Hücre Bölünmesi

HÜCRE BÖLÜNMELERİ VE ÜREME ÇEŞİTLERİ


1.HÜCRE BÖLÜNMELERİ
Canlı hücrelerin nesillerini devam ettirebilmek için kendilerine benzer yeni hücreler meydana getirmelerine bölünme denir.Bölünme çoğalma ,büyüme ve gelişme için kaçınılmaz bir hayat olayıdır.Hem eşeyli hem de eşeysiz üremenin gerçekleşmesini sağlayan temel olay hücre bölünmeleridir.Canlılarda görülen en önemli hücre bölünmeleri mitoz ve mayoz dur.Belli bir gelişme dönemini tamamlayan hücreler bölünerek çoğalırlar.Ancak bazı hücreler hayvanların sinir ve kas hücreleri ,bitkilerin değişmez doku hücreleri bölünmezler.Hücreler genellikle oval olup ,küreye benzerler.Yani bir hacim ,bir de alanları vardır.Hacim stoplazmadan ,alan ise hücre zarından ibarettir.Hücre büyüdükçe yarı çap artar.Alan yarıçapının karesi,hacim ise yarı çapını küpü oranında artar.İki artışın farkı çok fazla olduğundan belli bir değerden sonra hücre zarı,fazla büyüyen stoplazmanın ihtiyaçlarını karşılayamaz hale gelir.İşte o an,hücre bölünme mesajı alarak bölünür.Böylece hacim küçülmüş veya alan büyütmüş olurlar.

Bu durum amipler üzerindeki deneylerle ispatlanmıştır.Bir amip hücresinin sitoplazmasının bir kısmı dört Ay süreyle kesilmiş ve hücrenin hiç bölünmediği görülmüştür.Aynı süre içersinde her hangi bir işleme tabi tutulmayan kontrol amipi ise tam 65 defa bölünmüştür.Bir başka deneyde ise,gelişmiş bir amip tam bölüneceği anda sitoplazmasından bir parça kesilmiştir.ancak bölünme devam etmiştir.Çünkü kesme işlemi bölünme emri verildikten sonra yapılmıştır.Bu deneyden sonuç şudur:çıkan sonuç şudur:Bölünme emri ,çekirdek ve stoplazma arasındaki etkileşim sonucuna göre, çekirdekten verilmektedir.

A.MİTOZ BÖLÜNME

Eşeyli eşeysiz üreyen bütün çok hücreli canlılarda büyüme ve gelişmeyi sağlayan temel olay mitoz bölünmedir.Tek hücreliler de hücre bölünmesi her defasında üremeyi sağlamış olur.Mitoz bölünme ile bir hücreden iki yeni hücre oluşur oluşan hücrelerin kalıtsal yapısı birbirleriyle ve ana hücresiyle aynıdır.Olayda kromozom sayısı ve yapısı değişmediği için her türlü kromozom sayısı ve yapısı değişmediği için her türlü kromozom sayısına sahip hücreler mitoz gerçekleştirebilir. Özellikle bitki ve hayvanların diploid (2n) vücut hücrelerinin bölünerek çoğalma biçimidir.

Mitoz bölünmeyle canlılarda şu olay gerçekleşmiş olur:

• EŞEYSİZ ÜREME
• BÜYÜME (Canlının boy ve ağırlık olarak artması)
• GELİŞME (Organların hücre sayısını arttırarak olgunlaşması)
• REJENERASYON (Eksik kısımların onarılması )
• Bazı istisna türlerde eşey hücrenin oluşumu

Bir anormallik sonucu oluşmuş eksik veya fazla kromozomlu hücreler dahi mitozla bölünebilir.Mitozla kromozom sayısı ve yapısı korunmuştur.
1.KROMOZOMLARIN YAPISI

Bölünme özelliği olmayan hücrelerde DNA molekülleri çekirdekte kromotin iplikler halinde kümelenmiş şekilde bulunur.Bu uzun kromotin iplikler hücre bölüneceği zaman eşlenerek kardeş kromatidleri oluştururlar.Hücre bölünmesinin başlangıcında,birarada bulunan kardeş kromatidler kısalıp kalınlaşarak kromozom haline gelirle.Kromotidler birbirlerine sentromer bölgesinden tutunmuşlardır.
Kromozomların sayısı her canlı için belli olup,azlığı veya çokluğu kalıtsal olarak bir anlam ifade etmez.Örneğin insan,siyah moli balığı, ve kurt bağrı bitkisi 46’şar kromozom taşır.Ancak birisi hayvan birisi de bitkidir.
Önemli olan kromozom sayısı değil ,DNA şifrelerinin benzer olmasıdır.Kromozomların DNA ve protein bulunur.
Diploid (2n) canlıların hücrelerinde kromozomlar çift halde bulunur.Biri anadan biri,diğeri babadan gelen,aynı şekil ve büyüklükteki bu kromozomlara homolog kromozomlar denir.
2.MİTOZ BÖLÜNMENİN SAFHALARI

Belli bir yüzey-hacim oranına ulaşan hücreler bölünme hazırlıklarını tamamlayarak dört safhada mitoz bölünmeyi gerçekleştirirler.Mitoz bölünme meydana gelirken önce çekirdek eşlenir.Bu olaya karyokinez denir.Sonra sitoplazma bölünmesi buna da sitokinez denir.

a.İnterfaz Evresi:

Bir bölünme kademesi olmayıp , iki mitoz arasındaki gelişme safhasıdır.İnterfazda genç hücre beslenme, büyüme , protein sentezi gibi biyolojik olayları gerçekleştirir.Fakat hücre bölünme mesajını aldığı andan itibaren bölünme hazırlıkları yapılır.Bu hazırlıklardan sonra interfaz biter bölünme başlar.
Bölünme hazırlıklarını en önemlisi kromotin ipliklerin ( DNA ) kendini eşlemesidir (Replikasyon) Hayvansal hücrelerde sentrozom da kendisini eşler.Hücreyi ağ gibi kuşatmış bulunan endoplazmik retikulum yıkılarak bölünme kolaylaştırılır.
Son olarak bölünme başlarken hücrenin diğer hayatsal faaliyetlerini minimum seviyeye indirilir.
b.Profaz:
Mitoz bölünmenin en uzun safhasıdır.Eşlenmiş kromotin ipliler sentromer bölgelerinden birbirlerine tutunmuşlardır.Bu eşlere kardeş kromatidler denir.Profazda kromotin iplikler kısalıp kalınlaşarak belirgin hale gelir.Bu belirgin yapılara kromozom denir.Profaz sonunda çekirdek zarı ve çekirdekçik eriyerek kaybolmuştur.Sentrozom çiftleri zıt kutuplara çekilerek iğ ipliklerini oluşturmaya başlamışlardır.
c.Metafaz:

Eşlenmiş kromozom çiftleri hücrenin ekvator çizgisinde yan yana gelerek tek sıra halinde dizilirler.Sentromer bölgelerinden de iğ ipliklerine tutunurlar.Sentromerler eşlenir kromozomlar en rahat bu safhada görülerek sayılabilir.
d.Anafaz:

Sentromer bölgelerinden birbirlerine tutunmuş olan kardeş kromotidler birbirlerinden ayrılarak zıt kutuplara doğru çekilirler bu çekme işlemini iğ iplikleri gerçekleştirir.Mitozda kromozom sayısı ve kromozom yapısı aynı olan hücrelerin olmasını sağlayan esas olay, bu safhadaki kardeş kromotidlerin ayrılmasıdır.
e.Telofaz:

Birbirinde ayrılan kromozom akımlarının kutup bölgelerinde kümeler içersinden sonra , çekirdek zarları ve çekirdekçikler aniden oluşarak belirgin hale gelir.Kromozomlar teker kromotin iplik haline indirgenirler.İğ iplikleri kaybolur.Telofaz sonunda karyokinez bitmiş ve iki çekirdekli bir hücre oluşturmuştur.Sitoplazmanın bölünmesiyle iki yeni hücre oluşur.
f.Sitokinez:

Sitoplazmanın bölünmesi bitki ve hayvan hücrelerinde farklılık gösterir.
Hayvan hücreleri , iki taraftan ve dıştan içeriye doğru boğumlanarak bölünür.Bitki hücrelerinde iseselülöz çeper boğumlanmaya imkan vermediği için ,iki çekirdek arasında, golginin salgısıyla bir hücre plağı oluşturulur.Bu plak ortadan kenara doğru uzayarak iki hücrenin ayrılmasını sağlar
Ayrıca bitki hücrelerinde sentrozom bulunmadığından iğ iplikleri sitoplazmadaki proteinlerden oluşan iki hücre kalıtsal madde bakımından tamamen aynıdır.Belki stoplazmanın miktarından kaynaklanan hücre Büyüklükleri kısmen farklı olabilir veya organellerin dağılımı eşit olmayabilir.
Bir canlının değişik doku ve organlarında mitoz oranları farklıdır.Genç bireylerde hücreler 20 dakikaka da bir bölünebilirler.Bitkilerin gövde, dal ve kök uçlarında meristem dokusu çok hızlı mitoz geçirirken ,bir çok dokusu hiç bölünmez.
Hayvanlarda epitel doku hızlı bölünürken , kemik hücreleri çok yavaş bölünür.Sinir hücreleri ise belli bir zamandan sonra hiç bölünmez.Mitoz hızı canlının yaşlanmasıyla da değişir.Embriyo ve gençlik döneminde mitoz en hızlıdır.Gelişme tamamlandıktan sonra belli bir süre sabit hızla devam eder.Yaşlanma başlayınca mitoz hızıda düşer.Yaşlıların yaraları bu yüzden geç iyileşir.

B.MAYOZ BÖLÜNME:

Eşeyli üreyen canlılarda , eşey hücrelerinin (gametlerin) oluşumunu sağlayan özel bir bölünme şeklidir.Mayoz geçirerek hücreler mutlaka diploid (2n) olmalıdır.Mayozun esas görevi , haploid hücreler olan gametlerin oluşumunu sağlamaktır.İstisna olarak su yosunları , diğer çiceksiz bitkiler plazmodyum ve bazı omurgasız hayvanlarda mayozla oluşan hücrelere gamet olmayıp ,sporlar yada diğer haploid hücrelerdir.Çünkü bunlar döllenemezler , tek başlarına gelişerek gametleri oluşturacak ara bireyleri meydana getirirler.Mayoz geçirerek hücreler üreme organlarındaki diploid eşey ana hücrelerdir. Mayoz bir hücrenin arka arkaya iki defa bölünmesiyle gerçekleşir ve sonuçta dört yeni hücre oluşturulur.Dolayısıyla mitozda bahsettiğimiz Profaz , Metafaz ,Anafaz ve Telofaz safhaları mayozda iki defa gerçekleşir.Bu bölünmelerden birincisi esas mayoz olup, ikincisi mitoz gibi gerçekleşir.

I .MAYOZ :
Oluşacak hücrelerin ge dizilişi ve kromozom sayısı bakımdan değişikliğe uğraması bu bölünmede olur.Bölünme başlamadan önceki interfaz evresi mitozdaki gibi gerçekleşir.
Profaz I :

En önemli ve uzun safhadır.Eşlenmiş kromatin iplikler sentromerlerin den birbirlerine tutunmuş durumdadırlar.Bu eşlerin her birine kardeş kromotitler denir.Bu safhada eşlenmiş kromotinler kısalıp kalınlaşarak kromozomları meydana getirirler.Her kromozomda iki tane kromatid vardır.
Profaz-I sonunda çekirdekçik ve çekirdek zarı kaybolmuş,sentrozomlar kendini eşleyerek zıt kutuplara çekilmiş durumdadır.Bu safhada eşlenmiş homolog kromozom çiftleri yanyana gelerek tetrat denilen 4 kromotidli yapıları oluştururlar.Bunlar her mayoz da olur.Kromaditlerin birbirlerine sarılmasına sinapsis denir.Bir türün mayozdaki tetrat sayısı normal(diploid) kromozom sayısının yarısı kadardır (insan hücresinin mayozunda 23 tetrat oluşturulur).Kısa bir süre sonra sinapslar çözülür ve homolog kromozom çiftleri ayrılarak bölünmeye devam edilir.
Çoğu zaman,tetrat esnasında ,sinaps yapan komaditler arasında parça(gen) değişimi olur.Buna ^ Krossingover^denir.Bu alış veriş kardeş olmayan kromaditler arasındadır.Her mayozda sinapslar oluşur,ama krossingover olmayabilir.Krossing-over mayoz bölünmenin en önemli olaylarından birisidir.Çünkü bu olayla genlerin kromozomlar üzerindeki Diziliş sıraları değiştirilmektedir.Bunun sonucundaise oluşan gametlerin çeşidi daha da rtmaktadır.Böyle gametlerin döllenmesiyle de oluşan bireylerde daha fazla kalıtsal çeşitlilik sağlanmaktadır.
Metafaz I:

Bu safha mitozdaki metazfazdan biraz farklıdır.Mitozda eşlenmiş kromozomlar bir sıra halinde ,ekvator bölgesinde dizilirlerdi.Burada ise iki sıra halinde dizilirler.Homolog kromozomlar sıralanırken karşı karşıya gelirler.
Anafaz I :

Bu safhada mitozda bölünmede olduğu gibi kromatid ayrılması olmaz.Mitozun anafazında kardeş kromotidler ayrılırdı.Burada ise homolog kromozomlar (eşlenmiş haliyle)biri bir hücreye ,diğeri öbür hücreye gidecek şekilde ayrılırYani homolog kromozom ayrılması gerçekleşir.

Mayoz bölünme sonucunda kalıtsal yapısı farklı hücrelerin oluşmasını sağlayan esas olay budur.Bir mayozda krossing-over olmasa da kalıtsal çeşitlilik sağlanır.
Telofaz I:

Mitozdakinden farklı değildir.Çekirdek zarları ve çekirdekçik oluşarak,sitoplazma bölünür.Burada oluşan kik hücre haploid (n)dir.Çünkü başlangıçtaki hücrenin homolog kromozomlarından birer tanesinin bulundurur.Ancak kromozomlar eşlenmiş olduğu için iki kromadidli haldedir.Yani DNA miktarı olarak 2n denilebilir.Kısa süren Telofaz I den olarak Mayoz II başlar.

II.MAYOZ:

Normal bir mitoz gibi gerçekleşir.I. mayozdan daha kısadır.İki bölünme arasında interfaz olmadığı için DNA^lar bir daha eşlenmez.Sadece sentrozom eşlenmesi gerçekleşir.

Başlangıçta 2n kromozomlu (diploid) olan hücreden bu bölünmenin sonunda kromozomlu (monoploid) 4 hücre oluşur .
Bu hücreler ana hücreden kromozom sayısı yönüyle farklı oldukları gibi,kromozom yapısı yönüyle de ana hücreden hem de birbirlerinden farklıdırlar.

Mayozla yumurta oluşurken hücrelerin stoplazma miktarı da farklı olabilir.Buraya kadar öğrendiklerimizi dikkate alırsak ,eşeyli üremeyle çeşitlilik oluşturulması şu faktörlerle açıklayabiliriz.

• Mayoz-I de krossing- overin olması,
• Mayoz-I de homolog kromozomların ayrılması,
• Mayoz sonucu haploid hücrelerin oluşturulması,
• Döllenme ile iki yeni hücrenin birlşetirilmesi,

Bunlara ilave olarak ,gametler farklı bireyler tarafından meydana getirilir veya yabancı döllenme (yabancı tozlaşma) gerçekleştirilirse kalıtsal çeşitlilik daha da artmış olur.
Mayozun hem birinci, hem de ikinci bölünmelerinin de gerçekleşen ortak olaylar vardır.

Bunların en önemlileri:

• Hücre sayısının artması
• Sitokinezin gerçekleşmesi
• Sentrozomun eşlenmesi olarak sayılabilir.

DNA eşlemesi ,tetrat ve sinapsların oluşturlması ,krossin-over ve homolog kromozomların ayrılması sadece I. Mayozda ; kardeş kromatidlerin ayrılması sadece II. Mayozda gerçekleşir.



Krossing - Over:


Mayozun ilk bölünmesinin I.Profaz safhasında gerçekleşir.Tetrat sırasında ,sinapsis yapan, kardeş olmayan kromatidler arasındaki gen değişimidir.Her sinapsista olmayabilir
Kromozomlar üzerinde dizili bulunan genler birbirine ne kadar uzak ise, bu genlerin krossing- over ile değiştirilme ihtimali o kadar çoktur.
Mayoz bölünme şeklindede görüldüğü gibi , krossing over ile genlerin yapısı değişmez.Sadece kromozomlar üzerindeki diziliş sırası değişir.Bir kromozom çiftinin bir yerindeki gen değişimi olabileceği gibi bir çok yerinde de olabilir.Bu olaylar sonucunda oluşacak gamet çeşidi artar.Böylece mayoz ve döllenmeyle oluşturulan kalıtsal çeşitlilik, krossing –over ile biraz daha artmış olur. Mitoz bölünmeyle Mayoz bölünme arasındaki farklar aşağıdaki tabloda verilmiştir.




Su yosunlarının çoğunda döllenmeyi mayoz izler.Yani zigot mayoz geçirir.
Çiçeksiz bitkilerin çoğunda mayoz , gametlerin değil sporları oluşturur.
Erkek arılarda ve çiçeksiz bitkilerin haploid gametofitlerin de gametler mitozla oluşur

kaynak

Sitokinez

Vikipedi, özgür ansiklopedi




Sitokinez, hücre bölünmesinde sitoplazma bölünmesine verilen isimdir.

Telofaz evresinin oluşumu sürerken bir yandan da sitoplazma boğum yapmaya başlar. İğ ipliklerine dik olarak boğumlanan sitoplazmanın o bölgede jel hale geçerek iki oğul hücrenin stoplazmasını ayırdığını ileri süren görüşlerde vardır. Stoplazmanın boğumlanarak ayrılması sürecine sitokinez denir. Telofazın başlangıcından iki yeni hücrenin oluştuğu ana kadar geçen süre 30-60 dakikadır. Bitkilerde orta lamel ile hayvanlarda ise boğumlanarak gerçekleşir.


Hücre bölünmesi İnterfaz : G1 evresi | S evresi | G2 evresi M evresi : Mitoz (Profaz | Metafaz | Anafaz | Telofaz) | Sitokinez

HÜCRE BÖLÜNMELERİ


Hücreler ya canlıların büyüyüp gelişmesi, rejenerasyonu ve dokularının yenilenmesi ya da üreme faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi amacıyla bölünür. Bölünmelere detaylarıyla geçmeden önce hücrelerin niçin bölündükleri konusundaki görüşlere yer verelim. Hücre, büyüklük bakımından belirli bir sınıra ulaştığı zaman, kuramsal olarak ikiye bölünmesi gereklidir. Çünkü hücre genel olarak bir küre şeklinde düşünülürse, büyümede hacim yüzey orantısı r3 / r2 'dir. Yani hacim yarıçapın küpüyle artarken, yüzeydeki büyüme yarıçapın karesine bağımlı kalır ve bir süre sonra hücrenin yüzeyi gerek besin alış verişini gerek artık maddelerin atılımını ve gerekse gaz alış verişini bütün hücreye sağlayamayacak duruma gelir ve hücre, yüzeyini artırmak amacıyla bölünmeye başlar. Ayrıca büyüyen hücrede sitoplazma çekirdek oranı arttığından ve çekirdeğin etki alanı sınırlı olduğundan bu durum hücreyi ölüme sürükleyebilir, dolayısıyla hücreyi bölünmeye zorlar. (Bu fikri 1908 yılında ilk defa HERTWIG ortaya atmıştır.) hücrenin içine yapay olarak iki çekirdek yerleştirildiğinde ya da çekirdek içindeki kromozom sayısı iki katına çıkarıldığında, hücrenin hacmi normal büyüklüğünün iki misli olabilir. Bu, çekirdeğin sınırlı bir etkiye sahip olduğunu kanıtlar. Uygun x-ışınına tutulan hücrelerde kalıtsal materyal çoğalması olur; fakat bölünme meydana gelmez ve sonuçta hücre büyümesiyle birlikte hızlı hücre çoğalması da görülür (kanserleşmede olduğu gibi). Bölünecek büyüklüğe ulaşan amipin (normal olarak iki günde bir bölünür) protoplazmasından bir miktar kesersek (100 gün süreyle) bölünme durur ve tekrar büyümeye başlar. Bu uygulama sonsuz olarak sürdürülürse, amip, bölünmeden hayatta kalabilir.

Bölünmeye başlayan bağ doku hücrelerinin çapı yaklaşık % 12 kadar artar. Buna karşın büyüklüğü sınırlandırılmış hücrelerde büyüme durur.

Bir hücreli canlılarda mitoz aynı zamanda üremeyi sağlar. Her canlıda ve aynı bireyin farklı dokularındaki hücrelerin mitozla bölünme hızı tamamen farklıdır. Örmeğin bağırsak mukozasındaki, epidermisteki, kan hücrelerini üreten dokulardaki hücrelerin sürekli bölünmesine karşılık, diğer dokuların hücreleri belirli zamanlarda, sinir ve retina hücreleri ise 20-25 yaşın üstünde (insanda çoğunluk ana karnında 4. aydan itibaren sonra) hiç bölünmez.

Mitoz bölünmenin amacı ana hücredeki kalıtım materyalinin eşit şekilde yavru hücrelere verilmesidir. Bir hücrelilerdeki amitoz bölünmede, hem iğ iplikleri işe karışmaz hem de kalıtım materyali yavrulara büyük bir olasılıkla eşit verilmez. Mitoz bölünme sürekli bir olay olmasına karşılık, izlemede ve anlamada kolaylık olsun diye evrelere ayrılarak incelenir. Dinlenme sırasında, kromozomlar boyanmaz. DNA miktarı 2n'dir (G1-Evresi). Daha sonra DNA kendini eşler. DNA miktarı 4n'dir. İnce kromatid iplikler şeklinde boyanırlar (S-Evresi). Üçüncü evre koyu boyanan kromozomlara sahip, 4n'li evredir (G2-Evresi). Son evre ise mitoz bölünmeni gerçekleştiği ve kromozom sayısının 2n'e indiği evredir (M-Evresi). Hücredeki tüm yapıların birleşerek, daha sonra iki yavru hücreye verilmesini sağlayan bu döngüye hücre döngüsü denir.

Bitki ve hayvanlarda hücre döngüsünün tamamlanması yaklaşık 20 saat kadar sürer. Bu sürenin yaklaşık bir saati mitoz bölünmeye ayrılmıştır. Geri kalan süre interfazdaki büyüme için kullanılır. en uygun beslenme ve sıcaklık koşullarında dahi, herhangi bir hücre çeşidinin bölünme süresi sabittir. Uygun olmayan koşularda bu süre uzayabilir. Fakat her hücrenin optimumdan daha hızlı büyümesini hem de optimumdan daha hızlı döngüsünü sağlamak olanaksızdır. bundan şu sonuca varabiliriz; her hücrenin döngü süresi kusursuz bir zamanlamayla gelişecek şekilde programlanmıştır. Bu program iki aşamada yürütülür. İlkinde kromozomlardaki kalıtsal materyal iki katına çıkarılır, ikincisinde ise hücrenin diğer organelleri çoğaltılır.
Döllenmiş yumurtalarda bölünme, alışılmışın tersine bir saatte ya da daha az bir süre içerisinde tamamlanır. Çünkü yumurta hücresine, yumurtanın olgunlaşması sırasında her çeşit molekülden bol miktarda verilmiştir. Böylece yumurta hücresi hızla bölünerek gittikçe daha küçük hücreleri yapar. Bunlardaki hücre döngüsünde büyüme evresi yoktur, yalnız bölünme için hazırlık yapılır. Bu nedenle yaklaşık bir saatte bir bölünebilir.


MİTOZ BÖLÜNME

Mitoz bölünmenin başlangıcını saptamak olanaksızdır. Fakat hücrede bazı değişiklikler olur; hücre içeriği jel haline geçer, metabolizma durur, çekirdeğin hacmi hızla büyür. Kromatid iplikleri belirginleşir ve boyanmaya başlar. G2 evresinin tamamlanması, kromozomların türlere özgü şekil ve sayıyı kazanmasıyla mitoz bölünmeye geçilir. Işık mikroskobunda kromozomlar artık rahatlıkla görülebilir. Bu süre yaklaşık bir saat sürer. Bu evredeki hücreler küre şeklindedir ve etrafındaki cisimlere kuvvetle bağlanmamıştır. Mitoz bölünme; profaz, metafaz, anafaz ve telofaz diye dört evreye ayrılır.



Profaz

Başlangıcında çekirdek içinde ince uzun kromatid iplikleri halinde görünen kromozomlar, yavaş yavaş helozon şeklinde kıvrılarak kalınlaşmaya başlar ve görülebilir duruma geçer. kalınlaşma ve kısalma anafaza kadar devam edebilir. Bu arada eş kromozomlar birbirlerinden fark edilemeycek kadar sıkıca bağlıdırlar. Bu evrede birbirine sentromerlerle bağlanmış olarak duran kromozomların her birine kromatid denir. Sentrozomlar ayrılarak her biri bir kutba gitmeye başlar ve aralarında iğ iplikleri oluşur. Profazın sonuna doğru iğ iplikleri ile kromozomlar arasında bağlantı kurulurken, sentrozomlardan hücre zarına uzanan iğ iplikleri de oluşur ve çekirdek zarı eriyerek kaybolur, kromozomlar sitoplazma içerisine dağılır.



Metafaz

Kromozomlar çok kere bir çember gibi, bazen de karışık olarak ekvatoral düzlem üzerinde dizilirler. Genellikle küçük kromozomlar merkezde, büyükler çevrededir. Diziliş türlere özgü bir özellik gösterir. Kromozomlar eşit olarak kutuplara çekileceğinden, ortada belirli bir denge kurulana kadar beklenilir.
Profaz 30-60 dakika sürmesine karşılık, metefaz ancak 2-6 dakika sürer. her bir kromozomun sentromeri belirgin olarak ikiye bölünür ve kromatidler tam olarak birbirinden ayrılır.



Anafaz

Ekvatoral düzlemdeki kardeş kromozomlar kutuplara bu evrede taşınırlar. Kasılma özelliği olan sentrozomların iğ iplikleri sayesinde kromozomların yarısı bir kutba, diğer yarısı öbür kutba gider. Kromozomların kutuplara ulaşmasıyla bu evre sona erer.
Bitki hücrelerinde sentrozom bulunmadığı için kromozomların taşınması sitoplazma hareketleriyle ve sitoplazma kökenli iğ ipliklerinin yardımıyla olur. Bu evre de yaklaşık olarak 3-15 dakika sürer.

Telofaz

Kromozomlar daha az boyanmaya başlar. Çekirdek zarı yavaş yavaş oluşur. Kromozomlar uzayıp incelmeye başlar. Bölünme açısından çekirdek dinlenmeye geçerken, hücre metabolizması aktif hale geçer.


Bu evrenin oluşumu sürerken bir yandan da sitoplazma boğum yapmaya başlar. İğ ipliklerine dik olarak boğumlanan sitoplazmanın o bölgede jel hale geçerek iki oğul hücrenin stoplazmasını ayırdığını ileri süren görüşlerde vardır. Stoplazmanın boğumlanarak ayrılması sürecine sitokinez denir. Telofazın başlangıcından iki yeni hücrenin oluştuğu ana kadar geçen süre 30-60 dakikadır.


MAYOZ BÖLÜNME

Bütün döllerde kromozom sayısının değişmez kalabilmesi için (sperm ve yumurtanın birleşmesinden kromozom sayısı iki katına çıkacağından dolayı) farklı bir hücre bölünmesi gelişmiştir. Mayoz bölünme ismini alan bu tip bölünmede, kromozom sayısı yarıya indirgenir. Mayoz bölünmenin sonunda meydana gelen gametler diğer vücut hücrelerinin aksine n sayıda kromozom taşır (bazı bitkilerde ve bir hücrelilerde bireyin kendisi yaşantısı boyunca haploid kromozomlu olduğundan mayoz bölünmeye gerek kalmaz). Normal olarak soma hücrelerinde 2n kromozomlardan homolog olanlar, boyuna, sinaps dediğimiz aralıklarla birbirinin yakınında uzanırlar. Bu homolog kromozomların her biri ayrı bir kutba giderek, yalnız bir tanesinin bir gamete verilmesi sağlanır. Homolog kromozomlar aynı büyüklüğe ve şekle, keza benzer kalıtsal faktörlere sahiptir. Gerek yumurta gerekse sperm oluşumu son iki hücre bölünmesine kadar aynı kurallara göre yürütülür. Daha sonra spermatogenezis (sperm oluşumu) ve oogenesiz (yumurta oluşumu) farklı şekilde meydana gelir.
Mayozda da mitoz gibi profaz, metafaz, anafaz ve telofaz diye dört evre vardır. Bu evreler arada interfaz olmaksızın peş peşe iki kez gerçekleşir ve sonuçta dört yavru hücre meydana gelir. Mayoz bölünme ile mitoz bölünme arasındaki en büyük farka profazda rastlanır.

İnterfaz

Bölünmeye hazırlık evresidir. Mitozdaki interfaza benzemekle birlikte hücrelerin mitozdaki gibi büyüklüklerinin ve hacimlerinin artması gerçekleşmez.

Profaz-I

Kromozomlar kısalıp kalınlaşmaya başlarken, anadan ve babadan gelen homolog kromozomlar sinaps halinde ya yan yana parelel uzanırlar ya da birbirinin üzerine kıvrılırlar. Kısalma sonucunda kromozomlar mitozdaki gibi görülmeye başlar. Her kromozom iki kromatitten yapıldığından, homolog kromozomlar dörtlü demetler halinde görülür, bu görünüşe tetrat denir. Canlının vücudunda homolog kromozom kadar tetrata rastlanılır (insanda 23 tane). Kromozomların sentromerleri ayrılmamıştır. 4 kromatid için iki sentromer vardır.
Ayrıca mitozdan farklı olarak bu evrede tetratlar arasında parça değişimi gerçekleşir. Crossing-over denilen bu parça değişimi tür içinde çeşitliliği sağlar. Bu evrenin sonunda çekirdek zarı parçalanarak kaybolur.

Metafaz-I

Çekirdek zarının parçalanması sona ermiş, sentrozomlar kutuplara çekilmiş ve iğ iplikleri ortaya çıkmıştır. Sentromerleri çift olan tetratlar ekvatoral düzlem üzerine dizilir.

Anafaz-I

Bu evrede tetratlar ikiye ayrılarak kutuplara giderler. Ana ve babadan gelen kromozomlar rasgele olarak birbirlerinden ayrılırlar (özelliklerimizin bazılarının anadan bazılarının babadan geçmesinin nedeni). Bu evrede kromozom sayısı indirgendiğinden kutuplara taşınan yani oğul hücrelere geçecek olan kromozom sayısı vücut hücrelerinin kromozom sayısının yarısı kadardır.

Telofaz-I

Hücrenin iki kutbunda bulunan kromozomlar uzayıp incelmeye başlar. Etraflarında çekirdek zarı oluşur. Sitoplazmanın boğumlanmasıyla da haploid sayıda kromozoma sahip iki yavru hücre oluşur.
Buraya kadar geçen olaylar mayoz-I olarak adlandırılır. Bundan sonra mitozdakinin aksine arada interfaz evresi olmaksızın profaz-II'nin başlamasıyla mayoz-II başlar. Mayoz-II mitoz bölünmenin hemen hemen aynısıdır. Hücrelerdeki haploid kromozom sayısı korunarak profaz-II, metafaz-II, anafaz-II ve telofaz-II gerçekleşerek mayoz bölünmenin sonunda n kromozom sayısına sahip 4 yavru hücre meydana gelir.



Kelimeler:

Haploid: Olgun bir üreme hücresinde bulunan kromozom sayısı, vücut hücrelerinin sahip olduğu kromozom sayısının yarısına sahiptir. Kromozom sayısının yarıya inmesi sonucu oluşan "n" sayıda kromozom taşıyan hücrelere haploid hücre denir.

Sinaps: İki nöronun veya nöronla başka bir hücrenin bağlandığı yer.

Gamet: Erkek ve dişi üreme hücresina verilen ad.

Homolog kromozom: Biri anneden, diğeri babadan gelen aynı gen çiftine sahip kromozomlar.

Tetrat: Mayoz bölünme sırasında homolog kromozomların birbirlerine sarılarak oluşturdukları dört kromotitli yapı.

Crossing-over: Eşey ana hücrelerinde gerçekleşen mayoz bölünmenin profaz I safhasında oluşan tetratların kromatitleri arasındaki parça değişimi.

Sentromer: kromozomlarda kardeş kromotidleri bir arada tutan kısım.