güzel de ben anadoluda beylikler kuran türklerin yeni yurtlarýna yaptýðý eserlerinin fotosu ve açýklamasýný istiyorum saolun yinede

Bakýnýz: Tarihi Türk Devletleri - MsXLabs

anadoluda kurulan beyliklerin günümüze kalan eserleri nelerdir??

Anadolu’da Erken Türk Beylikleri Dönemi Mimarisi
Camiler

Bilindiði gibi erken Ýslam döneminde cami, beþ vakit namaz kýlýnan yer olmanýn dýþýnda, önemli kararlarýn alýndýðý, yargýlama ve öðretim yapýlan, ayrýca bazý kiþilerin barýndýðý yer görevini de yüklenmiþti. Bu görevlerin yeni yapýlarla karþýlanmasýndan doðan külliyeler ise; Anadolu’da Büyük Selçuklu, Erken Türk Beylikleri, Anadolu Selçuklu ve Beylikler döneminde sýnýrlý yapýlarý benliklerinde toplarken, Osmanlýlar’da özellikle Fatih Sultan Mehmed’in Ýstanbul’daki ünlü Fatih Külliyesi’nden itibaren büyük bir yapý programýný da birlikte getirmiþlerdir. Gerek tek baþýna, gerekse bir külliye içinde yapýlan günümüze ulaþmýþ Anadolu’daki erken tarihli cami örneklerinin en yaygýn tipi, Ýslam dininin geliþme kaydettiði ilk yýllardan itibaren denenen ve Ýran’daki Ýslam öncesi yapýlarla iliþkileri olan, örtü sistemi çok sayýda ayak üzerine oturmuþ yapýlardýr. Bu yapýlarýn örtü sistemini taþýyan ayaklarýnda taþ, tuðla ve ahþabýn kullanýlmasý, tümüyle bölgesel malzemeye baðlýdýr.

Alparslan’ýn 1071 yýlýnda Bizans Ýmparatorluðu’na karþý kazandýðý Malazgirt Savaþý’ndan sonra Güneydoðu Anadolu da Türk-Ýslam topluluklarýnýn dinsel kullanýmý için biçimlenen ve çeþitli deðiþikliklere uðrayarak günümüze gelebilen üç yapý Büyük Selçuklular’a baðlanmaktadýr.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/diyarbakirulucami.JPG

Bu yapýlardan ilki olan Diyarbakýr Ulu Camisi’nde Melikþah ve oðlu Ebu Þuca Muhammed’in adýný veren 1091 ve 1117 tarihli yazýtlar bulunmaktadýr. Artuklu, Ýnanoðullarý, Nisanoðullarý, Osmanlýlar tarafýndan yapýlan onarým ve eklerle büyük bir külliye durumuna gelen yapýnýn planýnda, Emevi Halifesi Velid zamanýnda (705-715) yaptýrýlan Þam Emeviye Camisi’nin büyük etkisi dikkati çekmektedir.

Ayrýca herbiri belirli noktalarda yenilikler taþýyan Irak Selçuklularý’ndan Mugisüddin Mahmud’a ait, minaresinde 1129 tarihli onarým yazýtý bulunan Siirt Ulu Camisi ile 1150 tarihli Bitlis Ulu Camisi enine geliþen, mihrap önü mekanlarý kubbeli yapýlardýr.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/siirtulucami.JPG

Siirt Ulu Camisi, Ýran’daki Büyük Selçuklu camileri gibi mihrap önü kubbeli bir mekan ve ona baðlý bir eyvandan meydana gelmiþken, daha sonra yapýya kubbeli ve tonozlu yeni mekanlarýn eklenmesiyle, enine dikdörtgen iki nefli bir yapý durumuna getirilmiþtir.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/bitlisulucami.jpg

Bitlis Ulu Camisi ise mihrap önü içten kubbe dýþtan piramit çatý ile örtülmüþ, plan þemasý simetrik ve dengeli bir yapýdýr.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/sivasulucami.JPG

Anadolu’da Büyük Selçuklular’dan sonra ortaya çýkan Erken Türk Beylikleri mimarisinde örtü sistemi çok sayýda ayak üzerine oturmuþ cami tipinin önemli bir örneði Sivas Ulu Camisi’dir 1197 yýlýnda 2. Kýlýç Aslan’ýn oðullarýndan Sivas Meliki Kutbettin Melikþah zamanýnda Kýzýl Arslan tarafýndan yaptýrýlan caminin plan þemasý dýþýndaki en önemli özelliði, büyük olasýlýkla 1213 yýlýnda yapýya eklenen, gövdesi tuðlalarla sepet formunda örülmüþ, ortasýnda firuze sýrlý çinilerden bir yazýt bulunan minaresiyle, bugün ortadan kalkmýþ olmasýna karþýn, biribirini kesen sekizgenlerle bezendiði bilinen taþ mihrabýdýr.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/niksarulucami.JPG

Sivas Ulu Camisi gibi ilk biçimini 12. yüzyýlda Daniþmentliler zamanýnda aldýðý sanýlan Niksar Ulu/Melik Gazi Camisi de ayný planlama anlayýþýyla biçimlenmiþtir.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/kayseriulucami.JPG

Çok ayaklý ve mihrap önü kubbeli olmasýna karþýn, mihraba dik ana eksen üzerinde, ortada-belki de bir avlu düþüncesinin devamý niteliðinde-açýklýðý bulunan yapýlar arasýnda Daniþmentliler’den Yaðýbasan tarafýndan 12. yüzyýlýn ortalarýnda yaptýrýldýðý sanýlan Kayseri Ulu Camisi’ni özellikle belirtmek gerekir.

Ayný anlayýþý bir diðer Daniþmentli eserinde, ilk biçimini 12. yüzyýlýn ortalarýnda aldýðý öne sürülen Kayseri Kölük Camisi’nde de görme olanaðý vardýr. Cami-medrese birleþiminin erken bir örneði olmasýyla da ayrý bir önem kazanan bu yapýnýn zengin mozayik çini mihrabý, asýl camiden daha sonra yapýlmýþ olmalýdýr.


Artuklular, XII.yy.dan XIV. yy sonlarýna kadar Anadolu Türk mimarisine çok önemli eserler kazandýrdýlar. Güneydoðu Anadolu’da, özellikle Diyarbakýr, Mardin, Silvan ve Hasankeyf’te bu Türkmen devletinin hüküm sürdüðü yaklaþýk 150 yýllýk süre bir bayýndýrlýk ve refah dönemidir Artuklu sanatý mimaride, özellikle cami mimarisinde Anadolu’da yerleþecek ye-ni geleneðin öncüsü olmuþtur. Büyük Selçuklu ve Zengi mimarisinden miras kalan geleneði yaratýcý bir anlayýþla yeniden biçimlendiren Artuklu camileri, Anadolu cami mimarisinde olgunlaþacak yeni üslübun temelidir.

XII. yy ile XlII. yy baþlarýnda yeni arayýþlarla biçimlenmeye baþlayan Artuklu cami mimarisi, yarým yüzyýl gibi kýsa bir sürede büyük bir gellþme gösterdi. Bu geliþme özellikle dönemin mimarlýk anlayýþýna damgasýný vuran mihrap önü kubbesinde görülür. Ýçten ve dýþtan bütün yapýya hâkim olan mihrap önü kubbesi, avlunun küçültülerek ortaya alýnmasý ve kesme taþ mimarisi gibi pek çok yenilik, XII. yy’ýn ikinci yarýsýnda Artuklular eliyle yerleþmiþtir. Anadolu’da anýtsal camilerin ilk örneklerinden olan Silvan ve Kýzýltepe ulu camileri bu yeni üslubun habercileri sayýlýr.


Erken dönem Anadolu Türk mimarisinde çok ayaklý cami tipinin bazen deðiþik yorumlamalara uðradýðýný görmek de olasýdýr. Özellikle Artuklu dönemi camilerinde rastlanan bu uygulamada, mihrap önü kubbeleri farklý bir anlayýþla deðerlendirilerek, bir bakýma yapýnýn aðýrlýk merkezi durumuna getirilmiþtir.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/silvanulucami.JPG

Sürekli deðiþikliðe uðramýþ olmasýna karþýn Silvan Ulu Camisi, mihrap önündeki 1157 yýlýnda tamamlanmýþ olmasý mümkün kubbesiyle, bu alanda iyi bir örnektir . Necmeddin Alpi’nýn yaptýrdýðý bütün mekana egemen olan mihrap önündeki bu kubbenin, daha önce yapýlmýþ mimari deðerlendirmelerle -özellikle Büyük Selçuklular’a ait Isfahan Ulu Camisi ile- sýký iliþkisi vardýr. Camiye daha sonraki onarýmlarda eklenen portallerin ve yer yer deðiþiklik gösteren taþ iþçiliðinin yapýnýn özgün biçimiyle ilgili olmadýðý anlaþýlmaktadýr.



http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/mardinulucami.JPG

Üzerindeki yazýtlardan en erken tarihlisi 1176 yýlýný gösteren ve deðiþikliklerle günümüze gelebilen Mardin Ulu Camisi de Artuklu camilerinin temel niteliklerine sahip bir yapýdýr. Revaklý bir avlunun güneyinde yer alan çok ayaklý cami mekâný, enine üç nefe ayrýlmýþ ve mihrap önü iki nef enindeki bir kubbe ile örtülmüþtür.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/kiziltepeulucami.JPG

Gene ayný yörede karþýmýza çýkan Artuk Arslan ve Yavlak Arslan’ýn 1204 yýlýnda yaptýrdýðý Kýzýltepe Ulu Camisi de benzer görünüþler taþýr. 1156 tarihli bir diðer Artuklu yapýsý, Harput Ulu Camisi ise Fahrettin Karaaslan tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Gerçekte avlulu cami anlayýþýyla tasarlanmýþ olmasýna karþýn, havuzlu avlu cami içinde kalmýþ, küçülmüþ ve etrafýný çeviren mekân buraya açýlmýþtýr. Tuðla malzemenin kullanýldýðý çok ayaklý, enine geliþmiþ üç nefli camideki mihrap önü kubbesi, tek nef üzerine oturmaktadýr.

Gerçekten de, XI. yüzyýl Doðu Anadolu bölgesine özgü yerel denemelerin hemen de bütün sonuçlarýný Saltuklu mimarisinde görmek mümkündür. Bu dönemde yapýlar tuðla tekniðinden kurtularak özenli kesme taþ mimarisine dönüþürken, renkli taþlarýn kullanýmý,bir ölçüde figürlü konular, yüzeysel kemerler ve sarmal çizgili halat motifleriyle daha da zenginleþmiþtir. Genel çizgi olarak Mengücüklü mimarisinden daha sade olan Saltuklu mimarisi, Anadolu’daki bu erken dönemin az sayýda ama oldukça seçkin örneklerini sunar.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/erzurumulucami.JPG

Anadolu’daki Erken Türk Beylikleri’nden Saltuklular’a ait günümüze gelebilmiþ az sayýdaki mimari esere yalnýz Erzurum’da rastlanmaktadýr. Bu yapýlar arasýnda Erzurum Ulu Camisi çok ayaklý, mihrap duvarýna dik uzanan yedi nefli planýyla oldukça dikkat çekicidir. Özgün biçimini 12. yüzyýlda aldýðý sanýlan cami sonradan birçok deðiþikliðe uðramýþtýr. Silmeli kemerlere dayanan pandantifli büyük mihrap önü kubbesi ve ayný eksen üzerindeki mukarnas dolgulu örtüsüyle erken dönem Anadolu Türk mimarisinde önemli bir yere sahiptir.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/erzurumukalemescid.JPG

Erzurum’da Kale Camisi (mescid) adýyla anýlan bir diðer Saltuklu camisinde ise plan açýsýndan farklý bir görünüþ ortaya çýkmaktadýr. Yanýndaki Tepsi Minare ile beraber 12. yüzyýl sonuna tarihlenen küçük kare mekân yapý, ortadaki bir çift payenin varlýðý nedeniyle, iki bölümden oluþmuþ izlenimi vermektedir. Mihrap önü kubbeli ve yanlarý iki beþik tonozla örtülü birinci bölüme karþýlýk, ikinci bölümde ortadaki kubbenin yerini çapraz tonozlu bir örtü almýþtýr. Ýçten pandantifli ve beþ sýra mu mihrap önü kubbesinin bir baþka özelliði de, dýþtan yüksek, kasnaklý ve silmelerle hareketlendirilmiþ konik bir çatýyla örtülü olmasýdýr.


Anadolu’nun siyasi tarihinde fazlaca sözü edilmeyen Mengücüklüler (Mengücekliler de denir), Malazgirt zaferinden hemen sonra (1072) Yukarý Fýrat havzasýnda kurulmuþ bir beyliktir. Bu beyliðin adýný günümüze kadar taþýyan, XII. yy sonuyla XIII. yy baþlarýnda daha çok Erzincan, Kemah ve Divriði’de yapýlmýþ mimari eserler ve bunlarýn zengin taþ iþçiliðidir. Bu yapýlardan günümüze kalabilmiþ olanlarýn en önemlisi Mengücüklü Ahmed Þah ile eþi Turan Hatun’un yaptýrdýðý Divriði Ulu Camii ve Darüþsifasý’dýr (1228-1229). Anadolu Selçuklu mimarisinde cephe tasarýmý, deðiþik üslupta dört taçkapýsý ve bezemeleriyle özgün bir yere sahip olan bu eser için yabancý araþtýrmacilar « Anadolu Elhamrasý » deyimini kullanýrlar.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/divrigikalecami.JPG

Anadolu’da karþýmýza çýkan erken dönem camilerinin bir bölümünde, özellikle planlama anlayýþý yönünden, Hýristiyan bazilika þemalarýnýn etkileri kuvvetli hissedilmektedir. Bu yapýlarýn en erken tarihlisi Mengücüklü Þehinþah bin Süleyman’ýn 1180-1181 yýlýnda Meragalý Hasan bin Firuz adh bir sanatçýya yaptýrdýðý Divriði Kale Camisi’dir. Dikine üç nef olarak planlanan caminin örtü sistemi yanlarda dörder kubbe, ortada beþik bir tonozdan oluþmuþtur.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/divrigiulucami.JPG


Mengücüklü yapýsý olan 1228 tarihli Divriði Ulu Camisi, yalnýz 13. yüzyýlýn deðil, tüm Anadolu Türk mimarisinin en önemli anýtlarýndan birisidir. Cami Mengücükoðullarý’ndan Ahmed Þah, bitiþiðindeki þifahane ise ayný yýllarda eþi Melike Turan tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Çok ayaklý olan yapý mihrap duvarýna dikey beþ nefe ayrýlmýþ, üstü yirmi beþ küçük kubbe ve tonozla örtülmüþtür. On iki dilimli ve dýþtan piramit çatýlý mihrap önü kubbesinden baþka ayný aks üzerinde ve caminin ortasýna rastlayan bölümde bir aydýnlýk feneri bulunmaktadýr. Cami ve þifahanede bulunan yazýtlar yapýnýn Ahlatlý Hurremþah adlý bir sanatçý yönetiminde çeþitli çevrelerden saðlanan ustalar tarafýndan gerçekleþtirildiðini göstermektedir. Taþ iþçiliði açýsýndan çok zengin ve deðiþik özelliklerle yüklü olan külliyenin, sayýlarý dörde ulaþan farklý üsluptaki portalleri mimarimizde özel bir yere sahiptir.


Medreseler
Ýçinde dinsel ve deneysel öðretim yapýlan eðitim yapýlarýndan medreseler, mimari ve bezeme özellikleriyle Anadolu’da sürekli ve tutarlý bir geliþim gösteren yapýlarýn baþýnda gelir. Anadolu’da Büyük Selçuklular’dan kalma medrese yoktur. Ancak 12. yüzyýlýn ortalarýna doðru medreseler görülmeye baþlar. Bu yýllarda Anadolu hýzla Türkleþmeye, çoðu eski merkezlerin üzerine gelen kentler yeniden kurulmaya baþlamýþtýr. Bu yerleþme merkezlerinde karþýlaþtýðýmýz medreselerde ana plan þemasý, dört ya da üç eyvan, ortada, eyvanlarýn açýldýðý bir avludan oluþmaktadýr. Þemanýn deðiþikliðe uðradýðý nokta genellikle orta avludur. Bazý medreselerde bu orta avlu açýk, bazýlarýnda ise kubbe ya da tonozlarla örtülmüþtür. Bu yüzden Anadolu medreselerini kaba baþlýklar altýnda toplamak gerekirse açýk veya kapalý medreseler diye ikiye ayýrmak mümkündür. Anadolu medreseleri bu iki ana baþlýk dýþýnda ayrýca eyvan ve kat sayýlarý, avlunun deðerleniþ biçimiyle yeni sýnýflandýrmalara konu olabileceði gibi, içinde geçen eylemlerdeki bazý küçük ayrýmlardan dolayý týp medreseleri, þifahaneler, rasathaneler gibi deðiþik baþlýklar altýnda da toplanabilir.


Daniþmendlilerin mimari alanýndaki asýl yaratýcýlýðý medrese yapýlarýnda kendini gösterir. XIII. yüzyýl boyunca gerçekten pek az örneðine tanýk olduðumuz kubbeli medreseler Daniþmendliler döneminde baþlar. Tokat ve Niksar Yaðýbasan Medresesi, Kayseri’deki Kölük Camii Medresesi söz konusu bu mimarinin en tutarlý yapýlarýdýr ve bu medreseler, Anadolu’da kubbeli medrese tasarýmýnýn geliþmesinde öncü olmuþtur.

http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/tokatyagibasan.JPG

Daniþmentliler’ den Nizameddin Yaðýbasan’ýn 1151-1152 tarihli Tokat Yaðýbasan Medresesi ile gene ayný kiþi tarafýndan 1157-1158 yýllarýnda yaptýrýlan NiksarYaðýbasan Medresesi Anadolu’ya yepyeni bir mimari form kazandýran yapýlardýr. Ortada tromplu büyük bir kubbe, çevresinde buna baðlanan eyvan ve odalardan oluþan bu iki medrese birbiriyle yakýn iliþki içindedir. Bezemesiz, yalin ve bugün harap durumda bulunan bu iki yapý, daha sonra 17. yüzyýla kadar sürecek geliþmelerin öncüsü olmuþtur.

Artuklu medreseleri yapý özellikleri ve süslemeleri açýsýndan Selçuklu medreselerine pek benzemez. Ama Orta Asya’da doðan ve Büyük Selçuklular zamanýnda geliþen mimari üslubun önemli bir halkasý olduðu için, plan þemasý bakýmýndan Daniþmendli ve Selçuklu medreseleriyle ortak yönleri vardýr. Artuklu medreseleri saðlam taþ yapýlar olduðu için fazla zarar görmeden günümüze ulaþabilmiþtir. Artuklu medreselerinde kubbeye pek sýk rastlanmaz; hacimler genellikle çapraz veya sivri beþik tonoz örtülüdür . Diðer medrese yapýlarýnda gibi burada da eyvan önemli bir unsurdur ve erken dönem yapýlarýnda bir veya iki eyvan bulunur. Ama mescit veya cami her zaman daha önemli bir yer tutar. Artuklu medreselerinde mescit, plan þemasýnda belirli bir yeri olan ve birden fazla mekan biriminden oluþur. Bazen medresenin bir parçasý deðil, baðýmsýz bir bina özelliði kazanýr.

Erken Artuklu medreselerinin diðer bir özelliði de bazýlarýnýn iki katlý olmasýdýr. Gerçekten de, XllI. yy. Selçuklu medreselerinden önce katlý medreseler Diyarbakýr ve Mardin’de görülür.


Medrese mimarisinin Anadolu’daki ikinci egemen tipi açýk avlulu medreselerdir. Bu tipin erken örnekleri Artuklu çevresinde oluþmuþtur. Mardin’de Artukoðlu Necmeddin Ýl-gazi’nin, kardeþi Eminüddin adýna yaptýrdýðý 12. yüzyýlýn baþýna ait Eminüddin Külliyesi’ndeki Eminüddin Medresesi bu tipin günümüze gelebilen ilk örneðidir. Medrese, beþiktonozlu bir giriþ bölümü ve yanlarda yer alan çapraz tonozlu mekânlardan oluþmaktadýr.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/mardinhatuniye.JPG


Külliyenin cami, hamam ve çeþmeden oluþan diðer birimleriyle birlikte özelliklerinin bir bölümünü yitiren bu yapýya karþýlýk, 12. yüzyýlýn üçüncü çeyreðine tarihlenen Mardin Hatuniye Medresesi, açýk avlulu Anadolu medreseleri içinde iki katlý, eyvanlý ve revaklý avlusuyla olgun bir örnek sayýlmaktadýr.

Artuklu medreseleri içinde gene þemalarýný kesin olarak bildiðimiz açýk medreselerden Diyarbakýr Zinciriye Medresesi oldukça ilginç bir yapýdýr. Ýki eyvanlý, tek katlý ve açýk avlulu olan bu yapý, 1198 yýlýnda Isa Ebu Dirhem adlý bir sanatçý tarafýndan gerçekleþtirilmiþtir. Plan özellikleri ve zengin taþ bezemeleri ile kendi türünün geliþmiþ bir örneði olduðunu ilk bakýþta açýða vurmaktadýr. Diyarbakýr Mesudiye Medresesi ise, iki katlý revaklý avlusu, büyük eyvaný ve özellikle taþ iþçiliði ile Ulu Cami külliyesine bitiþik ve onu tamamlayan bir yapý oluþuyla tanýnmaktadýr. 1198-1223 yýllarý arasýnda Halepli Ustat Cafer bin Mahmud’un çizimlerine dayanarak mimar Mes’ud tarafýndan uygulanmýþtýr.

Güneydoðu Anadolu’da Artuklular dönemine ait diðer açýk avlulu medrese örnekleri arasýnda Mardin’e baðlý Koçhisar Bucaðý’nda 1211-1212 tarihli Harzem Medresesi, Mardin’de 13. yüzyýlýn ilk yarýsýna tarihlenen Þehidiye Medresesi, gene ayný yüzyýlýn baþlarýnda yapýldýðý sanýlan Marufiye Medresesi sayýlabilir.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/sultanisamedrese.jpg

Mardin’de 14. yüzyýlýn sonu gibi geç bir tarihte gerçekleþtirilen Sultan Ýsa Medresesi, Artuklular’ýn denediði deðiþik bir planý göstermesi nedeniyle oldukça önemlidir. Bir avlunun iki yanýnda ayrý ayrý þekillenen mekân gruplarý iki katlý bir düzen gösterirler.


Anadolu’daki kapalý avlulu veya kubbeli medreselerin en ilginç örneklerinden birisi hiç kuþkusuz 1228 tarihli Divriði Melike Turan Þifahanesi’dir. Mengücükoðullarý’ndan Ahmedþan in eþi Melike Turan tarafýndan Divriði Ulu Camisi’ne bitiþik olarak yaptýrýlan iki katlý þifahanede, kubbe ve tonozlarýn zengin bezemeli taþ mimarisi, etkili bir iç mekân yaratmýþtýr. Yapý anýtsal bir portalle dýþa açýlmaktadýr.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/divrigisifahane2.JPG


Þifahane kýsmýnýn gotik karakterli taçkapýsý bütün cepheye hâkimdir. Tabana yakýn bir kesimdeki birkaç sýra profilin üzerinde yükselen kaval silme demetleri üzerinde yer yer diskler, kartuþlar, bitki süslemeleri belirli bir yüksekliðe kadar devam ettikten sonra, tepede sivri bir kemer halinde son bulur. Ýki demet halinde gruplaþan silmeler, kademeler halinde derinleþerek kapý yüzeyine kadar yaklaþýr. Kapý yüzeyi bir sütunçeyle ayrýlmýþ ikiz pencere, alýnlýklar ve bordürlerle zengin, plastik bir bölümlendirme görünümündedir. (…)Divriði Þifahanesi’nin taçkapýsý, ayný külliyenin diðer taç-kapýlarýndan çok farklýdýr. Hindistan, Afganistan ve Ýran’dan aldýðý etkileri, yepyeni iþlevlere baðlayan kapýda, özenle iþlenmiþ kesme taþ farklý bir malzemeymiþ gibi, alçý, metal ve ahþap tekniklerine yaklaþmýþtýr.


Mezar anýtlarý
Türk sanatýnda mimari ve bezeme yönünden güçlü bir geliþme gösteren yapý türlerinden birisi de mezar anýtlarýdýr. Anadolu dýþýnda Karahanlý, Gazneli, Büyük Selçuklular eliyle yoðun bir denemeye konu olan mezar anýtlarýnýn Anadolu’da ki uzantýsý da önceki geliþmeleri güçlendirecek nitelikte karþýmýza çýkmaktadýr.

Anadolu’da yeni olanaklara kavuþan mezar anýtlarý genel olarak içinde mezarýn yer aldýðý bir alt kat (oturtmalýk), simgesel nitelikteki sandukanýn bulunduðu ziyaret edilen bir üst kat (gövde) ve örtüden oluþmaktadýr. Toprak altýnda kalan oturtmalýk kýsmýna yaygýn olarak mumyalýk denir. Bu adýn yaygýnlaþmasýnýn nedeni, ölülerin mumyalanma geleneðinin bir süre yaþamýþ olmasýndan ileri gelmektedir. Bunlarýn ilginç örnekleriyle Anadolu’ da deðiþik yerlerde karþýlaþýlmaktadýr. Türkler elinde baþlýbaþýna anýt niteliðine bürünen ve ölünün mezarýný simgeleþtiren bu yapýlar, çok deðiþik biçimler içinde denenmiþ, zengin görünüþlere ulaþýlmýþtýr. Türkler’in Orta Asya ve Ýran’da genellikle iki tip mezar anýtý geliþtirdiklerine tanýk oluyoruz. Bunlardan birincisi kare planlý ve kubbeli, ikincisi ise poligonal veya silindirik planlý ve kuleseldir. Anadolu’da uzun yýllar, deðiþik biçimlerde olmak üzere, genellikle kule mezar tipinin egemenliðine tanýk oluyoruz. Ayrýca bu yapýlarda, baþta giriþ bölümleri olmak üzere, oldukça yoðun bezeme kullanýlmýþtýr.


Anadolu’da Büyük Selçuklu ve Erken Türk Beylikleri’nden Artuklular’a ait mezar anýtlarý günümüze ulaþamamýþtýr. Buna karþýlýk Anadolu’nun ilk mezar anýtlarý arasýnda altý yapý Daniþmentliler ile ilgili görülmektedir.

http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/danismentkumbet.JPG

Amasya’da 1145 yýlýnda yapýldýðý kabul edilen Halifet Gazi Kümbeti, sekizgen gövdesi, kesme taþ cephesi ve külahýyla dikkati çeker. Niksar’da, yazýtý bulunmadýðý için kesin tarihi bilinmeyen kare planlý Melik Gazi Türbesi, yine ayný yörede kesme taþtan sekizgen bir yapý olan 12. yüzyýla ait Kulak Kümbeti ile 1182 tarihli ve dikdörtgen planlý Hacý Çýkrýk Türbesi, mimari yönden çeþitli aksaklýklarýna karþýn Anadolu Türk mimarisin de ilk denemeler olmalarý nedeniyle üzerinde durulmaya deðer yapýlardýr.

12. yüzyýl sonuna maledilen Kayseri’nin Pazarören bucaðý yakýnlarýndaki Melik Daniþmend Gazi Kümbeti ile Niksar Kýrk Kýzlar Kümbeti, taþ temel üzerine oturan özenli tuðla iþçilikleriyle dikkati çekerler. 1220 yýlý dolaylarýnda yapýldýðý anlaþýlan Kýrk Kýzlar Kümbeti’nin mimarý, Sivas’taki Keykavus Þifahenesi’nde de adý bulunan Marendli Ahmed bin Ebubekir’dir.


Erzurum’da Saltuklu kümbetleri olarak adlandýrýlan üç mezar yapýsýndan en anýtsalý Emir Saltuk Kümbeti’dir. Dýþ görünüþüyle deðiþik etkiler içinde oluþtuðu anlaþýlan iki renkli düzgün kesme taþ yapý, diðer Anadolu mezar anýtlarýndan ayrýlan özelliklere sahiptir. Gövde, silmeler ve üç alýnlýklarla iki katlý bir görünüþ almýþ, sekizgen gövdenin üzerine konik külah yerleþtirilmiþtir. Çift pencere þekilleri ve yuvarlak kemerli niþler içindeki eski Türk hayvan takvimine baðlanan figürlü kabartmalar oldukça ilginçtir. Yazýtý bulunmadýðý için kesin yapýmý bilinemeyen ve 12. yüzyýl sonuna tarihlenen bu kümbet, daha sonraki geliþmelerde etkili olamamýþ ve Anadolu’da tek örnek durumunda kalmýþtýr.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/saltukkumbet.JPG

Bazý araþtýrmacýlar biçim ve figürlü süslemeler açýsýndan Emir Saltuk Kümbeti’ni Eseri doðrudan Orta Asya’ya ve kümbet-türbe biçimlerinin kökenlerinde yatan “çadýr mimarisi” ne baðlarlar. Bazý araþtýrmacýlar bölgesel üslup ve sanatçýlara aðýrlýk tanýr, bazýlarý ise mimari açýdan devamý olmayan tek örnek olduðunu öne sürerler. Aslýnda bütün bu söylenenlerin tümü yapýyý tanýmlamak için gereklidir.

Kümbetin XII. yüzyýl sonunda 1168’de ölen Izzeddin Saltuk için yapýldýðý kabul edilir, iki renkli taþtan inþa edilmiþ, iki katlý bir yapýdýr. Alt gövdesi sekizgen planlýdýr. Sekize bölünmüþ duvar yüzeylerinin her biri pencerelerden yukarýda üçgen alýnlýklar þeklinde sonuçlanýr. Üçgen alýnlýklardan sonra pencereli kasnak kýsmý silindirik olarak devam eder ve yukarýda basýk bir konik külahla veya sivri kubbe þeklinde sona erer.

Tercan’daki Mama Hatun Kümbeti, Saltuklu mimarisinin özgün yapýlarýndandýr. Taçkapýnýn yan niþleri üzerindeki kitabede “Ahlatlý Ebul Nema bin Mufaddale” olarak mimarýn adý okunur. Kesme taþtan yapýlmýþ kümbetin plan açýsýndan kaynaklarý üzerinde çok tartýþýlmýþtýr. El-Süleymaniye gibi erken Ýslam mimarisi eserlerinden veya Aral Gölü’nün doðusunda Tagisken’de MÖ 1II. yy mezar anýtlarýndan esinlendiði kabul edilir.
Çevresi daire biçiminde bir kuþatma duvarý ile çevrili olan kümbet, kare planlý bir mumyalýðýn üzerinde yer alan sekiz dilimli gövde ve hafif dilimlenýniþ konik külahtan oluþmuþ ilginç bir yapýdýr.


Mengücüklü dönemine ait mezar anýtlarýna gelince, Divriði’deki 1196 tarihli Kamereddin Kümbeti ile Sitte Melik Kümbeti kesme taþtan sekizgen gövdeli ve piramit çatýlý yapýlardýr. Sitte Melik Kümbeti’nin cephesindeki geometrik geçmeler geleneksel bezemenin bir devamý olarak kabul edilmektedir. Gene Mengücüklülere ait bir kümbet de Kemah’ta karþýmýza çýkmaktadýr. 12. yüzyýl sonu ya da 13. yüzyýlýn baþýna tarihlendirilebilecek Melik Gazi Kümbeti, tuðladan bezemeli sekizgen gövdesi ve mumyalýk kýsmýndaki sekizgen payeden geliþen örtü sistemiyle Azerbaycan bölgesi mezar anýtlarýna baðlanmaktadýr. Yapýnýn mimarý Ömer bin Ýbrahim el-Taberi’dir.


Diðer yapýlar
Anadolu’daki Erken Türk Beylikleri’nden cami, medrese, mezar anýtý dýþýnda-sayýlarý az olmakla beraber-baþka yapýlar da günümüze gelmiþtir. Bu yapýlarýn baþýnda, eski yollar üzerinde karþýmýza çýkan köprüleri saymak gerekir. Geçit görevinin yaný sýra mimari özellikleriyle de dikkati çeken köprüler, yapýldýklarý yerin koþullarý içinde gerçekten ilginç denemelerdir. Erken devir örnekleri Güneydoðu Anadolu’da, özellikle Artuklu topraklarýnda karþýmýza çýkmaktadýr. Biçimsel zenginlikleri, üzerlerinde yer yer karþýlaþýlan plastik örnekleri, bu yapýlarýn yalnýz bir yeri aþma gereksinimiyle yapýlmadýklarýný göstermektedir.

Dicle Irmaðý üzerinde 1116 yýlýnda yapýlmýþ olmasý mümkün Hasankeyf Köprüsü, Cizre yakýnlarýndaki 1164 tarihli Dicle Köprüsü, Silvan yolunda Batman Suyu üzerinde 1147 tarihli tek bir kemerden oluþan ünlü Malabadi Köprüsü, 1179 tarihli Çermik Köprüsü, 1204 tarihli Mardin yakýnlarýnda Dunaysýr Köprüsü, Diyarbakýr yakýnlarýndaki 1218 tarihli Devegeçidi Köprüsü ve yakýn zamanlarda tamamen ortadan kalkan gene Diyarbakýr yakýnlarýndaki Ainbarçayý Köprüsü Artuklular döneminden kalma önemli örneklerdir. Her biri baþlýbaþýna mimari bir deðer olan ve bir kýsmý bugün de kullanýlan bu köprülerde, eski geleneksel motiflerle yüklü figürlerin bulunuþu ilgi çekicidir.

Anadolu’da sürekli yenilenmek, geniþletilmek suretiyle günümüze ulaþabilen savunma amaçlý yapýlar arasýnda kale ve surlarý özellikle belirtmek gerekir. Zamanla ulaþým sisteminin, yerleþme merkezlerinin, savunma sistemlerinin deðiþmesi sonucu terk edilen bu kalelerden çoðunun ilk kuruluþlarý, Türkler’den öncesine gitmektedir. Ancak Türkler’in de bu alanda önemli çalýþmalar yaptýðý bilinmektedir. Diyarbakýr surlarýnda Artuklular’dan kalma 1208 tarihli Evli Beden Burcu ile Yedi Kardeþ Burcu bu konuda verilebilecek en güzel örneklerdir.
alýntýdýr.

AY ÇOOOOKK TEÞEKKÜR EDERÝM HARÝKASIN YAA!!!! :D

Çok teþekkürler çok makbule geçti için.

eeeeeeee ,,gerisineee ,cümleni yarým býrakma

gerçekten harikasýn çok iþime yaradý

çok güzel bilgiler varda biz bulamadýk

Anadolu’da Erken Türk Beylikleri Dönemi Mimarisi
Camiler

Bilindiði gibi erken Ýslam döneminde cami, beþ vakit namaz kýlýnan yer olmanýn dýþýnda, önemli kararlarýn alýndýðý, yargýlama ve öðretim yapýlan, ayrýca bazý kiþilerin barýndýðý yer görevini de yüklenmiþti. Bu görevlerin yeni yapýlarla karþýlanmasýndan doðan külliyeler ise; Anadolu’da Büyük Selçuklu, Erken Türk Beylikleri, Anadolu Selçuklu ve Beylikler döneminde sýnýrlý yapýlarý benliklerinde toplarken, Osmanlýlar’da özellikle Fatih Sultan Mehmed’in Ýstanbul’daki ünlü Fatih Külliyesi’nden itibaren büyük bir yapý programýný da birlikte getirmiþlerdir. Gerek tek baþýna, gerekse bir külliye içinde yapýlan günümüze ulaþmýþ Anadolu’daki erken tarihli cami örneklerinin en yaygýn tipi, Ýslam dininin geliþme kaydettiði ilk yýllardan itibaren denenen ve Ýran’daki Ýslam öncesi yapýlarla iliþkileri olan, örtü sistemi çok sayýda ayak üzerine oturmuþ yapýlardýr. Bu yapýlarýn örtü sistemini taþýyan ayaklarýnda taþ, tuðla ve ahþabýn kullanýlmasý, tümüyle bölgesel malzemeye baðlýdýr.

Alparslan’ýn 1071 yýlýnda Bizans Ýmparatorluðu’na karþý kazandýðý Malazgirt Savaþý’ndan sonra Güneydoðu Anadolu da Türk-Ýslam topluluklarýnýn dinsel kullanýmý için biçimlenen ve çeþitli deðiþikliklere uðrayarak günümüze gelebilen üç yapý Büyük Selçuklular’a baðlanmaktadýr.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/diyarbakirulucami.JPG

Bu yapýlardan ilki olan Diyarbakýr Ulu Camisi’nde Melikþah ve oðlu Ebu Þuca Muhammed’in adýný veren 1091 ve 1117 tarihli yazýtlar bulunmaktadýr. Artuklu, Ýnanoðullarý, Nisanoðullarý, Osmanlýlar tarafýndan yapýlan onarým ve eklerle büyük bir külliye durumuna gelen yapýnýn planýnda, Emevi Halifesi Velid zamanýnda (705-715) yaptýrýlan Þam Emeviye Camisi’nin büyük etkisi dikkati çekmektedir.

Ayrýca herbiri belirli noktalarda yenilikler taþýyan Irak Selçuklularý’ndan Mugisüddin Mahmud’a ait, minaresinde 1129 tarihli onarým yazýtý bulunan Siirt Ulu Camisi ile 1150 tarihli Bitlis Ulu Camisi enine geliþen, mihrap önü mekanlarý kubbeli yapýlardýr.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/siirtulucami.JPG

Siirt Ulu Camisi, Ýran’daki Büyük Selçuklu camileri gibi mihrap önü kubbeli bir mekan ve ona baðlý bir eyvandan meydana gelmiþken, daha sonra yapýya kubbeli ve tonozlu yeni mekanlarýn eklenmesiyle, enine dikdörtgen iki nefli bir yapý durumuna getirilmiþtir.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/bitlisulucami.jpg

Bitlis Ulu Camisi ise mihrap önü içten kubbe dýþtan piramit çatý ile örtülmüþ, plan þemasý simetrik ve dengeli bir yapýdýr.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/sivasulucami.JPG

Anadolu’da Büyük Selçuklular’dan sonra ortaya çýkan Erken Türk Beylikleri mimarisinde örtü sistemi çok sayýda ayak üzerine oturmuþ cami tipinin önemli bir örneði Sivas Ulu Camisi’dir 1197 yýlýnda 2. Kýlýç Aslan’ýn oðullarýndan Sivas Meliki Kutbettin Melikþah zamanýnda Kýzýl Arslan tarafýndan yaptýrýlan caminin plan þemasý dýþýndaki en önemli özelliði, büyük olasýlýkla 1213 yýlýnda yapýya eklenen, gövdesi tuðlalarla sepet formunda örülmüþ, ortasýnda firuze sýrlý çinilerden bir yazýt bulunan minaresiyle, bugün ortadan kalkmýþ olmasýna karþýn, biribirini kesen sekizgenlerle bezendiði bilinen taþ mihrabýdýr.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/niksarulucami.JPG

Sivas Ulu Camisi gibi ilk biçimini 12. yüzyýlda Daniþmentliler zamanýnda aldýðý sanýlan Niksar Ulu/Melik Gazi Camisi de ayný planlama anlayýþýyla biçimlenmiþtir.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/kayseriulucami.JPG

Çok ayaklý ve mihrap önü kubbeli olmasýna karþýn, mihraba dik ana eksen üzerinde, ortada-belki de bir avlu düþüncesinin devamý niteliðinde-açýklýðý bulunan yapýlar arasýnda Daniþmentliler’den Yaðýbasan tarafýndan 12. yüzyýlýn ortalarýnda yaptýrýldýðý sanýlan Kayseri Ulu Camisi’ni özellikle belirtmek gerekir.

Ayný anlayýþý bir diðer Daniþmentli eserinde, ilk biçimini 12. yüzyýlýn ortalarýnda aldýðý öne sürülen Kayseri Kölük Camisi’nde de görme olanaðý vardýr. Cami-medrese birleþiminin erken bir örneði olmasýyla da ayrý bir önem kazanan bu yapýnýn zengin mozayik çini mihrabý, asýl camiden daha sonra yapýlmýþ olmalýdýr.


Artuklular, XII.yy.dan XIV. yy sonlarýna kadar Anadolu Türk mimarisine çok önemli eserler kazandýrdýlar. Güneydoðu Anadolu’da, özellikle Diyarbakýr, Mardin, Silvan ve Hasankeyf’te bu Türkmen devletinin hüküm sürdüðü yaklaþýk 150 yýllýk süre bir bayýndýrlýk ve refah dönemidir Artuklu sanatý mimaride, özellikle cami mimarisinde Anadolu’da yerleþecek ye-ni geleneðin öncüsü olmuþtur. Büyük Selçuklu ve Zengi mimarisinden miras kalan geleneði yaratýcý bir anlayýþla yeniden biçimlendiren Artuklu camileri, Anadolu cami mimarisinde olgunlaþacak yeni üslübun temelidir.

XII. yy ile XlII. yy baþlarýnda yeni arayýþlarla biçimlenmeye baþlayan Artuklu cami mimarisi, yarým yüzyýl gibi kýsa bir sürede büyük bir gellþme gösterdi. Bu geliþme özellikle dönemin mimarlýk anlayýþýna damgasýný vuran mihrap önü kubbesinde görülür. Ýçten ve dýþtan bütün yapýya hâkim olan mihrap önü kubbesi, avlunun küçültülerek ortaya alýnmasý ve kesme taþ mimarisi gibi pek çok yenilik, XII. yy’ýn ikinci yarýsýnda Artuklular eliyle yerleþmiþtir. Anadolu’da anýtsal camilerin ilk örneklerinden olan Silvan ve Kýzýltepe ulu camileri bu yeni üslubun habercileri sayýlýr.


Erken dönem Anadolu Türk mimarisinde çok ayaklý cami tipinin bazen deðiþik yorumlamalara uðradýðýný görmek de olasýdýr. Özellikle Artuklu dönemi camilerinde rastlanan bu uygulamada, mihrap önü kubbeleri farklý bir anlayýþla deðerlendirilerek, bir bakýma yapýnýn aðýrlýk merkezi durumuna getirilmiþtir.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/silvanulucami.JPG

Sürekli deðiþikliðe uðramýþ olmasýna karþýn Silvan Ulu Camisi, mihrap önündeki 1157 yýlýnda tamamlanmýþ olmasý mümkün kubbesiyle, bu alanda iyi bir örnektir . Necmeddin Alpi’nýn yaptýrdýðý bütün mekana egemen olan mihrap önündeki bu kubbenin, daha önce yapýlmýþ mimari deðerlendirmelerle -özellikle Büyük Selçuklular’a ait Isfahan Ulu Camisi ile- sýký iliþkisi vardýr. Camiye daha sonraki onarýmlarda eklenen portallerin ve yer yer deðiþiklik gösteren taþ iþçiliðinin yapýnýn özgün biçimiyle ilgili olmadýðý anlaþýlmaktadýr.



http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/mardinulucami.JPG

Üzerindeki yazýtlardan en erken tarihlisi 1176 yýlýný gösteren ve deðiþikliklerle günümüze gelebilen Mardin Ulu Camisi de Artuklu camilerinin temel niteliklerine sahip bir yapýdýr. Revaklý bir avlunun güneyinde yer alan çok ayaklý cami mekâný, enine üç nefe ayrýlmýþ ve mihrap önü iki nef enindeki bir kubbe ile örtülmüþtür.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/kiziltepeulucami.JPG

Gene ayný yörede karþýmýza çýkan Artuk Arslan ve Yavlak Arslan’ýn 1204 yýlýnda yaptýrdýðý Kýzýltepe Ulu Camisi de benzer görünüþler taþýr. 1156 tarihli bir diðer Artuklu yapýsý, Harput Ulu Camisi ise Fahrettin Karaaslan tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Gerçekte avlulu cami anlayýþýyla tasarlanmýþ olmasýna karþýn, havuzlu avlu cami içinde kalmýþ, küçülmüþ ve etrafýný çeviren mekân buraya açýlmýþtýr. Tuðla malzemenin kullanýldýðý çok ayaklý, enine geliþmiþ üç nefli camideki mihrap önü kubbesi, tek nef üzerine oturmaktadýr.

Gerçekten de, XI. yüzyýl Doðu Anadolu bölgesine özgü yerel denemelerin hemen de bütün sonuçlarýný Saltuklu mimarisinde görmek mümkündür. Bu dönemde yapýlar tuðla tekniðinden kurtularak özenli kesme taþ mimarisine dönüþürken, renkli taþlarýn kullanýmý,bir ölçüde figürlü konular, yüzeysel kemerler ve sarmal çizgili halat motifleriyle daha da zenginleþmiþtir. Genel çizgi olarak Mengücüklü mimarisinden daha sade olan Saltuklu mimarisi, Anadolu’daki bu erken dönemin az sayýda ama oldukça seçkin örneklerini sunar.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/erzurumulucami.JPG

Anadolu’daki Erken Türk Beylikleri’nden Saltuklular’a ait günümüze gelebilmiþ az sayýdaki mimari esere yalnýz Erzurum’da rastlanmaktadýr. Bu yapýlar arasýnda Erzurum Ulu Camisi çok ayaklý, mihrap duvarýna dik uzanan yedi nefli planýyla oldukça dikkat çekicidir. Özgün biçimini 12. yüzyýlda aldýðý sanýlan cami sonradan birçok deðiþikliðe uðramýþtýr. Silmeli kemerlere dayanan pandantifli büyük mihrap önü kubbesi ve ayný eksen üzerindeki mukarnas dolgulu örtüsüyle erken dönem Anadolu Türk mimarisinde önemli bir yere sahiptir.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/erzurumukalemescid.JPG

Erzurum’da Kale Camisi (mescid) adýyla anýlan bir diðer Saltuklu camisinde ise plan açýsýndan farklý bir görünüþ ortaya çýkmaktadýr. Yanýndaki Tepsi Minare ile beraber 12. yüzyýl sonuna tarihlenen küçük kare mekân yapý, ortadaki bir çift payenin varlýðý nedeniyle, iki bölümden oluþmuþ izlenimi vermektedir. Mihrap önü kubbeli ve yanlarý iki beþik tonozla örtülü birinci bölüme karþýlýk, ikinci bölümde ortadaki kubbenin yerini çapraz tonozlu bir örtü almýþtýr. Ýçten pandantifli ve beþ sýra mu mihrap önü kubbesinin bir baþka özelliði de, dýþtan yüksek, kasnaklý ve silmelerle hareketlendirilmiþ konik bir çatýyla örtülü olmasýdýr.


Anadolu’nun siyasi tarihinde fazlaca sözü edilmeyen Mengücüklüler (Mengücekliler de denir), Malazgirt zaferinden hemen sonra (1072) Yukarý Fýrat havzasýnda kurulmuþ bir beyliktir. Bu beyliðin adýný günümüze kadar taþýyan, XII. yy sonuyla XIII. yy baþlarýnda daha çok Erzincan, Kemah ve Divriði’de yapýlmýþ mimari eserler ve bunlarýn zengin taþ iþçiliðidir. Bu yapýlardan günümüze kalabilmiþ olanlarýn en önemlisi Mengücüklü Ahmed Þah ile eþi Turan Hatun’un yaptýrdýðý Divriði Ulu Camii ve Darüþsifasý’dýr (1228-1229). Anadolu Selçuklu mimarisinde cephe tasarýmý, deðiþik üslupta dört taçkapýsý ve bezemeleriyle özgün bir yere sahip olan bu eser için yabancý araþtýrmacilar « Anadolu Elhamrasý » deyimini kullanýrlar.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/divrigikalecami.JPG

Anadolu’da karþýmýza çýkan erken dönem camilerinin bir bölümünde, özellikle planlama anlayýþý yönünden, Hýristiyan bazilika þemalarýnýn etkileri kuvvetli hissedilmektedir. Bu yapýlarýn en erken tarihlisi Mengücüklü Þehinþah bin Süleyman’ýn 1180-1181 yýlýnda Meragalý Hasan bin Firuz adh bir sanatçýya yaptýrdýðý Divriði Kale Camisi’dir. Dikine üç nef olarak planlanan caminin örtü sistemi yanlarda dörder kubbe, ortada beþik bir tonozdan oluþmuþtur.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/divrigiulucami.JPG


Mengücüklü yapýsý olan 1228 tarihli Divriði Ulu Camisi, yalnýz 13. yüzyýlýn deðil, tüm Anadolu Türk mimarisinin en önemli anýtlarýndan birisidir. Cami Mengücükoðullarý’ndan Ahmed Þah, bitiþiðindeki þifahane ise ayný yýllarda eþi Melike Turan tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Çok ayaklý olan yapý mihrap duvarýna dikey beþ nefe ayrýlmýþ, üstü yirmi beþ küçük kubbe ve tonozla örtülmüþtür. On iki dilimli ve dýþtan piramit çatýlý mihrap önü kubbesinden baþka ayný aks üzerinde ve caminin ortasýna rastlayan bölümde bir aydýnlýk feneri bulunmaktadýr. Cami ve þifahanede bulunan yazýtlar yapýnýn Ahlatlý Hurremþah adlý bir sanatçý yönetiminde çeþitli çevrelerden saðlanan ustalar tarafýndan gerçekleþtirildiðini göstermektedir. Taþ iþçiliði açýsýndan çok zengin ve deðiþik özelliklerle yüklü olan külliyenin, sayýlarý dörde ulaþan farklý üsluptaki portalleri mimarimizde özel bir yere sahiptir.


Medreseler
Ýçinde dinsel ve deneysel öðretim yapýlan eðitim yapýlarýndan medreseler, mimari ve bezeme özellikleriyle Anadolu’da sürekli ve tutarlý bir geliþim gösteren yapýlarýn baþýnda gelir. Anadolu’da Büyük Selçuklular’dan kalma medrese yoktur. Ancak 12. yüzyýlýn ortalarýna doðru medreseler görülmeye baþlar. Bu yýllarda Anadolu hýzla Türkleþmeye, çoðu eski merkezlerin üzerine gelen kentler yeniden kurulmaya baþlamýþtýr. Bu yerleþme merkezlerinde karþýlaþtýðýmýz medreselerde ana plan þemasý, dört ya da üç eyvan, ortada, eyvanlarýn açýldýðý bir avludan oluþmaktadýr. Þemanýn deðiþikliðe uðradýðý nokta genellikle orta avludur. Bazý medreselerde bu orta avlu açýk, bazýlarýnda ise kubbe ya da tonozlarla örtülmüþtür. Bu yüzden Anadolu medreselerini kaba baþlýklar altýnda toplamak gerekirse açýk veya kapalý medreseler diye ikiye ayýrmak mümkündür. Anadolu medreseleri bu iki ana baþlýk dýþýnda ayrýca eyvan ve kat sayýlarý, avlunun deðerleniþ biçimiyle yeni sýnýflandýrmalara konu olabileceði gibi, içinde geçen eylemlerdeki bazý küçük ayrýmlardan dolayý týp medreseleri, þifahaneler, rasathaneler gibi deðiþik baþlýklar altýnda da toplanabilir.


Daniþmendlilerin mimari alanýndaki asýl yaratýcýlýðý medrese yapýlarýnda kendini gösterir. XIII. yüzyýl boyunca gerçekten pek az örneðine tanýk olduðumuz kubbeli medreseler Daniþmendliler döneminde baþlar. Tokat ve Niksar Yaðýbasan Medresesi, Kayseri’deki Kölük Camii Medresesi söz konusu bu mimarinin en tutarlý yapýlarýdýr ve bu medreseler, Anadolu’da kubbeli medrese tasarýmýnýn geliþmesinde öncü olmuþtur.

http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/tokatyagibasan.JPG

Daniþmentliler’ den Nizameddin Yaðýbasan’ýn 1151-1152 tarihli Tokat Yaðýbasan Medresesi ile gene ayný kiþi tarafýndan 1157-1158 yýllarýnda yaptýrýlan NiksarYaðýbasan Medresesi Anadolu’ya yepyeni bir mimari form kazandýran yapýlardýr. Ortada tromplu büyük bir kubbe, çevresinde buna baðlanan eyvan ve odalardan oluþan bu iki medrese birbiriyle yakýn iliþki içindedir. Bezemesiz, yalin ve bugün harap durumda bulunan bu iki yapý, daha sonra 17. yüzyýla kadar sürecek geliþmelerin öncüsü olmuþtur.

Artuklu medreseleri yapý özellikleri ve süslemeleri açýsýndan Selçuklu medreselerine pek benzemez. Ama Orta Asya’da doðan ve Büyük Selçuklular zamanýnda geliþen mimari üslubun önemli bir halkasý olduðu için, plan þemasý bakýmýndan Daniþmendli ve Selçuklu medreseleriyle ortak yönleri vardýr. Artuklu medreseleri saðlam taþ yapýlar olduðu için fazla zarar görmeden günümüze ulaþabilmiþtir. Artuklu medreselerinde kubbeye pek sýk rastlanmaz; hacimler genellikle çapraz veya sivri beþik tonoz örtülüdür . Diðer medrese yapýlarýnda gibi burada da eyvan önemli bir unsurdur ve erken dönem yapýlarýnda bir veya iki eyvan bulunur. Ama mescit veya cami her zaman daha önemli bir yer tutar. Artuklu medreselerinde mescit, plan þemasýnda belirli bir yeri olan ve birden fazla mekan biriminden oluþur. Bazen medresenin bir parçasý deðil, baðýmsýz bir bina özelliði kazanýr.

Erken Artuklu medreselerinin diðer bir özelliði de bazýlarýnýn iki katlý olmasýdýr. Gerçekten de, XllI. yy. Selçuklu medreselerinden önce katlý medreseler Diyarbakýr ve Mardin’de görülür.


Medrese mimarisinin Anadolu’daki ikinci egemen tipi açýk avlulu medreselerdir. Bu tipin erken örnekleri Artuklu çevresinde oluþmuþtur. Mardin’de Artukoðlu Necmeddin Ýl-gazi’nin, kardeþi Eminüddin adýna yaptýrdýðý 12. yüzyýlýn baþýna ait Eminüddin Külliyesi’ndeki Eminüddin Medresesi bu tipin günümüze gelebilen ilk örneðidir. Medrese, beþiktonozlu bir giriþ bölümü ve yanlarda yer alan çapraz tonozlu mekânlardan oluþmaktadýr.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/mardinhatuniye.JPG


Külliyenin cami, hamam ve çeþmeden oluþan diðer birimleriyle birlikte özelliklerinin bir bölümünü yitiren bu yapýya karþýlýk, 12. yüzyýlýn üçüncü çeyreðine tarihlenen Mardin Hatuniye Medresesi, açýk avlulu Anadolu medreseleri içinde iki katlý, eyvanlý ve revaklý avlusuyla olgun bir örnek sayýlmaktadýr.

Artuklu medreseleri içinde gene þemalarýný kesin olarak bildiðimiz açýk medreselerden Diyarbakýr Zinciriye Medresesi oldukça ilginç bir yapýdýr. Ýki eyvanlý, tek katlý ve açýk avlulu olan bu yapý, 1198 yýlýnda Isa Ebu Dirhem adlý bir sanatçý tarafýndan gerçekleþtirilmiþtir. Plan özellikleri ve zengin taþ bezemeleri ile kendi türünün geliþmiþ bir örneði olduðunu ilk bakýþta açýða vurmaktadýr. Diyarbakýr Mesudiye Medresesi ise, iki katlý revaklý avlusu, büyük eyvaný ve özellikle taþ iþçiliði ile Ulu Cami külliyesine bitiþik ve onu tamamlayan bir yapý oluþuyla tanýnmaktadýr. 1198-1223 yýllarý arasýnda Halepli Ustat Cafer bin Mahmud’un çizimlerine dayanarak mimar Mes’ud tarafýndan uygulanmýþtýr.

Güneydoðu Anadolu’da Artuklular dönemine ait diðer açýk avlulu medrese örnekleri arasýnda Mardin’e baðlý Koçhisar Bucaðý’nda 1211-1212 tarihli Harzem Medresesi, Mardin’de 13. yüzyýlýn ilk yarýsýna tarihlenen Þehidiye Medresesi, gene ayný yüzyýlýn baþlarýnda yapýldýðý sanýlan Marufiye Medresesi sayýlabilir.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/sultanisamedrese.jpg

Mardin’de 14. yüzyýlýn sonu gibi geç bir tarihte gerçekleþtirilen Sultan Ýsa Medresesi, Artuklular’ýn denediði deðiþik bir planý göstermesi nedeniyle oldukça önemlidir. Bir avlunun iki yanýnda ayrý ayrý þekillenen mekân gruplarý iki katlý bir düzen gösterirler.


Anadolu’daki kapalý avlulu veya kubbeli medreselerin en ilginç örneklerinden birisi hiç kuþkusuz 1228 tarihli Divriði Melike Turan Þifahanesi’dir. Mengücükoðullarý’ndan Ahmedþan in eþi Melike Turan tarafýndan Divriði Ulu Camisi’ne bitiþik olarak yaptýrýlan iki katlý þifahanede, kubbe ve tonozlarýn zengin bezemeli taþ mimarisi, etkili bir iç mekân yaratmýþtýr. Yapý anýtsal bir portalle dýþa açýlmaktadýr.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/divrigisifahane2.JPG


Þifahane kýsmýnýn gotik karakterli taçkapýsý bütün cepheye hâkimdir. Tabana yakýn bir kesimdeki birkaç sýra profilin üzerinde yükselen kaval silme demetleri üzerinde yer yer diskler, kartuþlar, bitki süslemeleri belirli bir yüksekliðe kadar devam ettikten sonra, tepede sivri bir kemer halinde son bulur. Ýki demet halinde gruplaþan silmeler, kademeler halinde derinleþerek kapý yüzeyine kadar yaklaþýr. Kapý yüzeyi bir sütunçeyle ayrýlmýþ ikiz pencere, alýnlýklar ve bordürlerle zengin, plastik bir bölümlendirme görünümündedir. (…)Divriði Þifahanesi’nin taçkapýsý, ayný külliyenin diðer taç-kapýlarýndan çok farklýdýr. Hindistan, Afganistan ve Ýran’dan aldýðý etkileri, yepyeni iþlevlere baðlayan kapýda, özenle iþlenmiþ kesme taþ farklý bir malzemeymiþ gibi, alçý, metal ve ahþap tekniklerine yaklaþmýþtýr.


Mezar anýtlarý
Türk sanatýnda mimari ve bezeme yönünden güçlü bir geliþme gösteren yapý türlerinden birisi de mezar anýtlarýdýr. Anadolu dýþýnda Karahanlý, Gazneli, Büyük Selçuklular eliyle yoðun bir denemeye konu olan mezar anýtlarýnýn Anadolu’da ki uzantýsý da önceki geliþmeleri güçlendirecek nitelikte karþýmýza çýkmaktadýr.

Anadolu’da yeni olanaklara kavuþan mezar anýtlarý genel olarak içinde mezarýn yer aldýðý bir alt kat (oturtmalýk), simgesel nitelikteki sandukanýn bulunduðu ziyaret edilen bir üst kat (gövde) ve örtüden oluþmaktadýr. Toprak altýnda kalan oturtmalýk kýsmýna yaygýn olarak mumyalýk denir. Bu adýn yaygýnlaþmasýnýn nedeni, ölülerin mumyalanma geleneðinin bir süre yaþamýþ olmasýndan ileri gelmektedir. Bunlarýn ilginç örnekleriyle Anadolu’ da deðiþik yerlerde karþýlaþýlmaktadýr. Türkler elinde baþlýbaþýna anýt niteliðine bürünen ve ölünün mezarýný simgeleþtiren bu yapýlar, çok deðiþik biçimler içinde denenmiþ, zengin görünüþlere ulaþýlmýþtýr. Türkler’in Orta Asya ve Ýran’da genellikle iki tip mezar anýtý geliþtirdiklerine tanýk oluyoruz. Bunlardan birincisi kare planlý ve kubbeli, ikincisi ise poligonal veya silindirik planlý ve kuleseldir. Anadolu’da uzun yýllar, deðiþik biçimlerde olmak üzere, genellikle kule mezar tipinin egemenliðine tanýk oluyoruz. Ayrýca bu yapýlarda, baþta giriþ bölümleri olmak üzere, oldukça yoðun bezeme kullanýlmýþtýr.


Anadolu’da Büyük Selçuklu ve Erken Türk Beylikleri’nden Artuklular’a ait mezar anýtlarý günümüze ulaþamamýþtýr. Buna karþýlýk Anadolu’nun ilk mezar anýtlarý arasýnda altý yapý Daniþmentliler ile ilgili görülmektedir.

http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/danismentkumbet.JPG

Amasya’da 1145 yýlýnda yapýldýðý kabul edilen Halifet Gazi Kümbeti, sekizgen gövdesi, kesme taþ cephesi ve külahýyla dikkati çeker. Niksar’da, yazýtý bulunmadýðý için kesin tarihi bilinmeyen kare planlý Melik Gazi Türbesi, yine ayný yörede kesme taþtan sekizgen bir yapý olan 12. yüzyýla ait Kulak Kümbeti ile 1182 tarihli ve dikdörtgen planlý Hacý Çýkrýk Türbesi, mimari yönden çeþitli aksaklýklarýna karþýn Anadolu Türk mimarisin de ilk denemeler olmalarý nedeniyle üzerinde durulmaya deðer yapýlardýr.

12. yüzyýl sonuna maledilen Kayseri’nin Pazarören bucaðý yakýnlarýndaki Melik Daniþmend Gazi Kümbeti ile Niksar Kýrk Kýzlar Kümbeti, taþ temel üzerine oturan özenli tuðla iþçilikleriyle dikkati çekerler. 1220 yýlý dolaylarýnda yapýldýðý anlaþýlan Kýrk Kýzlar Kümbeti’nin mimarý, Sivas’taki Keykavus Þifahenesi’nde de adý bulunan Marendli Ahmed bin Ebubekir’dir.


Erzurum’da Saltuklu kümbetleri olarak adlandýrýlan üç mezar yapýsýndan en anýtsalý Emir Saltuk Kümbeti’dir. Dýþ görünüþüyle deðiþik etkiler içinde oluþtuðu anlaþýlan iki renkli düzgün kesme taþ yapý, diðer Anadolu mezar anýtlarýndan ayrýlan özelliklere sahiptir. Gövde, silmeler ve üç alýnlýklarla iki katlý bir görünüþ almýþ, sekizgen gövdenin üzerine konik külah yerleþtirilmiþtir. Çift pencere þekilleri ve yuvarlak kemerli niþler içindeki eski Türk hayvan takvimine baðlanan figürlü kabartmalar oldukça ilginçtir. Yazýtý bulunmadýðý için kesin yapýmý bilinemeyen ve 12. yüzyýl sonuna tarihlenen bu kümbet, daha sonraki geliþmelerde etkili olamamýþ ve Anadolu’da tek örnek durumunda kalmýþtýr.


http://www.felsefeekibi.com/sanat/sanatalanlari/grafik/saltukkumbet.JPG

Bazý araþtýrmacýlar biçim ve figürlü süslemeler açýsýndan Emir Saltuk Kümbeti’ni Eseri doðrudan Orta Asya’ya ve kümbet-türbe biçimlerinin kökenlerinde yatan “çadýr mimarisi” ne baðlarlar. Bazý araþtýrmacýlar bölgesel üslup ve sanatçýlara aðýrlýk tanýr, bazýlarý ise mimari açýdan devamý olmayan tek örnek olduðunu öne sürerler. Aslýnda bütün bu söylenenlerin tümü yapýyý tanýmlamak için gereklidir.

Kümbetin XII. yüzyýl sonunda 1168’de ölen Izzeddin Saltuk için yapýldýðý kabul edilir, iki renkli taþtan inþa edilmiþ, iki katlý bir yapýdýr. Alt gövdesi sekizgen planlýdýr. Sekize bölünmüþ duvar yüzeylerinin her biri pencerelerden yukarýda üçgen alýnlýklar þeklinde sonuçlanýr. Üçgen alýnlýklardan sonra pencereli kasnak kýsmý silindirik olarak devam eder ve yukarýda basýk bir konik külahla veya sivri kubbe þeklinde sona erer.

Tercan’daki Mama Hatun Kümbeti, Saltuklu mimarisinin özgün yapýlarýndandýr. Taçkapýnýn yan niþleri üzerindeki kitabede “Ahlatlý Ebul Nema bin Mufaddale” olarak mimarýn adý okunur. Kesme taþtan yapýlmýþ kümbetin plan açýsýndan kaynaklarý üzerinde çok tartýþýlmýþtýr. El-Süleymaniye gibi erken Ýslam mimarisi eserlerinden veya Aral Gölü’nün doðusunda Tagisken’de MÖ 1II. yy mezar anýtlarýndan esinlendiði kabul edilir.
Çevresi daire biçiminde bir kuþatma duvarý ile çevrili olan kümbet, kare planlý bir mumyalýðýn üzerinde yer alan sekiz dilimli gövde ve hafif dilimlenýniþ konik külahtan oluþmuþ ilginç bir yapýdýr.


Mengücüklü dönemine ait mezar anýtlarýna gelince, Divriði’deki 1196 tarihli Kamereddin Kümbeti ile Sitte Melik Kümbeti kesme taþtan sekizgen gövdeli ve piramit çatýlý yapýlardýr. Sitte Melik Kümbeti’nin cephesindeki geometrik geçmeler geleneksel bezemenin bir devamý olarak kabul edilmektedir. Gene Mengücüklülere ait bir kümbet de Kemah’ta karþýmýza çýkmaktadýr. 12. yüzyýl sonu ya da 13. yüzyýlýn baþýna tarihlendirilebilecek Melik Gazi Kümbeti, tuðladan bezemeli sekizgen gövdesi ve mumyalýk kýsmýndaki sekizgen payeden geliþen örtü sistemiyle Azerbaycan bölgesi mezar anýtlarýna baðlanmaktadýr. Yapýnýn mimarý Ömer bin Ýbrahim el-Taberi’dir.


Diðer yapýlar
Anadolu’daki Erken Türk Beylikleri’nden cami, medrese, mezar anýtý dýþýnda-sayýlarý az olmakla beraber-baþka yapýlar da günümüze gelmiþtir. Bu yapýlarýn baþýnda, eski yollar üzerinde karþýmýza çýkan köprüleri saymak gerekir. Geçit görevinin yaný sýra mimari özellikleriyle de dikkati çeken köprüler, yapýldýklarý yerin koþullarý içinde gerçekten ilginç denemelerdir. Erken devir örnekleri Güneydoðu Anadolu’da, özellikle Artuklu topraklarýnda karþýmýza çýkmaktadýr. Biçimsel zenginlikleri, üzerlerinde yer yer karþýlaþýlan plastik örnekleri, bu yapýlarýn yalnýz bir yeri aþma gereksinimiyle yapýlmadýklarýný göstermektedir.

Dicle Irmaðý üzerinde 1116 yýlýnda yapýlmýþ olmasý mümkün Hasankeyf Köprüsü, Cizre yakýnlarýndaki 1164 tarihli Dicle Köprüsü, Silvan yolunda Batman Suyu üzerinde 1147 tarihli tek bir kemerden oluþan ünlü Malabadi Köprüsü, 1179 tarihli Çermik Köprüsü, 1204 tarihli Mardin yakýnlarýnda Dunaysýr Köprüsü, Diyarbakýr yakýnlarýndaki 1218 tarihli Devegeçidi Köprüsü ve yakýn zamanlarda tamamen ortadan kalkan gene Diyarbakýr yakýnlarýndaki Ainbarçayý Köprüsü Artuklular döneminden kalma önemli örneklerdir. Her biri baþlýbaþýna mimari bir deðer olan ve bir kýsmý bugün de kullanýlan bu köprülerde, eski geleneksel motiflerle yüklü figürlerin bulunuþu ilgi çekicidir.

Anadolu’da sürekli yenilenmek, geniþletilmek suretiyle günümüze ulaþabilen savunma amaçlý yapýlar arasýnda kale ve surlarý özellikle belirtmek gerekir. Zamanla ulaþým sisteminin, yerleþme merkezlerinin, savunma sistemlerinin deðiþmesi sonucu terk edilen bu kalelerden çoðunun ilk kuruluþlarý, Türkler’den öncesine gitmektedir. Ancak Türkler’in de bu alanda önemli çalýþmalar yaptýðý bilinmektedir. Diyarbakýr surlarýnda Artuklular’dan kalma 1208 tarihli Evli Beden Burcu ile Yedi Kardeþ Burcu bu konuda verilebilecek en güzel örneklerdir.
alýntýdýr.