[KK] �nemli �catlar - �aydanl�k

�aydanl�k

�aydanl�k, �ay haz�rlamada, pi�irmede kullan�lan genelde iki par�al� ve metalden yap�lma, bazen demli�i porselen olan pi�irme gerecidir.
�aydanl�k ilk ba�larda tek par�a halinde kullan�lmakta iken s�re� i�erisinde g�nl�k ihtiya�lar�n giderilmesine y�nelik olarak alt k�sm� daha b�y�k olacak �ekilde iki par�al� hale gelmi�tir. Her iki par�an�n �zerinde geni� bir a��z ve bu a�z� �rtmeye yarayan bir kapak bulunur. Suyun �ay servisi yap�l�rken bardaklar�a doldurulmas� i�in g�vdede el ve bardak aras�nda en uygun a�� ile d�k�lmesini sa�layacak �ekilde dar a��zl� ibrik k�sm� bulunur.

�aydanl��n tarih�esi

�aydanl�k, binlerce y�l �nce �in k�lt�r�n�n bir par�as� olarak bronz ve di�er metallerden yap�lan seramik g��m ve �arap kaplar�ndan ilham al�narak yap�lm��t�r.
En eski �aydanl�k �rne�i bug�n �in'de Flagstaff House Museum of Teaware m�zesinde bulunan Yixing kilinden 1513 y�l�nda Gongchun taraf�ndan yap�ld�� d��n�len �aydanl�kt�r.
�ay, 17. y�zy�l sonlar�nda �in'den Avrupa'ya l�ks t�ketim mal�, baharat olarak ihra� edilmi�tir. Ayn� zamanda �ay ile birlikte porselen �aydanl�klar da getirilmi�tir. Bu �aydanl�klar�n �o�unlu�u mavi ve beyaz s�rl� idiler.

K�ken

�ay s�zc��, �incede Fars�ada Arap�ada ve Rus�ada ge�er. �z�n�n nerden geldi�i kesin olmamakla birlikte ETr �a- (ses ��karmak, �arpma sesi, su sesi sezgisi) eylem k�k�yle ili�kisi de olas�l�klar aras�ndad�r.

+dan tak�s� Fa "tutan, muf�faza eden, saklayan, kap" anlam� katar. "+l�k" ekinin Fars�adaki kar��l��d�r.
+l�k tak�s� Tr "ara�l�k" ilgisi katar.

Demlik

Demlik ilk ba�larda porselen gibi �s�ya dayan�kl� maddelerden imal edilmi� olan �ay demlemeye yarayan ancak sonradan �aydanl��n bir par�as� haline gelen ara�t�r. G�n�m�zde �aydanl�k ile e�anlaml� olarak kullan�lagelmektedir.

�aydanl�k bak�m�

S�rl� �aydanl�klar asla sabunlu su ve bula��k makinas�nda y�kanmazlar. Sadece s�cak su ile y�kanarak, durulan�r ve ters �evrilerek kurumaya b�rak�l�r. �aydanl�kta olu�an taneni gidermek i�in �aydanl�k ve �ay ka��klar� sodal� kaynar suya yat�r�larak dinlenmeye b�rak�l�r.

�ay�n haz�rlanmas�

�e�itli �lkelerde �e�itli �ekillerde servis edilen �ay, T�rkiye'de �o�unlukla alt� ve �st� �elik �aydanl�klarda haz�rlan�r. �ste�e g�re harmanlanm�� kuru �ay, demlik olarak adland�r�lan ve �aydanl��n �st k�sm�nda bulunan ve genellikle alt k�sm�ndan daha k��k olan b�l�me konur. Alt k�s�mda kaynayan su, bir s�re sonra �stteki demli�e i�indeki kuru �ay�n miktar�na g�re d�k�l�r ve �ay�n rengini, lezzetini b�rakmas� ve ��kmesi i�in 8-10 dakika kadar beklenir.
�e�itli ara�t�rmalar �ay�n demleme s�resine g�re etkisinin de farkl� oldu�unu s�ylese de hen�z bu �ok yayg�n olarak bilinmez. �yi demlenmi� �ay�n en fazla 1 saat kadar lezzetli oldu�u tiryakiler taraf�ndan s�ylenir. Daha uzun s�re beklemi� �ay ac�la��r. Demli�in a��r� s�cakl��a maruz kalmas�, �ay�n yanmas�na (tabirsel olarak) ve tad�n�n k�t�le�mesine neden olmaktad�r.