkin böcekten yalnızca boyutları daha küçük olan yavru yavaş yavaş irileşerek erişkinin boyutlarına ulaşır; aralannda başka bir yapısal ya da biçimsel fark söz konusu değildir. Bu tür gelişmeye gümüşçün ve yaykuyruk gibi kanatsız böcekler ile başka ilkel böceklerde rastlanır. Çekirge, termit, tahtakurusu gibi daha gelişmiş böceklerde ise, yanbaşkalaşma denen aşamalı bir başkalaşma süreci görülür. Yanbaşkalaşan böceklerin yaşam çevriminde yumurta, nemf ve erişkinlik evreleri birbirini izler. Nemf evresindeki genç böceğin vücut biçimi ve beslenme alışkanlıkları erişkininkilere benzerse de, boyutları, vücut oranları ve renkleri değişiktir. Vücudun dışında, gözle görülebilen gelişmemiş kanatlar bulunur. Gelişme, dış iskeletin atıldığı bir dizi kabuk ya da deri değiştirme süreciyle aşamalı olarak gerçekleşir ve son kabuk atıldıktan sonra erişkin böcek ortaya çıkar.

Tümbaşkalaşma kınkanatlılara, kelebeklere, sineklere ve yabanarılarına özgüdür. Bu böceklerin yaşam süreçleri dört evreden geçer: Yumurta, larva, pupa ve erişkin. Larva erişkine hemen hiç benzemez; kanatları yoktur, vücut biçimi ve alışkanlıkları da üremeye değil büyümeye ve gelişmeye yöneliktir. Erişkinliğe geçiş, beslenmesiz ve hareketsiz bir dönem olan pupa evresinde gerçekleşir. Bu evrede larva, vücudun dışında kanatların belirmesi, larva evresine özgü doku ve organların yok olması ve erişkine özgü yapıların gelişmesiyle sonuçlanan bir dizi dönüşüm geçirir.

BAŞKALAŞMA
Başkalaşmak eylemi (Eşanl. METAMORFOZ.)
—Biyol. Bireyin yumurtadan çıktıktan sonraki normal gelişme evrelerinden birini oluşturan biçim değişikliği.

—Böcbil. Bir böceğin larva halinden nemf haline ve nemf halinden erişkin hale ya da ımago haline geçişini sağlayan köklü değişiklik.

—ANSİKL Biyol. Birçok hayvan türünün gelişimi sırasında, embriyondan meydana gelen larva, erişkinden çok değişiktir ve erişkinin yaşamından çok değişik bir yaşam sürer: pluteus larvaları (derısıdikenliler), nauplius, zoe ve daha başka kabukluların larvaları, çokkıllı halkalı solucanlardan trochophorusların larvaları, tulumluların, amfibyumların tetarları, böceklerin tırtılları... Başkalaşma yoluyla morfolojik ve fizyolojik derin değişiklikler geçiren larva, erişkinin genel görünümünü taşıyan genç bir hayvana dönüşür. Başkalaşma bir yapısal plandan başka bir yapısal plana geçiş demektir. Pluteus, iki yanlı bakışım gösteren ve engin deniz yaşamı süren bir hayvanken ışınsal bakışım gösteren ve derin deniz yaşamı süren bir denizkestanesine dönüşür. Kurbağanın tetarı su yaşamı sürer ve solungaçlarla solunum yapar; sonra başkalaşma geçirerek kara yaşamı süren ve akciğer ve deriyle solunum yapan bir hayvana dönüşür.

Başkalaşma sırasında larvasal organların yerini yeni organlar alır; larvasal organların kimisi fagositoz yoluyla yok olur. Bu nedenle, başkalaşmada hem yapıcı süreçler (histogenez, morfogenez), hem yıkıcı süreçler (histoliz, morfoliz) yer alır ve yaşam tarzında tam bir değişiklik olur; ekofaz ya da ekolojik evre kavramı buradan doğar. Başkalaşmanın genel özelliği tersinmez, dönüşsüz oluşudur; yetişkin hayvan bir daha larva haline dönemez, larvasal organların taslakları kesinlikle yok olur.

—Böcbil. imago evresindeki deri değiştirme sırasında yarımbaşkalaşmalı (heterometabol) böceklerde bile bazen dokularda köklü değişiklikler olabilir; tüm başkalaşmalılarda (holometabol) başkalaşma, nemf evresinde de, tıpkı larva evresindeki gibi doku bozulmaları (histoliz) ve imag doku yapılarının oluşması (histogenez) biçimindeki değişikliklerle sürer. Böylece bazı organların yerini yavaş yavaş başka organlar alır, ilk larva evrelerinde, corpora allata denen bezlerin salgıladığı gençlik hormonu başkalaşmayı engeller.