Baský Teknikleri - Þablon Baský
 

þablon baský

metal ya da karton bir þablonun bezenecek yüzeye konup üstünden mürekkep ya da boya geçirilmesiyle elde edilen baský.

Þablon baskýnýn Çin’de daha 8. yüzyýlda uygulandýðý bilinir. Baffin Adasýnda yaþayan Eskimolar, Batý uygarlýðýyla karþýlaþmalarýndan önceki tarihlerde fok derisinden kestikleri þablonlarla baský yaparlardý. 20. yüzyýlda da bazý sanatçýlar yapýtlarýnda þablon baskýdan yararlandýlar. Örneðin ABD’li Roy Lichtenstein ince bir metal levhaya açtýðý deliklerden boya akýtarak pop sanat doðrultusundaki resimlerinde tramlý yüzeylere benzeyen fonlar oluþturdu. Pablo Picasso, Joan Mirö gibi sanatçýlar yaptýklarý kitap resimlerinde bu teknikten yararlandýlar. Giderek þablon baský bir resmin, sanatçýsýnýn eliyle ve ancak belirli bir sayýda çoðaltýldýðý özgün baský uygulamasýnda kullanýlan en yaygýn yöntem haline geldi.

Þablon baskýnýn en basit uygulamasý, tek tek þablonlarý hazýrlanmýþ harflerin kullanýlmasýyla sözcük ve cümlelerin yazýlmasýdýr. Buradaki en büyük zorluk, örneðin “O” gibi bir de iç parçasý bulunan harflerin (ya da biçimlerin) þablonunun yapýlmasýdýr. Çünkü iç parçanýn olmamasý durumunda, içi boyanan þablondan “O” harfi yerine dolu bir daire çýkacaktýr. Buna çare olarak þablonu oluþturan parçalar ince gözenekli (tül gibi) bir dokumanýn üstüne yapýþtýrýlýr. Þablonun üstüne sürülen boya gözeneklerden geçerek alttaki yüzeyde harfi tam olarak oluþturur. Bu yöntemden yola çýkarak, boyanýn geçmesi istenmeyen noktalarda gözeneklerin karton ya da metal þablon yerine sývý bir madde sürülerek kapatýlmasý yoluna gidilmiþ, böylece þablon baskýnýn daha geliþmiþ bir türü olan ipek baský (serigrafi) doðmuþtur.

Adý ipek baský olsa da, bugün artýk bu yöntemde kullanýlan malzeme, çýplak gözle seçilemeyecek kadar küçük gözenekli plastik bir folyodur. Bu folyo (ipek), basýlacak desen büyüklüðünde bir kasnaða gerilir ve üstüne lak denen bir sývý sürülerek bütün gözeneklerinin kapanmasý saðlanýr. Lak, ýþýk görünce sabitleþen bir maddedir. Saydam bir asetat folyoya çizilmiþ olan desen kasnaðýn üstüne konarak ýþýklandýrýlýr. Folyodaki saydam alanlardan geçen ýþýk, ipekteki laký etkileyerek sabitleþtirir. Desen ise siyahla çizilmiþ olduðu için ýþýðý geçirmez ve o noktalarda ipeðin üstündeki lak sabitleþmez. Ardýndan ipek suya tutulur, sabitleþen yerlerdeki lak kalýr, sabitleþmeyen yerlerdeki lak temizlenir; böylece ipeðin üstünde desenin bulunduðu yerlerde gözenekler açýlmýþ olur. Daha sonra ipek gerili kasnak baský yapýlacak kâðýda yatýrýlýr, üstüne dökülen boya ragletle boydan boya sývanýr. Raglet, bir kenanna sert kauçuktan bir aðýz geçirilmiþ, cetvele benzeyen, alüminyum ya da ahþaptan bir alettir. Ragletle sývanan boya açýk gözeneklerden geçerek alttaki kâðýdýn üzerinde deseni oluþturur. Her renk için ayn bir þablon hazýrlanarak ayný kâðýt üzerinde çok renkli ipek baskýlar da yapýlabilir.

Ticari amaçlarla seri üretim yapýldýðýnda ipek baský yerine elek baský yöntemi uygulanýr. Bunda þablon olarak, çok sayýdaki baskýyý yýpranmadan gerçekleþtirebilecek daha dayanýklý malzeme kullanýlýr.

Ýpek baskýyý ticari olmayan amaçlarla ilk kez 1938’de ABD’de Federal Sanat Projesi’nde çalýþan bir grup ressam denemiþ, bunlar daha sonra kullanýmý yaygýnlaþtýrmak amacýyla Ulusal Serigrafi Derneði'ni kurmuþlardýr. Victor Vasarely, Eduardo Paolozzi, Bridget Riley, Jim Dine ve Claes Oldenburg gibi sanatçýlar bu tekniðin geliþtirilmesinde rol oynamýþlardýr. Türkiye’de de Süleyman Saim Tekcan, son yýllarda oluþturduðu büyük bir ipek baský atölyesiyle bu konuda çalýþan bütün sanatçýlara hizmet vermektedir.

Serigrafi, filmdruck, þablon baský adlarýyla da anýlan bu teknikler Çinde ve Japonyada yüzyýllar önce kumaþlara baský yapmak için kullanýlmýþtýr. Bir çerçeveye ipek, sentetik iplik veya bronz telden ince bir dokuma gerilerek elde basmayacak yerleri kapatýlýr. Oluþan kalýp kaðýt üzerine oturtulur ve eleðin içine konan baský boyasýnýn sýyrýlarak alttaki kaðýda geçmesiyle baský elde edilir. Kalýbýn dokumasý üzerine uygulanan kapatma, açýk býrakma iþlemleri için çeþitli malzeme ve yardýmcý tekniklerden yararlanýlýr.

a) Kesme, oyma þablondan kaðýttan ve çeþitli yapýþkan düz tabakalardan ayýrarak hazýrlanýr. Eleðin dokumasýna ütü veya yapýþkanla yapýþtýrýlýr. Keskin kenarlý, geniþ yüzeyli resimler veren ilkel ve kolay bir kalýp hazýrlama yöntemidir.

b) Yaðlý kalem ve mürekkeple (Litografý kalemi ve mürekkebi vb.) eleðin dokumasý üzerine resim çizilir. Eleðin tüm yüzü kolloidal eriyikler (jelatin, Arap zamký, kitre vb.)sürülerek kapatýlýr. Kuruduktan sonra yaðlý kalem ve mürekkep izleri benzinle silinir. Basacak yerler açýlmýþ, kalýp baskýya hazýrlanmýþ olur.

c) Iþýða duyarlý haldeyken üzerine saydam folyeler üzerine çizilmiþ ve boyanmýþ resimler ýþýk yardýmý ile kopye edilir. Resim olan yerler ýþýktan etkilenmez. Diðer yerlerden geçen ýþýk duyarlý tabakayý sertleþtirir. Sertleþmeyen yerler yýkanarak açýlýr ve kalýp kurutularak baskýya hazýr hale getirilir.

d) Resmin siyah beyaz deðerleri fotografik yolla filme geçirilir. Bu yolla özgün resmin her rengi için ayrý film çekilebilir. Bu filmlerdeki resim izleri ýþýða duyarlý maddeler yardýmýyla eleðe geçirilir. Bu teknikten daha çok benzer baskýlar (reprodüksiyon) yapmak için yararlanýlýr. Sanatçý özgün resim yaratýlmasý aþamalarýnda bu teknikten yararlanabilir. Bu durumda özgün resim baskýdan sonra ortaya çýkar Resimler önceden proje niteliðinde yapýlabilir. Ancak baskýdan önce baskýnýn benzetilmeye çalýþýldýðý orijinal resim yoktur.

Bu tekniklerin çeþitlenmeleri, karýþýk kullanýlmalarý gibi pek çok yeni olanaklardan yararlanýlmýþtýr. Elek baskýnýn özgün baský sanatý alanýnda kullanýlmasý oldukça yenidir. 1850 yýlýnda Lyon kentinde ipekli kumaþa renkli süslemelerin Lyon Emprimeleri basmak için kullanýldýðý bilinir. 1870de Ýsviçre ve Almanyada, 1900 yýllarýnda Amerikada (USA) kullanýlmaya baþlanýr. I. Dünya Savaþý sýrasýnda teknik Amerikada geliþtirilir ve endüstri deðeri kazanýr. II. Dünya Savaþýndan sonra elek baský özgün resim baský aracý olarak benimsenir. Hans Arp, Joseph Albers, Willi Baumeister, Victor Vasarelly, Jackson Polloc, Robert Rauschenberg, Andy Warhol gibi ünlü ressamlar bu teknikten yararlanarak özgün resim baskýlan yaparlar. Bugün özellikle çok renkli resim baskýlarýnda tercih edilen bir özgün baský tekniðidir.