Büyük Ünlü Uyumu Büyük Ünlü UyumuBir kelimenin birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın; ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur:
Büyük ünlü uyumuna aykırı bazı Türkçe kelimeler de vardır:
|
Büyük Sesli Uyumu Büyük Sesli Uyumu Büyük sesli uyumu, bir sözcükte bulunan ünlülerin kalın ya da ince olarak birbirine uyması durumudur. Bu uyuma göre sözcük içerisindeki kalın ünlüleri kalın ünlüler, ince ünlüleri de yine ince ünlüler takip eder.
Kod: konuşma (o, u, a)
Kod:
Kod: kalınlarla: bul-u-yor incelerle: görün-ü-yor Kod: kalınlarla: ağlar-ken incelerle: biter-ken Kod: kalınlarla: sabahleyin incelerle: geceleyin Kod: kalınlarla: sarımtırak incelerle: yeşilimtırak Kod: kalınlarla: Kod: kalınlarla: babamgil incelerle: dedemgil |
Bir kelimenin birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın; ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur: adım, ağız, ayak, boyun, boyunduruk, burun, dalga, dudak, duvak, kırlangıç; beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük. Buna büyük ünlü uyumu adı verilir. Büyük ünlü uyumuna aykırı bazı Türkçe kelimeler de vardır: anne, dahi, elma, hangi, hani, inanmak, kardeş, şişman. Büyük ünlü uyumu alıntı kelimelerde aranmaz: ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret. Birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz: açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli. -gil, -ken, -leyin, -mtırak, -yor ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz: akşam-leyin, bakla-gil-ler, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yor. -daş (-taş) eki bazı kelimelerde büyük ünlü uyumuna uymaz: din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş. -ki aitlik eki büyük ünlü uyumuna uymaz: akşamki, yarınki, duvardaki, yoldaki, ondaki, yazıdaki, onunki. Büyük ünlü uyumuna girmeyen kelimelere gelen ekler, kalınlık incelik bakımından son hecenin ünlüsüne uyar: adalet-li, anne-si, kardeş-lik, meslektaş-ımız, şişman-lık. Son ünlüleri kalın sıradan olmasına karşın incelik özelliği gösteren bazı alıntı kelimeler ince ünlülü ekler alır: alkol / alkolü, hakikat / hakikati, helak / helakimiz, kabul / kabulü, kontrol / kontrolü, protokol / protokolü, saat / saate, sadakat / sadakatten. |
Türkçe bir kelimede ilk hecedeki sesli harf kalın ise diğerleri de kalın; ince ise diğerleri de ince olmalıdır. Bu kurala “büyük ünlü uyumu” (kalınlık-incelik uyumu) denir. Yani, kalın (a-ı-o-u) →- kalın (a-ı-o-u) ince (e-i-ö-ü) -→ ince (e-i-ö-ü) olmalıdır. Ör: öğretmenler İlk hecedeki "ö" ince olduğu için diğerleride ince, Büyük Ünlü Uyumuna uyar. sonsuzluk İlk hecedeki "o" kalın olduğu için diğerleride kalın, Büyük Ünlü Uyumuna uyar. ağaçlıkta (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.) çocuk (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.) kaçırılmış (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.) simitçi (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.) öğrendiklerimizi (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.) oturmadık (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.) çanta (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.) gerçeklik (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.) sanatçı (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.) çiçek (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.) Büyük Ünlü Uyumu İle İlgili Özelikler:1- Büyük Ünlü Uyumu, Türkçe’nin en temel kurallarından biridir ve Türkçe kelimelerin hepsi bu kurala uyar, ancak Türkçe olduğu halde kurala uymayan kelimeler: alma - elma; ana - anne; kangı - hangi; ataş - ateş; kardaş - kardeş; alma -→ elma; 2- Türkçe kelimelere getirilen ekler büyük ünlü uyumuna uyar: öğren-dik-ler-→imiz→-i ağaç-→lık→-ta kaç→-ır→-ıl-→mış öğret→-men-→ler Ancak, belli başlı ekler bu kurala uymaz; çünkü bu eklerin tek bir şekli vardır. Bu ekler: -ki : sabahki – yanımdaki – yarınki -yor : seviyor – geliyor – bitmiyor -ken : başlarken – ağlarken - çocukken -leyin : akşamleyin - sabahleyin -mtırak: ekşimtırak – yeşilimtırak -gil : halamgil – amcamgil -daş : gönüldaş – meslektaş - ülküdaş Bu ekler ve onların eklendikleri kelimeler büyük ünlü uyumuna uymaz. Tabiki uyumu bozdukları zamanlarda; yoksa evdeki bakıyor gezerken öğlenleyin sarımtrak teyzemgil yandaş bu durumlarda kurala uyarlar. 3- Yabancı kelimeler kurala uymaz. İnsan, gazete, kitap, televizyon, sehpa, vb. Uyarı: Bazı yabancı kelimeler uyabilir: sosyal, radyo, emniyet, jilet, mektep… 4- Birleşik ve tek heceli kelimeler de büyük ünlü uyumu kuralı aranmaz. Kadıköy hanımeli Çanakkale gecekondu film Türk saç dert gel - … |
5 ek Büyük Sesli (Ünlü) UyumuBüyük Ünlü Uyumuyla ilgili Bazı Özellikler: |
Büyük Ünlü Uyumu Türkçe'de sözcüklerde genel olarak, kalın ünlülerden sonra kalın, ince ünlülerden sonra ince ünlü gelir. Türkçe'yi başka dillerden ayıran bu temel özelliğe büyük ünlü uyumu denir. Kalınlık-incelik uyumu da denir. (Çocuklar, çiçekler, güzel). Bu durum, kelimenin Türkçe olup olmadığını bize gösterir. Bu kurala göre Türkçe bir kelimenin ünlülerinin tamamı ya kalın ya da ince olmalıdır. sevilmek, ince, denizden, kelebekler, göstermelik...; satılık, kalın, oyun, uçurtma, aşağı, sorular... Bazı kelimeler Türkçe olduğu halde büyük ünlü uyumuna uymayabilir: Zamanla ses değişikliğine uğramış bazı sözcüklerde bu kurala aykırılık olabilir. Ana bu kelimeler Türkçe sayılır : kardeş (kardaş, karındaş), elma (alma), hangi (hangı, kangı), anne (ana), şişman (şışman),) inanmak (ınanmak,)dahi, hani (kanı-dakı), elma (alma)... Tek heceli kelimelerde bu kural aranmaz. Birleşik kelimelerde aranmaz. Kelimeler birleşikken uymaz, ayrı ayrı incelendiğinde uyarsa bu tür kelimeler Türkçe'nin yapısına uygundur. Hanımeli....hanım + eli Kök veya gövde halindeyken büyük ünlü uyumuna uyduğu halde –yor, ki, -ken, -leyin, -imtırak, -taş -gil eklerini aldığında kurala uymayan kelimelerde özel durumdadır. -yor :geliyorum, üzülüyorum, siliyorum… -ken : alırken, koşarken, bakarken... -leyin : sabahleyin, akşamleyin -(İ)mtırak : yeşilimtırak, mavimtırak, ekşimtırak... -ki : onunki, yukarıdaki, akşamki... -taş : meslektaş, ülküdaş... -gil : halamgil, dayımgil, baklagiller... Ancak, bu eklerle yapılan bütün kelimeler büyük ünlü uyumuna aykırıdır denemez. Öyleyse bu eklerin ünlülerinin her zaman aynı özellikte (kalın veya ince) olduğunu, bu yüzden bazı kelimelerde uyuma girmediklerini söyleyebiliriz: öğleyin, gelirken, sarımtırak, seninki, arkadaş, eniştemgil... NOT : Bazı yabancı kelimeler tesadüfen uyuma uyabilir. Bunun Türkçe olup olmadığını diğer kurallara bakarak karar vereceğiz. (Cennet : Türkçe'de kel. –c- harfi ile başlamaz) Yukarıda belirtilen durumlar dışında, bir sözcük büyük ünlü uyumuna aykırı yapıda ise, o sözcük yabancı kökenlidir. Dünya, otomobil, kitap ...Bu kelimeler yabancı kökenli olduğundan b.ünlü uyumuna uymazlar. Bazı yabancı kelimeler bu kurala uydurulmuştur. divar→duvar, kalib→kalıp, brillante→pırlanta, suret→surat... |
Saat: 02:37 |
©2005 - 2024, MsXLabs - MaviKaranlık