Tarihi bir olay yaz�l�rken nelere dikkat edilmelidir?

Tarih ve Tarih Bilimi
M�bahat S.K�t�ko�lu
(Tarih Ara�t�rmalar�nda Us�l, 1998, s.1-35 - �zet)
Tarih en basit ifadeyle "ge�mi�in bilimi" olarak tarif edilir. Ancak tabii ki bu eksik bir tariftir. Tarih, insanlar�n, toplumlar� etkileyen faaliyetlerinden do�an olaylar�; zaman ve yer g�stererek anlatan, olaylar aras�ndaki nedensel ili�kileri, daha �nceki ve sonraki olaylarla ba�lant�lar�n�, kar��l�kl� etkile�imlerini g�steren bir bilim dal�d�r. Tarih, ge�mi�in olaylar�n�, kaynak malzemelerin ele�tirel bir incelemesine dayanarak, kronolojik bir tutarl�l�k i�inde irdeler, genellikle bunlar�n nedenleri konusunda a��klamalarda bulunur.
Tarih�i olaylar� bizzat g�rme imkan�na sahip de�ildir. Yani bir fizik�i veya bir kimyager gibi laboratuvarda g�zlemleme imkan�ndan mahrumdur. Ancak, olaylar� g�zlemleyenlerin b�rakt�klar� belgelere dayanarak takip etmek m�mk�nd�r. Ge�mi� ise herkese farkl� bir ��k alt�nda g�r�n�r. Tarih�i yazm�� oldu�u eserinde mutlaka kendi duygu ve d��ncelerine de yer vermi�tir.
Tarihin konusu tabiat�yla ge�mi� zamand�r. Bizden �nce ya�am�� insan topluluklar�n�n ya�ay�� bi�imleri, yapm�� olduklar� sava�lar, bar�� ve antla�malar tarihin ba�l�ca konular�d�r. Bilim ve sanat dallar�ndaki geli�meler ile toplumlar�n din ve inan�lar� gibi konular da tarihin inceleme alan�na girmektedir. Tarihin as�l konusu geli�melerdir. E�er insano�lu yery�z�nde ortaya ��kt�� ilk haliyle kalsayd� tarih de olmazd�. ��nk� bu durumda incelenecek bir konu olmad�� gibi bunu sonraki ku�aklara aktaracak yaz� ve di�er k�lt�r �r�nleri de olmazd�.
"Tarih bilimi ge�mi�teki olaylarla ve bu olaylar�n zaman i�indeki ak��yla ilgilenir" tan�mlamas�, tarihin konusunun belirlenmesi bak�m�ndan yeterli de�ildir. ��nk� d�nyadaki olaylar sadece insanlar taraf�ndan meydana getirilmemi�lerdir. Bir de tabiat olaylar� vard�r ki bunlar insan�n iradesi d��nda meydana gelirler. Tarih ise insanlar�n faaliyetleri neticesinde meydana gelen olaylarla ilgilenir. Tarih bilimi, sadece bir olaylar dizisini de�il, insanlar�n d��ncelerinin ifadesi olan ve zamanla ortaya ��kan olaylar�; insanlar�n y�nlendirdi�i sosyal gelenekleri konu edinir. Bunlar� �ekillendiren kanunlar� bulmay�, geli�me-��k��, tekam�l-yozla�ma sebeplerini ve a�amalar�n� a��kl��a kavu�turmay� ama� edinir.
�nsanlar farkl� ruh yap�lar�na sahiptir ve tarihi olaylar�n meydana gelmesinde insanlar�n ruhi hallerinin rolleri bulundu�u inkar edilemez. �u halde tarih�i, sadece fikirlere ilgi duymay�p, bu fikirlerin i�inde duygu ve heyecan�n k�klerine de inmelidir. Ancak insanlar, farkl� ruh yap�lar�na sahip olduklar� i�in, her yeni durumda ve meydana gelen olayda, insanlar�n ruhi halleri de farkl�l�k g�sterir. �nsanlar�n farkl� psikolojik yap�lar� oldu�u gibi, toplumlar�n da farkl� psikolojik yap�lar� vard�r. Tarih�ilerin toplum psikolojisini de g�zden uzak tutmamas� gerekir.
Tarih biliminde, neden-sonu� ili�kisi b�y�k �nem ta��r. Tarihi bir inceleme bir �l��de nedenlerin incelenmesidir. ��nk� her tarihi olay�n mutlaka bir nedeni ve sonucu vard�r. Tarih�i olaylar� neden-sonu� ili�kileri i�inde ele al�r. Elbette tarihi olaylarda zaman ve yer �ok �nemlidir. Fakat tarih bilimi sadece tarihi olaylar� bir zaman cetveliyle ortaya koymak de�ildir. Tarih�i inceledi�i d�nem ve ki�ileri kendi �a�lar�n�n ko�ullar� i�inde anlayabilmelidir. Tarih�i sadece olaylar� ve bu olaylar�n neden ve sonu�lar�n� ortaya koymakla yetinmez. Tarihi olaylar�n d�nden bug�ne ve yar�na akt��n�n bilincinde olan tarih�i mutlaka tarihte bir "e�ilim" arar. E�ilim, olaylar�n ak�� y�n�d�r. Tarihin e�ilimleri tarih�inin d�n�, bug�n� ve bir gelece�i anlamas�nda �nemli ipu�lar� verir.
Tarih sadece ge�mi�teki olaylar dizisi olmad�� gibi, tarih bilimi de bo� yere zaman harcanan basit bir u�ra� de�ildir. Tarih bilimi, insanlara do�ru sonu�lara varmalar� i�in y�n veren bir d��nce tarz�d�r. Ge�mi�ini bilmeyen, kendisini tan�mayan bir toplum, t�pk� haf�zas�n� kaybetmi� bir insan, �rma��n ak�nt�s�na kap�lm�� bir dal par�as� gibidir. B�t�n insanlar�n veya toplumlar�n, ge�mi�ten cesaret almaya, onu ��renmeye ve bu suretle tecr�be kazanmaya ihtiyac� vard�r. Gerek tek tek bireyler, gerekse toplumlar, ne olduklar�n� ve nereden geldiklerini bilmeye, ��renmeye merak ve ihtiya� duyarlar. Tarih biliminin, bu ihtiyac�n giderilmesiyle sa�lad�� manevi tatminin yan�nda, birtak�m pratik faydalar� da vard�r. Zira insanlar kendilerinden �ncekilerin tecr�belerinden istifade ederler. Bu da onlar�n yaz�p b�rakt�klar� belgelerle, yani tarihi kaynaklar sayesinde olur. Eski tecr�beler ise mevcut duruma ve gelece�e ��k tutar, yeni geli�melere y�n verirler. Ge�mi�in bilinmesi, bug�nk� de�erlerin daha iyi anla��lmas�n� sa�lar. Ayr�ca tarih bilimi, insanlarda ahlak �uurunu uyand�r�p, manevi de�erlerin geli�mesinde rol oynar. Aileden ba�lay�p millete do�ru geli�en bir sevgi ve ba�l�l��n do�mas�na imkan haz�rlar.
Tarih bilimi, insanlara milletlerin ge�mi�teki ya�ant�lar�n� ve di�er devletlerle olan ili�kilerini ��retir. Ge�mi� uygarl�klar� tan�t�r. �nsana, ge�mi�ini de�erlendirme ve gelece�ini daha iyi bi�imlendirme konusunda yard�mc� olur. Ge�mi�ini iyi bilen toplum, gelece�ini daha sa�l�kl� bir �ekilde bi�imlendirebilir. Tarih, insanl��n belle�idir. Ortak duygular yarat�r ve ge�mi� ile gelecek aras�nda ba� kurar.

TAR�H YAZICILI�ININ T�RLER�
1. Hikayeci (Rivayet�i) Tarih
Bu tarz ilk olarak eski Yunan'da ortaya ��km��t�r. Ba�lang��ta a��zdan a��za dola�an hat�ralar �airler taraf�ndan naz�m tarz�nda s�ylenmekte ve bunlara "epos" ad� verilmekteyken, Logograflar taraf�ndan hikayele�tirilerek nesre �evrilmi�ler ve ar�ivlerdeki malzemenin de ilavesiyle i�lerine birtak�m ger�ekler de kar��m��t�r. Fakat yine de, Strabon'un ifadesiyle bunlar "epos" olmaktan kurtulamam��lard�r. Logograflar�n eserleri ne edebi, ne de tarihi eserlerdir. Sadece ilmi ara�t�rma yolunu a�an "basit kronikler"dir.
"Tarihin Babas�" ad�yla bilinen Heredotos her ne kadar Logograflar�n yolundan gitmi�se de, insan� merkez haline getirmi� olmas� ve kavray�� st�nl��yle onlardan ayr�l�r. Herodotos da hikayeci tarih tarz�n� kullanm��t�r. Fakat olaylar� pe� pe�e s�ralamakla kalmam��, onlar� bir d�zen i�inde nakletmi� ve bir kompozisyon �rne�i vermi�tir. Eserinde az da olsa siyasi g�r��ler vard�r. Tenkit d��ncesine sahip olmamakla birlikte, g�rd�kleri ile duyduklar� aras�nda bir ayr�m yapm��t�r.

2. ��retici (Pragmatik) Tarih
Ge�mi� olaylardan ders almak, gelecekteki yolu do�ru �izebilmek, okuyucuya ahlaki ve milli duygular a��layabilmek maksad�yla yaz�lan bu tarz eserler, ��retici bir mahiyet arz ettiklerinden "��retici" veya "pragmatik" denilen tarih�ilik ak�m� i�inde yer al�rlar. Bu tarz�n �nderli�ini yapan ki�i Thukydides'tir. Ger�ek anlamda tarih�ilik, onun "Pelopennesoslular ile Atinal�lar�n Sava��" adl� eseriyle ba�lam��t�r. Bu eser sadece edebi bak�mdan de�il, metod ve zihniyet bak�m�ndan da daha �nceki eserlerden �ok farkl�d�r. Bu fark, eserin gerek konu, gerekse muhtevas�nda kendini g�stermektedir. Eser zaman ve mekan bak�m�ndan s�n�rland�r�ld�ktan ba�ka, sadece m�ellifin ya�ad�� devrin olaylar�na tahsis edilmi�; devlet, tarihi realitenin merkezi olarak g�r�lerek, esas yerine getirilmi�tir. Devlet d��ncesinin esas�n� siyaset te�kil etmesi dolay�s�yla da Thukydides bir siyasi tarih yaz�c�s� olmu�tur. Thukydides yeti�me tarz� sebebiyle de, ara�t�rmaya yeni bir anlam getirmi�tir. Bu da "siyasi ��retim de faydal� olmak"t�r. B�ylece ilk defa olarak tarih biliminin sosyal bilimler i�indeki yeri de tayin edilmi�tir.
Burada ama�, faydal� olmak, tarih yoluyla tecr�beyi artt�r�p bilgiyi �o�altarak geli�tirmek ve insan� ba�ar�l� k�lmakt�r. Bunun �artlar� ise: 1) ger�e�e tamamen sad�k kalmak, 2) olay ve durumlar� anlat�rken, aralar�ndaki ili�kiyi ortaya koymakt�r. Ge�mi�i ��renerek, bu bilgilere dayanarak �u anki durum ve gelecek hakk�nda h�k�m vermek anca bu �ekilde m�mk�nd�r. Tarih yaz�c�l��nda bu t�r, Thukydides'den sonra di�er eski Yunan ve Roma tarih�ilerince de benimsenmi�; Polybios, Plutarkhos, Tacitius, Machiavelli gibi yazarlar onun izinden gitmi�lerdir. Pragmatik tarih yaz�c�l��n�n en belirgin �zelli�i, tarihte �n yapm�� ahsiyetlere geni� yer verilmesi, bu ki�ilerin idealle�tirilmesi, hatta adeta insan �st� varl�klar haline getirilmesidir. �slam tarih�ili�indeki "Siyer" kitaplar� bu tarza �rnek olarak g�sterilebilir. Thukydides'in a�t�� r, tarihi ger�ekleri ortaya koymak hedefini g�tt�� halde, �rnek olmak prensibiyle de hareket etti�inden, bunu benimseyen m�elliflerin eserlerinde hep zaferler ve parlak olaylar�n i�lenmesine �zen g�sterilmi�, ba�ar�s�zl�klar ve hayal k�r�kl�klar� kar��s�nda sessizlik tercih edilmi�tir. Bu da ��retici tarz�n en b�y�k zaaf�n� te�kil etmi�tir.

3. Ara�t�rmac� Tarih
XIX. y�zy�lda tarih yaz�c�l�� tarz�nda ciddi bir hamle yap�lm��, olaylar�n sade anlat�m ve gelece�e matuf ��reticisi vasf� yan�nda, ��k�� sebepleri, bunlar� haz�rlayan amiller, �e�itli olaylar�n sebep ve sonu� ili�kilerinin ara�t�r�lmas�na ba�lanm��t�r ki, b�ylece tarih bir bilim olma kimli�ini kazanm��t�r.
D�nyada cereyan eden olaylar, sadece yeri ve zaman� bak�m�ndan de�il, cereyan tarz�, rol oynayan ki�iler bak�m�ndan da farkl�l�klar g�sterir. �artlar�n m�sait olmas� halinde "benzer" olaylar cereyan edebilirse de "tarih tekerr�r etmez". Yani, tarihi olaylar hi�bir zaman, ayn� cins ve miktarda malzemelerin kullan�ld�� laboratuvar deneyleri gibi de�ildir. Her birinin �zel �artlar�, de�i�ik mekanlar� vard�r. Bu olaylara kar��an ki�ilerin karakterleri, olay s�ras�ndaki halet-i ruhiyeleri, d�� tesirler birbirinden farkl�d�r. �u halde, ger�ek manada bir tahlil i�in, b�t�n bunlar�n derinliklerine inilip ayr� ayr� ara�t�r�lmas� gerekir.
Olay�n olu�una sebebiyet veren �artlar�n ara�t�r�lmas� da ayr� bir �nem ta��r. Bir olay� sadece tek bir sebebe ba�lamak hatal�d�r. Co�rafi, sosyal, siyasi, iktisadi vs. �artlar�n iyi incelenmesi gerekir. Bunlar�n birinin g�r�l�p, di�erlerinin ihmal edilmesi yanl�� sonu�lara g�t�rebilir. Yani, tarihin bir bilim s�fat�n� kazanabilmesi i�in tarihin di�er sosyal bilimlerle olan ili�kilerinin her zaman g�z �n�nde bulundurulmas�, yerine ve zaman�na g�re onlardan yard�m istemesi gerekir.

TAR�H�N B�L�MLENMES�
�nsanl��n tarihini var olu�undan g�n�m�ze kadar bir b�t�n halinde incelemek olduk�a g��t�r. Bu neden tarih, �e�itli b�l�mlere ayr�larak incelenir. Fakat bu b�l�mlemeler b�t�n� bozucu bir �zellik ta��rlar. Bu nedenle ara�t�rma ve incelemeyi kolayla�t�rma yarar�ndan ba�ka mutlak bir de�erleri yoktur. Bu b�l�mlemeler sayesinde elde edilen bilgilerin b�t�n bir tarih bilinci i�inde de�erlendirilmesi gerekir.

1. Zamana G�re B�l�mleme
Bu b�l�mlemede tarih, kronolojik dilimlere ve �a�lara ayr�l�r: ilk�a�, orta�a�, yeni�a� vs. Bu tip b�l�mleme kullan��l�, hatta ka��n�lmazd�r. Fakat tart��mal�d�r. ��nk� b�t�n d�nyan�n kabul etti�i zamana g�re b�l�mleme ortaya konulabilmi� de�ildir. S�zgelimi, bug�n tarihte belirlenmi� �a�lar, Akdeniz havzas� ile Bat� Avrupa'n�n tarihsel ger�ekli�ine uygun d��mekte fakat Hint, Japon veya �in k�lt�rleri i�in bu b�l�mleme fazla bir �ey ifade etmemektedir.

2. B�lgeye G�re B�l�mlemeBu t�r b�l�mlemede k�talar�n, �lkelerin, kentlerin, hatta k�ylerin tarihi s�z konusudur. Avrupa tarihi, T�rkiye tarihi, Ankara tarihi vs. Bu t�r b�l�mlemenin de as�l amac� genel tarihe ula�makt�r. ��nk� tarihi sadece yerel tarihe indirgemek, par�ay� b�t�nden koparmak oldu�undan hi�bir zaman bizi sa�l�kl� bir sonuca g�t�rmez. G�n�m�zde b�t�n devletler milli tarihlerini d�nya tarihi �er�evesinde yerle�tirerek ��retmektedirler.

3. Konuya G�re B�l�mlemeBuna analitik (��z�mleyici) b�l�mleme ad� da verilir. Bu t�r b�l�mlemede, toplumlar�n de�i�ik y�nlerinin incelenmesi s�z konusudur. S�zgelimi: sanat tarihi, iktisat tarihi, d��nce tarihi, bilim tarihi vs. Bu t�r incelemelerin de b�y�k yarar� olmakla birlikte, incelenen alan�n a��k ve kesin bir �ekilde s�n�rland�r�lamamas� baz� sorunlar yaratmaktad�r. S�zgelimi din� tarihi sosyal tarihten ay�rmak son derece g��t�r.

TAR�H�N FAYDALANDI�I B�L�MLERTarih biliminin ba�ka ilimlerle ili�kisi olmaks�z�n geli�mesi d��n�lemez. Hangi bilimlerle, ne oranda alakas� bulundu�u, onlardan ne gibi hususlarda faydalanaca�� hakk�nda fikir sahibi olan Tarih�i bir problemle kar��la�t��nda hangi bilim dal�n�n yard�m�na ba�vurabilece�ini bilmelidir.

1. FelsefeFelsefe, do�ru ve bilin�li d��nmeyi, belirtiler aras�ndaki genel ba�lar� kurmay� ��reten, d�nya g�r��lerinin kavranmas�na imkan haz�rlayan bir bilim dal�d�r. Tarih� d��n�� ve m�nasebetleri g�steren kolu ise "Tarih Felsefesi"dir. Olaylar�n do�ru tahlili ancak o devrin felsefesinin bilinmesiyle m�mk�n olur.

2. SosyolojiSosyoloji toplumdaki sosyal kanunlar� ortaya koyar. Tarih ise ge�mi�teki olaylar� bu kanunlar� g�z �n�nde bulundurarak inceler. Tarih ara�t�rmalar�nda do�ru sonu�lara var�labilmesi i�in sosyoloji kanunlar�n�n bilinmesine ihtiya� vard�r.

3. �ktisatBir�ok tarihi olay�n temelinde iktisadi fakt�rler vard�r. Bu olaylar�n kanunlar� iktisat bilimi taraf�ndan ortaya konur. Tarih ise onun tasviri ile me�gul olur. Fakat b�t�n tarihi olaylar�n iktisadi sebeplerden kaynakland�� g�r��ne de saplanmak hatal� bir yoldur.

4. AntropolojiAntropoloji "insanin tabi� tarihidir" �eklinde tarif edilen bu bilim dal� "fizik antropolojisi" ve "k�lt�r antropolojisi" �ekline ikiye ayr�l�r. Fizik antropolojisi, insan �rk�n�n olu�umunu ara�t�r�rken; k�lt�r antropolojisi ise, k�lt�rlerin, yaz�n�n icad�ndan �nceki devirlerden ba�layarak bug�ne kadarki geli�imini inceler.

5. ArkeolojiK�lt�r antropolojisinin bir kolu olarak geli�mi� bir bilim dal�d�r. �zellikle belgelerin bulunmad�� devirler i�in, tarihin en �nemli yard�mc�lar�ndand�r. Kal�nt�lar, �zellikle k�lt�r ve medeniyet tarihi a��s�ndan b�y�k k�ymet ta��rlar. Hatta arkeolojik buluntular yan�nda yaz�l� kaynaklar bazen ikinci plana d��ebilir.

6. Etnografi ve Etnoloji

Etnografi ile etnoloji aras�ndaki fark, antropolojinin kalbi say�lan etnografi tek bir kabile veya toplulu�un hayat�n�n ana unsurlar� olan ya�ay��, �rf, adet ve geleneklerini konu alarak incelerken; etnoloji ise iki veya daha fazla say�da k�lt�r aras�nda mukayeseli �al��malar yapan bir bilim dal�d�r.

7. Sosyal Antropoloji
Etnolojinin bir kolu olan sosyal antropoloji bilimi; 1) toplumun dini, siyasi, iktisadi ve sosyal m�esseselerini, 2) m�zik, dans, halk edebiyat�n� i�ine alan folklor ara�t�rmalar�, 3) etnoloji ile tarih, etnoloji ile psikoloji aras�ndaki ili�kileri konu alan mukayeseli �al��malar yapar.

8. Filoloji
Bir toplumun dili bilinmeden tarihinin bilinmesi de m�mk�n de�ildir. Bunun i�indir ki tarihi ara�t�rmalar�n ilk �art� o toplumun dilinin ��renilmesidir. Bu da filoloji denilen dil bilgisi sayesinde olur. Ne var ki, tarihi ara�t�rmalarda basit bir dil bilgisi �ok zaman yeterli de�ildir. Kelimelerin s�zl�kteki kar��l�klar� d��nda, �e�itli devirlerde ve kullan�l�� yerlerine g�re ifade ettikleri anlamlar�n da bilinmesi gerekir. Aksi halde b�y�k hatalara d��lebilir.

9. Sanat TarihiSanat tarihi k�smen arkeolojinin metodlar�n� kullanmakla birlikte son zamanlarda geli�me g�stermi� bir bilim dal�d�r ve �zellikle k�lt�r tarihi a��s�ndan ihmal edilemez.

10. Co�rafyaB�t�n tarihi olaylar co�rafi bir mekan i�inde ge�er. Mekan�n tasviri, olaylar�n de�erlendirilmesi a��s�ndan �nemlidir ki bunu da co�rafya yapar. Co�rafi �artlar tarihe �ekil verir ve geli�mesine yard�m eder. Deniz k�y�lar�, nehir ve g�llerin �evreleri, vahahar gibi topraklar insanlar�n yerle�meleri i�in en elveri�li sahalar olmu�, b�y�k medeniyetler burada do�mu�tur. Be�er� co�rafya, tarih bilimine, fizik� co�rafyadan daha �ok yak�nd�r. ��nk� be�er� co�rafya kanunlar teklif etmek yerine, topra��n iskan edili�inin �artlar� ve sonu�lar� hakk�nda bilgi verir. Be�er� co�rafyan�n, tarih bilimine en �ok yard�mc� oldu�u sahas�, iktisadi ve sosyal tarihtir.

11. PaleografyaBir toplumun dilini bilmek, tarih� ara�t�rma i�in yeterli de�ildir. Dille birlikte kullan�lan yaz�n�n da bilinmesi gerekir. M�s�r tarihini ara�t�rmak i�in hiyeroglif yaz�s�n�, Mezopotamya tarihini ara�t�rmak i�in �ivi yaz�s�n�, Orta Asya T�rk tarihini ara�t�rmak i�in Orhun ve Uygur yaz�lar� ile �in yaz�s�n�, Osmanl�, �ran ve Arap tarihi i�in Arap yaz�s�n�, Slav milletlerinin tarihi i�in Kiril yaz�s�n�, Avrupa milletlerinin tarihini ara�t�rmak i�in de Latin yaz�s�n� bilmek gerekmektedir. Ancak �o�u kez mesele bununla da ��z�mlenemez. ��nk� bu yaz�lar�n da birtak�m �e�itleri vard�r. Bunlar�n her birinin kullan�l�� yerleri de farkl�d�r. Gerekli yaz�lar�n okunmas� ��renilmeden hi�bir zaman ciddi bir tarihi ara�t�rma yap�lmas� m�mk�n de�ildir. ��te, yaz�lar�n tan�nmas� ve �zellikleriyle ilgilenen bilim dal�na paleografya ad� verilir.

12. DiplomatikToplumun dili bilinip kulland�� yaz� okunsa bile, belgelerin ifade ettikleri anlam bilinmeden de�erlendirilmeleri m�mk�n de�ildir. Belgelerin cins ve �ekil olarak de�erlendirmelerini yapan bilim dal� Diplomotik'tir. Belgelerin �e�itleri ��kt�� ve ula�t�� yere g�re, yaz�lma gayesine g�re pek �ok de�i�ik adlar al�rlar. S�zgelimi, h�k�mdar taraf�ndan g�nderilen emirler i�in: "ferman, emir, h�k�m" ad� verilir; bir �eyin kullan�lma hakk�, bir vazifenin tevcihi gibi vesilelerle verilenlere: "berat" ad� verilir; sadrazam, beylerbeyi gibi �st kademe g�revlilerinin emirlerine "buyruldu" ad� verilir; h�k�mdar�n di�er bir devletin tebaas�na veya kendi tebaas�ndan bir gruba bah� etti�i haklar� g�stermek i�in yaz�lan belgelere "ahidn�me" ad� verilir; iki devlet aras�nda kar��l�kl� tekeff�l� ihtiva eden belgele "mu�hede" ad� verilir. Bu belgelerin her birinin �zelli�i vard�r. Bu �zellikler bilinince bazen metnin tamam�n�n okunmas�na bile gerek kalmadan hangi grup i�ine girece�i tespit edilebilir.

13. EpigrafiM�stakil kitabeler olsun, bir yap� �zerine monte edilmi� bulunanlar olsun, ihtiva ettikleri bilgilerin do�rulu�u dolay�s�yla tarih�inin vazge�emeyece�i kaynaklardan biri de epigrafi malzemesidir. Ancak bunlar�n okunmas� ayr� bir ihtisas i�idir. Bu kitabelerin okunmas�yla u�ra�an bilim dal�na epigrafi ad� verilir. K��k kitabelere "epigram" denilirken, b�y�k kitabelere "epigraf" ad� verilir.

14. N�mizmatikN�mizmatik, paralar�n tan�nmas�yla u�rayan bir bilim dal�d�r. Para ise gerek siyasi, gerekse iktisadi tarihin baz� noktalar�n�n a��kl��a kavu�turulmas� bak�m�ndan tarih�inin faydaland�� bir kaynakt�r.

15. M�h�rlerM�h�rler ve armalar da baz� meselelerin ayd�nlat�lmas�nda tarih�iye yard�mc� olmas�ndan dolay� tarihin yard�mc� bilimlerinden biri olarak say�lmaktad�r.

16. �ecereler"Ensab cedveli" ve "geneoloji" �eklinde de bilinen �ecereler, tarih�i i�in gerekli ve faydal� cetveller olmakla birlikte kendisine asil bir soy haz�rlama merak�nda olan, b�ylece toplum i�indeki yerini sa�lamla�t�raca��n� umanlarca uydurma �ecereler de tanzim edilmi�tir. G�n�m�zde bu merak�n hala devam etti�i g�r�lmektedir. Muhteviyat�n� dahi bilmedi�i halde sahaftan bir ferman veya berat al�p aile yadigar� olarak g�sterenlere rastlamaktad�r. Bu hususlar g�z �n�ne al�narak, her rastlanan �ecereyi do�ru kabul etmek yanl��t�r.

17. Kronoloji (Takvimler)Bir olay�n ge�ti�i zaman �ok �nemlidir. Zaman� tespit edilemeyen bir olay�n di�er pek �ok �artlar� da bilinemeyece�inden do�ru olarak de�erlendirilmesi m�mk�n de�ildir. Zaman�n tayini i�in �ok eski devirlerden itibaren �e�itli takvimler yap�l�p kullan�lm��t�r. Bu takvimlerin birbirlerinden farkl� olmalar� sebebiyle ayn� olaylar i�in de�i�ik kaynaklarda ba�ka ba�ka �ekillerdeki takvimlendirmeleri tek bir tarihe, bug�n kullan�lan miladi takvime icra edebilmek i�in, bunlar�n birbirlerine ge�i�lerinin iyi bilmek laz�md�r.

18. Onomastik
Tarih bilimi i�in yer adlar�n�n, sadece belli mevkileri ifade eden birer ad olmaktan �te �ok b�y�k �nemi vard�r. Eskiden, yeni bir k�y veya kasaba kurulu�unda, oraya yeni bir ad aramaya ihtiya� kalmaks�z�n, yerle�en toplulu�un ad� verilmi�tir. Anadolu bunun en g�zel �rnekleriyle doludur. Bu adlar bize, ayn� ad� ta��yan boy, a�iret, cemaat gibi gruplar�n nas�l bir yay�lma g�sterdiklerini anlat�r. ��te bu yerle�me yerleri ile u�ra�an bilim dal�na "toponimi"; deniz, nehir, g�l gibi su adlar�yla u�ra�an bilim dal�na "hidronomi"; �ah�s adlar�yla u�ra�an bilim dal�na da "antroponomi" ad� verilir.
turkoloji.com.tr.tc

tarih �neminin �nemi haricindeki di�er ��klar makalenin i�indedir

Tarih, di�er bilim dallar�nda oldu�u gibi ancak kendi bilimsel �zellik ve y�ntemini geli�tirmesi sayesinde ba��ms�z bir bilim dal� olarak geli�mi�tir. �nsanl��n ge�mi�i hakk�nda do�ru bilgiye ula�mak tarih biliminin en �nemli amac�d�r. Bu nedenle tarihten g�n�m�ze kalan izlerin, kal�nt�lar�n ve belgelerin de�erlendirilmesi gerekmektedir.
Maxicep.com - Tarih Biliminin Y�ntemi ? Bir olay� ara�t�ran ara�t�rmac�: Kaynak (belge) bulur, Kaynaklar� s�n�fland�r�r (Tasnif) , ��eri�i hakk�nda bilgi sahibi olur (Tahlil), Kaynak ele�tirisi yapar (Tenkit) ,Kaynaklar aras�nda ba�lant� kurar (Terkib) ,Tarafs�z (objektif) de�erlendirme yapar.
Tarihi olaylar, ayn� �zelliklerle tekrar etmez. Bu nedenle tarih bilimi deney ve g�zlem metodunu kullanamaz.

Tarihi olaylar� ara�t�ran bir tarih�i s�ras�yla a�a��daki y�ntemleri uygular
I.KAYNAK ARAMA (Belge Bulma) : �nce olayla ilgili kaynaklar aran�r.
Ge�mi�ten kalan ve tarihi bir olay hakk�nda bilgi veren her t�rl� malzemeye kaynak (belge) denir.
Bir malzemenin kaynak olarak nitelendirilebilmesi i�in:
1. ��inde bulundu�u devirde veya bu devre yak�n bir zamanda yaz�lmas�,
2. Devrinin kaynaklar�ndan yararlanarak olu�turulmu� olmas� gereklidir.
Kaynaklar iki gurupta incelenir:
A-Kapsad�klar� Bilginin De�erine G�re Kaynaklar
1.Ana Kaynaklar (Birinci el kaynaklarhttp://www.maxicep.com/images/smileyler/yellow%20%289%29.gif Olay�n ge�ti�i d�neme ait kaynaklard�r.
2.�kinci El Kaynaklar: Ana kaynaklardan yararlan�larak haz�rlanan kaynaklard�r.
B-Bilgi Veren Kayna��n Cinsine G�re Kaynaklar
1.S�zl� Kaynaklar: Bunlar; tarihsel �yk�ler, �iirler, s�ylenceler, destanlar, menk�beler, f�kra ve atas�zleridir.
2.Yaz�l�, Sesli ve G�r�nt�l� Kaynaklar: Bunlar, korunduklar� yerlere g�re �� gruba ayr�l�r:
a)Ar�iv Malzemeleri: Fermanlar, beratlar, kanunnameler, il�mlar gibi resm� m�h�r ve imza ta��yan yaz�l� belgelerdir. Ayr�ca; resim ve foto�raflar, filmler, pl�klar, video ve teyp kasetleri, bilgisayar disketleri ile g�r�nt�l� ve sesli belgeler de ar�ivlerde saklan�r.
b)K�t�phane Malzemeleri: �ecereler, takvimler ve y�ll�klar, vakayinameler, ya�am �yk�leri (biyografi), hat�ralar, seyahatnameler, gazete ve dergi gibi s�reli yay�nlardan olu�an malzemelerdir.
c)M�zelik Malzemeler: Kitabeler, abideler, heykeller, mezar ta�lar� ve l�hitler, madalyalar, paralar, insan iskeletleri, ev e�yalar�, aletler, sil�hlar ile arkeolojik ve etnografik malzemelerdir.
Ayr�ca kaynaklar� YAZILI ve YAZISIZ kaynaklar diye de ikiye ay�rabiliriz:
Yaz�l� Kaynaklar: Fermanlar, Antla�ma metinleri, paralar, kitabeler… vs.
Yaz�s�z kaynaklar: Destanlar, atas�zleri gibi s�zl� belgelerin yan�nda, kullan�lan ara�-gere�ler, giyim e�yalar�, bar�naklar ve iskeletlerdir. )
Bu t�r belgeler �zellikle tarih �ncesi d�nemleri a��klamada b�y�k �neme sahiptir.

II.VER�LER� TASN�F, TAHL�L VE TENK�T ETME
a)Tasnif(S�n�fland�rma Tasnif, s�n�fland�rma demektir. Tarihsel kaynaklardan verilerin elde edilmesinden sonra bunlar�n tasnif edilmesi gerekir. Elde edilen bilgiler zamana, mek�na ve konuya g�re tasnif edilir. Verilerin s�n�fland�r�lmas� ve mant�kl� bir d�zen i�erisinde s�ralanmas�yla, eserin b�l�mleri olu�turulur. Bu b�l�mlerin de kendine g�re alt ba�l�klar� olacakt�r. B�ylece haz�rlanmakta olan yap�t�n pl�n� ortaya ��kar.S�n�fland�rma i�lemi verilerin �nemine, g�venirlili�ine veya kronolojik s�raya g�re yap�labilir.
b)Tahlil(Analiz=�nceleme: ��z�mleme) : Elde edilen verilerdeki bilgiler de�erlendirilir. Bilgilerin inceleme konusu hakk�nda yeterli olup olmad�� kontrol edilir. Kaynaklardan elde etti�imiz bilgiler g�venilir mi? Kar��la�t�rma yap�larak bilgiler bu y�nde incelenir.
c)Tenkit(Ele�tiri Elde edilen bilgilerin i�e yaray�p yaramad��, hangi bilgilerin kullan�laca�� belirlenir.
Ele�tiri, d�� ele�tiri ve i� ele�tiri olmak �zere iki �ekilde yap�l�r.
D�� Ele�tiri: Bir kayna��n ad�, t�r�, sahte veya orijinal olup olmad��, yaz�l�� tarihi, yazar�n�n belirlenmesi gibi kayna��n d�� zelliklerine ili�kin yap�lan ele�tiridir.
�� Ele�tiri: Kaynakta verilen bilgilerin g�venirli�ini ve de�erini ortaya koymak i�in yap�lan ele�tiridir.
Kaynak Ele�tirmesi: Kaynaklar�n birbirleriyle kar��la�t�r�larak kontrol edilmesine "Kaynak Ele�tirisi" denir.
Bu ele�tirinin amac�:
01.Do�ruyu yanl��tan ay�rmak,
02.Sa�l�kl� yorumlar yapabilmektir
III.SENTEZ (B�RLE�T�RME)
Kaynaklardan elde edilen bilgiler d�zenlenerek yaz�lmas� a�amas�d�r. Elde edilen bilgilerin bir araya getirilmesine sentez denir. Bu yolla elde edilen bilgiler kullan�larak yeni tarihi h�k�mlere var�labilir.
��z�mleme ve tenkit yoluyla olaylara ait birtak�m g�venilir bilgiler elde edildikten sonra, birle�tirme a�amas�na gelinmi� olunur. Birle�tirme; �ok say�daki kaynaktan elde edilen bilgilerin �z�msenip yeni bir sonuca ve yarg�ya ula��lmas�d�r. Birle�tirme, ara�t�rman�n en �nemli a�amas� say�l�r.
Atat�rk'�n "Tarih yazmak, tarih yapmak kadar zordur. Yazan, yapana sad�k kalmazsa hakikat, i�inden ��k�lmaz bir h�l al�r." s�z�, bu a�amada ne kadar titiz ve tarafs�z olman�n gereklili�ini anlat�r.

Tarihi Olaylar �ncelenirken Uyulmas� Gereken Kurallar
(Ara�t�rma ve Belgelerin De�erlendirilmesinde Dikkat Edilecek �zellikler)
1-Olay�n �zerinden belli bir zaman ge�melidir. B�ylece olaylar�n sonu�lar� daha belirgin hale gelmeli ve olayda rol� olan ki�iler objektif olarak de�erlendirilmelidir.
2-Olay�n meydana geldi�i yerde ara�t�rma yap�lmal�d�r. �rne�in Osmanl� ve Bizans k�lt�rleri i�in �stanbul’da ara�t�rma yap�lmas� gibi.
3-Belgeler do�ru olarak de�erlendirilmeli ve objektif olarak a��klanmal�d�r.
Objektifli�in sa�lanmas� i�in �unlara uyulmal�d�r:
a)Olay�n �zerinden belli bir s�re ge�melidir.
b)Olay, ge�ti�i g�n�n de�er yarg�lar� i�inde incelenmeli g�n�m�z�n de�er yarg�lar� ile yorumlanmamal�d�r. Ge�mi�te meydana gelen olaylar, olay�n ge�ti�i d�nemdeki geli�mi�lik d�zeyi ve de�er yarg�lar�yla a��klanmal�d�r. G�n�m�z de�er yarg�lar�yla ve ideolojileriyle yap�lacak de�erlendirmeler yanl�� sonu�lara ula��lmas�na neden olabilir. Olaylar yorumlan�rken tarafs�z olunmal� ve olay�n ge�ti�i g�n�n �artlar� daima dikkate al�nmal�d�r
c)Kaynak taramas� yap�lmal�d�r.
d)Olaylarda rol� olan ki�ilerin de�erlendirilmesi, olay�n ge�ti�i zaman�n �artlar�n�n bilinmesine ba�l�d�r.
4-Olaylar birbirlerini etkiledikleri i�in olaylar aras�nda neden sonu� ili�kisi kurulmal�d�r.
5-Olayla ilgili de�i�ik belgelerden yararlan�lmal�d�r. B�ylece daha objektif de�erlendirmeler yap�labilir.
6-Tarihi olaylarla ilgili kural koymak, genelleme yapmak m�mk�n de�ildir.
7-G�n�m�zdeki olaylarda, ge�mi�teki ya�anm�� olaylar�n katk�s� d��n�lmelidir.
8-Tarihi olaylar meydana geldi�i d�nem ve toplumun k�lt�r�n� yans�t�r, o d�nemi karakterize eder.
Birle�tirme yapacak bir tarih�ide �u �zelliklerin bulunmas� gerekir:
a)Olaylar�, neden - sonu� ili�kisi i�erisinde ortaya koyarken onlara etki eden sosyal, psikolojik ve do�al etkenleri kavrayabilmelidir.
b)Y�pranm�� ve eksik olan belgeleri d�zeltip tamamlamay� bilmelidir.
c)Olaylar�n incelenip ayd�nlat�lmas�nda tarafs�z olmal�d�r.
d)Belgelere dayanarak gerekti�inde bilimsel genellemelere ve sonu�lara varabilmelidir. Birle�tirmeye ula�arak bilimsel bir yap�t olu�turmakta olan tarih�inin anlat�m�, ak�c� ve anla��l�r olmal�d�r.