Devlet Yönetim Biçimleri - Monarþi
 

monarþi

devlet yönetiminde tek kiþinin bölünmez egemenliði.

Terim, en yüksek yetkinin devletin sürekli baþkanýnýn (monark) elinde bulunduðu ülkeler için kullanýlýr. Günümüzde bu özgün anlamýnýn dýþýnda, devlet baþkanýnýn seçimle iþbaþýna geldiði cumhuriyetlerin tersine, bu görevin babadan oðula geçtiði devletler için ve cumhuriyet ilkesine karþý “monarþi ilkesi” baðlamýnda kullanýlmaktadýr.

Tarihte monarþik yetkinin farklý yer ve dönemlerde deðiþik kuramsal ilkelere dayandýrýldýðý görülmüþtür. Ama monarþinin etkili olabilmesi için ideolojik düzlemdeki “otorite ilkesi”nin gerçek nesnel güç ile desteklenmesi gerekir. Bu baðlamda OsmanlI Devleti “yeniçað barut imparatorluklarýmýn hâlâ fief daðýtýmýna dayalý bir toprak idaresi rejimine sahip olsalar da, ateþli silahlarla donanmýþ bir orduya ve bürokrasiye nakit maaþ ödeyebilme yeteneði temelinde ulaþtýklarý merkeziyet derecesinin ilginç bir örneðini oluþturur.

Seçime dayalý monarþinin en ilginç örneði Kutsal Roma-Germen Ýmparatorluðudur. Ama Avrupa’da baþlangýçta bütün monarþiler bir ölçüde seçime dayanýyordu. Barbar krallýklarýnýn ardýndaki klan ve kabile þefliði kurumu, Karanlýk Çaðlar’da henüz bir soy içinde seçimsel karakterini tümüyle yetirmiþ deðildi. Hýristiyanlýk aracýlýðýyla Doðu Akdeniz ve Roma teokrasilerinden aktarýlan morarþi kavramý ortaçaðda Germen kabilelerinin krallýk kavramlarýyla iç içe geçti. Hýristiyanlýðýn yayýlmasýndan sonra egemenlik yetkisini üstlenebilmenin temel koþulu hanedan üyesi olmaktan çok, kilisenin tanrýsal yetkisiyle kutsanmýþ olmaktý. Koþulsuz kalýtsallýk ilkesi, ancak daha sonra seçim güçlüklerinden kaçýnmak amacýyla ortaya çýktý ve çeþitli güçlerin etkisiyle dinsel ya da yarý dinsel bir dogma haline geldi. Türklerin tarihinin uzak geçmiþinde de seçime dayalý hakanlýk görülmekle birlikte, Osmanlý Devleti 14. yüzyýlda iyice biçimlendiðinde, bu ilke artýk aþýlmýþtý ve özellikle Ýstanbul’un alýnmasýndan sonra yerini ayný dinsel dogmaya býraktý.

Kendi topraklarýnýn sýnýrlarý içindeki her þey üzerinde Tanrý’nýn koþulsuz egemenliðini temsil eden eski monarþi ilkesi Batý’da benzer maddi temeller üzerinde 17. yüzyýlda kralýn tanrýsal hakký öðretisinde doruk noktasýna ulaþtý. Bu ilke, XIV. Louis’nin ünlü L’itat c’est moi (Devlet Benim!) sözünde anlatýmýný buluyordu.

Eski Yunanlýlarda monarþinin, Homeros ve Makedonya tarzý olarak adlandýrýlan iki ana biçimi vardý. Birincisinde krallýk, yetkesi savaþ yeteneðiyle yakýndan iliþkili olan ve babadan oðula geçen bir hükümdarlýk türüydü. Ýkincisinde kral, tanrýsal özellikler kazanmýþ bir tür imparatordu. Örneðin Helenistik çaðda Büyük Ýskender’in gücü Yunan usçuluðu ile demokrasisinin kýsýtlamalarýný çok aþarak bir Doðu despotizmine dönüþmüþtü.

Ortaçað imparatorluklarýyla ortaçað papalýðýnýn temelinde yatan ilke gene monarþiydi. Ortaçaðda Hýristiyan dünyasýnýn parçalanmasýyla monarþi yeni bir temele oturdu. Monark 16. ve 17. yüzyýldaki yeni ulus-devletlerin gereksindiði merkezî iktidarý saðlamak bakýmýndan en uygun koþullardaydý. Kapitalizmin ve piyasanýn geliþimi böyle bir otoriteyi zorunlu ve olanaklý kýlýyordu. Ayrýca bu geliþme düzeyinde monarþi henüz kapitalizmin önünde bir engel deðildi. Bu ortamda monarklar genellikle tek yasa ve yönetim kaynaðý olarak birer mutlak hükümdar durumuna geldiler. Buna karþýlýk Ýngiltere’de Tudorlarýn mutlakiyetçiliði parlamenter kurumlara dokunmam; bu nedenle Stuartlarýn krallýðýn tanrýsal haklarýný dayatma çabalarý monarþik iktidarý kýsýtlamaya kararlý güçler tarafýndan engellenebildi.

18. yüzyýlda kapitalist geliþmenin sürmesi karþýsýnda, sivil toplumun nesnel çoðullaþmasý artýk siyasal sistemin çoðulculaþmasýný zorlamaya baþladýðý halde, Avrupa kýtasýnda mutlak monarþi genel olarak varlýðýný sürdürmeye çalýþtý. Aydýnlanma’nýn ilk etkileri karþýsýnda bile, Prusya’da Büyük Friedrich ve Rusya’da Büyük Yekaterina örneklerinde olduðu gibi “hayýrhah despot” kimliðine bürünerek uyum göstermeyi baþardý. Ama 1789 Fransýz Devrimi monarþiye sarsýcý bir darbe indirdi. Gene de monarþi deðiþik biçimlerde birçok ülkede varlýðýný sürdürdü, kimi ülkelerde de Napoleon savaþlarýndan sonra yeniden kuruldu. Ýngiltere’nin öncülüðünü yaptýðý ve günümüzde kara Avrupa’sýnýn tüm krallýklarýnda görülen meþruti monarþi kuramsal açýdan halk ile hükümdar arasýndaki bir sözleþme niteliði taþýyan anayasaya dayanýyor ve nesnel olarak monarþinin burjuvalaþmasýný ifade ediyordu. Latin Amerika’da Ýspanyol ve Portekiz imparatorluklarýnýn kalýntýlarý üzerinde cumhuriyetler kuruldu; yalnýzca Brezilya 1889’a deðin monarþiyle yönetildi.

I. Dünya Savaþý, yenilginin ya da toplumsal eþitsizliklerin sorumluluðundan sýyrýlmayacak kadar iktidarý kiþisel tekellerinde toplamýþ olan hükümdarlarýn sonunu getirdi. Rus, Alman ve Avusturya-Macaristan monarþileri ile Osmanlý Devleti de bunlar arasýndaydý. Ýspanya’da 1931’de monarþinin devrilmesine karþýn 1947 Anayasasý Ispanya’yý hâlâ “krallýk” olarak niteliyor, ama General Francisco Franco’yu devlet baþkaný sayýyordu. Kasým 1975’te devlet baþkanlýðýna Franco’nun yerine Kral I. Juan Carlos geçti ve Aralýk 1978 Anayasasý ülkeyi parlamenter monarþi ilan etti.

.II. Dünya Savaþý yalnýz Avrupa’da (örn. Ýtalya) deðil, Uzakdoðu’da da monarþilere yeni darbeler vurdu. Çin’deki Qing (Mançu) hanedaný daha 1912’de devrilmiþti. Japonya’nýn II. Dünya Savaþý’ndaki yenilgisiyle birlikte imparatorun tanrýsallýðý ilkesi de kendiliðinden terk edildi. 1947’de yürürlüðe giren 1946 Anayasasý’yla imparator yalnýzca “devletin ve halkýn birliðinin simgesi” oldu. Baþka ülkelerde ise bir yandan Batýlý güçlerin desteði, bir yandan da halkýn taleplerine ödün verme politikasý, bazý monarklarýn iktidarda kalmasýný saðladý.

Ýngiltere, Norveç, Ýsveç, Danimarka, Belçika, Hollanda ve 1973’e deðin Yunanistan’da monarþi yukarýda deðinilen meþruti biçimiyle varlýðýný sürdürdü. Danimarka, Avrupa monarþileri arasýnda mutlakýyetçiliði býrakan son ülkeydi (1849). Ýskandinav monarþilerinin tümünün ortak özelliði meþrutiyetçi uygulamadaki titizlikleri ve demokratik sadelikleridir. Birleþik Krallýk hükümdarý da 20. yüzyýlda yasal olarak devletin baþkaný olmakla birlikte, onun adýna yapýlan bütün iþlemler gerçekte parlamentoya karþý sorumlu bakanlarýn etkinlikleridir. Bütün bu çaðdaþ Avrupa monarþilerinde hükümdarýn rolü, parlamenter rejimlerdeki cumhurbaþkanýnýn rolünden farklý deðildir.

Monarþi
Monarþi bir hükümdarýn devlet baþkaný olduðu bir yönetim biçimidir.

Bu hükümdar, Türkçede kral, imparator, þah, padiþah, prens, emir, kont, oymakbeyi gibi çeþitli adlar alabilir. Bir monarþiyi diðer yönetim biçimlerinden ayýran en önemli özellik, devlet baþkanýnýn bu yetkiyi yaþamý boyunca elinde bulundurmasýdýr. Cumhuriyetlerde ise devlet baþkaný seçimle iþbaþýna gelir. “Monarþi” sözcüðü dilimize Fransýzca Monarchie kelimesinden gelir. Cezalandýrma ve baðýþlama yetkileri sadece hükümdarýn elindedir.

Siyasal otoritenin genellikle miras yoluyla bir kiþinin (kral,imparator v.b.) üstünde toplandýðý yönetim biçimidir.
Monarþi kendi dýþýnda yerleþmiþ yasal ya da geleneksel bazý kurallarý dikkate almak zorunda olmasýndan dolayý tiranlýktan ya da diktatörlükten ayrýlýr.

Eskiçað Monarþileri

Tarihlerinin belirli bir döneminde bütün halklar, monarþi yönetimini tanýmýþlar ve bu yönetim biçimine her zaman kutsal bir nitelik vermiþlerdir. Sürekli olarak dinsel bir atmosfer içinde tüm davranýþlarýn dinsel ve törensel biçime büründüðü bir dünyada kral, yalnýzca Tanrý’nýn (Ýbranilerde) ya da tanrýlarýn seçtiði kiþi, bazen de Mýsýr firavunlarýnda olduðu gibi Tanrý’nýn kendisi olarak kabul ediliyordu. Monarþinin yüksek düzeyde yer alan bu dinsel niteliði, söz konusu yönetimin ortadan kalkmasýndan sonra bile varlýðýný sürdürdü: Sözgelimi, Atina’da demokrasinin tümüyle yerleþtiði dönemde, arkhon (Yunan sitelerinde özellikle de Atina’da en yüksek devlet memuru), sitenin bütün dinsel yaþamýný yönetiyordu. Tanrýlar ve insanlar arasýnda aracý olan hükümdar, kendisini destekleyen ve otoritesini ortaya koymasý için gerekli olan güçler tarafýndan, iktidarýnýn sýnýrlandýrýldýðýný görüyordu. Nitekim Mýsýr’da, kral, birçok kez din adamlarýyla çatýþtý ve uzlaþmak zorunda kaldý. Ayný biçimde, Mykenai dönemi Yunanistan’ýnda, krallýk gücü sýký bir biçimde bürokratik bir saray yönetimine dayanýyordu; savaþ zamanýnda komutan olan kral savaþta onunla birlikte olan savaþ oligarþisini dikkate almak zorundaydý.

Tarýmýn sulamaya dayandýðý ve karmaþýk bir örgütlenme gerektirdiði bölgelerde (Nil vadisi ya da Mezopotamya deltasý), daha mutlak bir niteliðe bürünen monarþiler daha uzun süre varlýklarýný sürdürdüler.Atina,Isparta ya da ya da Roma gibi öbür yerlerdeyse oligarþi (iktidarýn küçük bir azýnlýðýn elinde olduðu yönetim) hýzla kralýn yetkisinin yerini aldý.Bununla birlikte, Ýskenderiye fetihlerinin ardýndan Yunanistan’da, Doðu monarþilerinin kutsal niteliðinden güçlü biçimde etkilenmiþ bir monarþi biçimi ortaya çýktý.

Feodal Monarþi

Feodal monarþi, soydan gelme monarþiden (aile ya da klan önderi durumundaki kralýn, iktidarý elinde bulundurduðu, aile ve devlet hizmetinin karýþtýðý, ailenin gelirlerinin devletinkine denk düþtüðü ve ailenin hizmetinde olanlarýn kralýn yönetimine doðrudan yardýmda bulunduðu bir rejim) doðdu. Söz konusu soydan gelme monarþi rejimi, Franklar dönemine (V-IX. yy.) raslar. Bununla birlikte, Karolenjlerin ilk döneminde imparatorun otoritesi kendi topraklarýnýn ötesine taþýyordu. Bu durum, Charlemagne’ýn 754‘te kutsanmasý ve 800‘de taç giyerek Roma imparatorlarýnýn yerini alacak kiþi olarak belirlenmesi sayesinde gerçekleþti. Roma Ýmparatorluðu’ nun gücünü yeniden canlandýrmak için yapýlan bu giriþim, büyük senyörlerin imparatora karþý çýkmalarý sonucunda baþarýsýzlýkla sonuçlandý. Bu çatýþmadan feodal monarþi doðdu: Devletin topraklarýnýn bölünmesi; geniþ prensliklerin kurulmasý; kralýn büyük senyörler tarafýndan seçilmesi. Söz konusu monarþi, X. yy’dan XV.yy’a kadar Fransa’nýn, ayrýca Japonya’nýn, Ming sülalesi döneminde Çin’in ve XIII. yy’da Rusya’nýn da yönetim biçimi oldu. Büyük senyörler, krallýða ait haklarý ve halk otoritesi olma haklarýný etkin bir biçimde kullanýyorlardý: Adalet daðýtýp vergi topluyor, para basýyor ve topraklarýnda yaþayan halký gerçek anlamda temsil ediyorlardý. Kral, en üstün kiþi olmakla birlikte, en azýnda XI. yy’da, söz konusu büyük senyörler arasýnda en güçlü olaný deðildi. Kralýn Reims’de kutsanmasý ona bir otorite ve yönetime karýþan öbür kiþilerin üstünde bir yer saðlýyordu ama, vasallarýn onayýný almadan iktidarýný sürdüremiyordu. Bu nedenle kral, köy ve kentlerde büyük senyörlerin koruyuculuðundan sýkýntý çekenlerin tümünü korumasý altýna aldý ve kendi gücünü sýnýrlandýran bütün güçlerle çatýþtý.
XIV. ve XV. yy’larda krallýk yönetimi güçlendi ve feodal nitelikteki bu monarþi bir tür yönetim monarþisine dönüþtü. Bu da yavaþ yavaþ mutlak monarþiye doðru evrim gösterdi.

Mutlak Monarþi

Daha önceleri, Mýsýr ve Babil monarþileri için kullanýlan mutlak monarþi deyimi daha çok Batý monarþileri, özellikle XVI. -XVIII. yy’lar arasýndaki Fransýz ve Ýspanyol monarþileri için kullanýldý.

Mutlak kral (en iyi örneði Fransa’da Louis XIV‘tü) senyörler senyörüdür. Kralýn, senyörü olmayanlara senyör olma hakký, buradan kaynaklanýyordu. Reims’de kutsanan mutlak kral Tanrý’nýn iktidarýný kullanýyordu ve yalnýzca Tanrý’ya hesap verirdi. Bu durum ona belirli görevler yüklüyor ve özellikle Tanrý saygýsý ve “gerçek inancý” savunma yükümlülüðü veriyordu. Hiçbir prens dinlerin çokluðunu hoþgörüyle karþýlayamazdý. Bu nedenle Nantes Fermaný kabul edilmez nitelikteydi ve yürürlükten kaldýrýlmasý, mutlakiyetçiliðin mantýðý gereðiydi. Bununla birlikte kral, uyruklarý baðlýlýk yeminleri bakýmýndan “baðlý tutmak ve serbest býrakmak” gibi papalarýn kendi kendilerine verdikleri hakký kabul etmiyordu. Kral ile Papalýk arasýndaki çatýþma 1682‘de yeniden alevlendi, sonra yatýþtý. Fransa kralý,kendini Kutsal Roma-Germen imparatoruna baðlý olarak da görmüyordu. Kral yasama gücüne, yargý gücüne (son yargýlama yetkisi kralýndý ve her uyruk ona baþvurabilirdi), vergi toplama hakkýna, niþan ve rütbe verme hakkýna (soyluluk unvaný verme, subay atama hakký), para basma, barýþ ve savaþa karar verme hakkýna sahipti.

Mutlakiyetin Sýnýrlarý

Bu “mutlak” monarþi gene de sýnýrsýz deðildi. Tahta geçmeye iliþkin kurallar gelenekle ve krallýðýn “temel yasalarýyla” belirlendiði için kral, kendisinden sonra gelecek kiþiyi seçemezdi. Kral naipliklerinin örgütlenmesi iþini belirleyemezdi. Louis XIII ve Louis XIV‘ün bu konuda aldýklarý kararlar Parlamento tarafýndan bozuldu. Kral, ülke topraðýnýn bir bölümünü devredemezdi (bu kural, François I‘e, kötü sonuçlar veren Madrid Anlaþmasý’ný reddetme olanaðý saðladý). Kral, ayrýcalýklarý ve her bölgenin geleneklerini dikkate almak zorundaydý. Krallýk yasasý, öbür yasalara yalnýzca eklenir ve onlara herzaman egemen olamazdý.

Krallýk iktidarýnýn sýnýrlarýný iyi anlayabilmek için, yasalarýn yazýya geçirilmelerinin ve özellikle uygulanmalarýnýn güçlüklerini göz önünde tutmak gerekir. Unutkanlýklar, kasýtlý ya da kasýtsýz savsaklamalarý da bunlara eklemek gerekir. Yeni devlet memurluklarýnýn açýlmasýna gelince bunlar, babadan oðula geçer hale geldi. Bu görevlerin sayýsý, kralýn mali gereksinimlerine baðlý olarak artýyordu. Yeni memurluklar açýlmasý, bazen planlar kuran bir görevliler topluluðunun kurulmasýna yol açýyordu. Krallýk iktidarýnýn bir bölümünü elinde bulundurduðunun bilincinde olan bu topluluk, güç anlarda bunu hissettirmesini bildi. Kral, bastýrdýðý parayý kuþkusuz zorla kabul ettirebiliyordu, ama uluslararasý büyük tacirlerin verdikleri deðere göre belirlenen paranýn kurunu zorla kabul ettiremiyordu. XVI. yy’dan XVIII. yy’a kadar, Fransa Krallýðý sýk sýk para sýkýntýsý içinde kaldý ve mali bunalým krallýðýn yýkýlmasýnda etkili oldu. Kral, mali alanda her istediðini yapamazdý. Louis XV döneminde olduðu gibi kral, kendisine gerekli olan parayý ödünç olarak veren bankerlerle uyuþmak zorundaydý. Daha adaletli vergiler getirmek istediði zaman da, ayrýcalýklý kiþilerin direniþleriyle karþýlaþýyordu. Kral tek baþýna yönetmiyordu. Krallýðýn yüksek dereceli görevlileri (baþ mabeyinci, amiral, þansölye) kendisine yardým ederlerdi. Monarþinin gizine ve özüne çok yakýndan baðlý olan, görevinden alýnamayan ve kralýn yokluðunda kurullara baþkanlýk eden þansölyeninki bir yana öbürlerinin görevleri, daha çok onursal nitelikteydi. Kral, kurulu ile birlikte yönetimi saðlýyordu. Simgesel de olsa her zaman kurulda hazýr bulunurdu ve bu kurulun üyelerini (bunlar çoðunluktaydý) soylular sýnýfýndan seçerdi. Bu kurul yapýlacak iþlere göre bölünürdü. “Yüksel Kurul”, önemli kararlarý alan kuruldu ve üyeleri “devlet bakaný” unvanýný taþýrlardý. “Resmi Yazýþmalar Kurulu” taþra ile olan yazýþmalarý yönetirdi. “Maliye Kurulu”,”Ticaret Kurulu” (1730‘dan sonra) da vardý. “Vicdan Kurulu”na daha çok kralýn günah çýkarýcýsý olan papaz katýlýrdý. “Özel Devlet, Maliye, Yönetim Kurulu” öbür geri kalan iþlere bakardý ve bu kurulun iki yüz kadar üyesi olabilirdi. Buna kendi alanlarýnda kararlar alan, sürekli ya da süreksiz olarak çalýþan kurullar ve dosyalarý hazýrlayan daireler eklenirdi.
Kral,dört “devlet sekreteri” il de yönetimi saðlýyordu (Dýþiþleri, Savaþ ve Deniz, Saray ve Protestanlýk Ýþleri). Fouquet’nin gözden düþme olayýna kadar mali iþler genel nazýrý da vardý. Bu daha sonra, mali iþler genel denetimcisi oldu.

Taþra yönetimini valiler ve özellikle nazýrlar yönetiyordu. Bunlarýn güçlenmeleri, Eski Rejim’in sonuna kadar arttý. Yönetimin merkezileþtirilmesi mutlak monarþinin istediði þeydi. Kral, halkýna da danýþabilirdi. Bu danýþmayý, istediði gibi toplayýp daðýtabildiði “état généraux”lar ve ayný zamanda ileri gelen kiþilerin oluþturduðu meclis aracýlýðýyla yapýyordu. Krallýðýn zayýflýk dönemlerinde çokça yapýlan bu toplantýlar 1614‘ten 1789‘a kadarki dönemde bir yana býrakýldý, ama unutulmadý. Parlamentolar üst düzeydeki adalet ve tescil organlarýydýlar. “Uyarma hakký” (kral buyrultularý üzerine hukuk düzeni açýsýndan uyarma hakký) onlara verilmiþti. Bu parlamentolar monarþinin zayýflýklar gösterdiði zamanlarda bu hakký kullanmaktan geri kalmadýlar. Kralýn istediklerinde, kendi ayrýcalýklarýna yönelik bir þey bulduklarýný sandýklarý zaman, bu hak onlarý XVIII. yy’da sistemli olarak muhalefete itti. Kral onlarý da hesaba katmak zorundaydý. Kuþkusuz, sýnýrsýz olmayan bu monarþi, gene de meþruti bir monarþi deðildi. .

Meþruti Monarþi

Mutlak monarþiden farklý olan bu tür monarþide kral, Tanrý tarafýndan deðil, ulus tarafýndan seçilir. Kral ile ulus arasýndaki iliþkiler bir metinle, Anayasa’yla belirlenmiþtir (en azýndan Fransa’da böyleydi). Ulus, seçimle oluþturulmuþ bir ya da birçok meclis tarafýndan temsil edilir. Egemen olan ulusun seçtiði kral, ulusun iradesine baðlýdýr. Ama Anayasa’nýn kendine verdiði ve Meclis ya da Meclisler karþýsýnda elinde bulundurduðu bir yetkisi vardý. Meþruti monarþi Ýngiltere ve Fransa’da gerçekleþmiþtir. Ortaçað’a, 1215 tarihli Magna Carta’ ya (Büyük Ferman) kadar uzanan Ýngiliz meþruti monarþisi,Common Law dan, yani kazai içtihatlarý oluþturan ve belirli olaylar üzerindeki yargýç kararlarýndan meydana gelen bütünden doðmuþtur. Demek ki yasa, kral iradesine baðlý deðildi, doðrudan doðruya halký temsil eden yargý gücünden doðuyordu. Doðal olarak, kral, krallýðýn ayrýcalýklarýna sahipti. Özellikle XVI. yy’da Tudorlar yönetiminde kral, özel kurul ile iradesini kabul ettirmeye kalkýþtý. Parlamento’nun direniþi, para ve sürekli ordu olmamasý yüzünden baþarýsýzlýða uðradý. Kral Fransa’da olduðu gibi, doðrudan doðruya yerel yönetim alanlarýna karýþamýyordu. Buralarýn yönetimi, mali iþler açýsýndan baðýmsýz olan Sherif lere, sulh yargýçlarýna ve bölgesel yöneticilere býrakýlmýþtý; “Orta sýnýf” halkýn içinden seçilen ve Common Law taraftarý olan bu yöneticiler, kýsa sürede kendi güçlerinin bilincine vardýlar. Bu “orta sýnýf”, Lordlar ve Avam olmak üzere iki meclise ayrýlmýþ. Parlamento’da kendini ortaya koydu. Lordlar kral tarafýndan atanýrlardý ve görev babadan oðula geçerdi. Lordlar, hiç kuþkusuz pek demokratik olmayan bir yolla seçilmiþ milletvekillerinden oluþan, ama gücünü ortaya koyan “orta sýnýfý çok iyi temsil eden Avam Kamarasý’na hemen karþý koydular. Kral Avam Kamarasý’nýn onayýný almadan yeni vergi koyamazdý. Henry VIII, Anglikan dinsel bölünme hareketi sýrasýnda ve yerine geçecek kimsenin ortaya çýkardýðý sorun karþýsýnda Avam Kamarasý’na danýþtý. Avam Kamarasý XVIII. yy’da, çok önemli bir siyasal rol oynadý. Parlamento, yasalarýn yavaþ yavaþ kaynaðý oldu, bakanlarý denetledi, XVIII. yy’dan baþlayarak belirli süreler içinde toplanmaya baþladý. Torylerin (muhafazakârlar) ya da Whiglerin (liberaller) çoðunlukta olduðu Avam Kamarasý Partisi’nden kabineyi oluþturma geleneði yerleþti. Kral, XVIII. yy’dan sonra, Avam Kamarasý’nca denetlenmeye baþlandý. Kral “hükümdarlýk yapýyordu, ama yönetmiyordu.”

Fransa’da iki dönem meþruti monarþi yaþandý. Louis XVI, 1789‘da mutlak monarþi iktidarýný kaybettikten sonra 4 Aðustos gecesi Fransýzlarýn kralý oldu, 1791‘e kadar yalnýzca yasa adýna hükümet etti. Ama, kiþiliðinin dokunulmaz olduðunun bildirilmesine karþýn onun iktidarý kutsal niteliðini ve temel özelliklerini kaybetmiþti. 1791 Anayasasý ile kral, yürütme gücünü kullanan bir ulusal temsilci haline geliyordu. Buna karþýlýk Meclis, kralýn vetosuyla yumuþatýlmýþ da olsa, yasama gücünü elinde tutuyordu. Kral tarafýndan atanan bakanlarý, Meclis görevden alamazdý. Bu, Ýngiliz monarþisi örnek alýnarak, meþruti monarþinin yasaya dayandýrýlmasý giriþimiydi. Rejim bir yýldan daha az ömürlü oldu, 1814‘te Restorasyon yönetimi de “Sarfa (”La Charte”) dayalý meþruti bir monarþiydi. Ama bu “Þart” hükümdarýn “ihsan ettiði” bir belgeydi ve ulusun iradesini dile getirmiyordu Bununla birlikte, kral, ihsan etmiþ bile olsa, bu belgeye titizlikle uymak zorundaydý. Bu belge 1789 yýlýnýn görüþlerine verilmiþ bir ödün niteliði de taþýyordu. Bu görünüm 1830 Temmuz monarþisiyle daha belirgin hale geldi. Yasama yetkisi kral ve iki meclis arasýnda bölüþülmüþtü. Bu iki meclisten biri,yetkileri gittikçe azalan Yüksel Meclis, öteki belirli bir vergi ödeyen yurttaþlara tanýnan oy hakkýyla seçilen Temsilciler Meclisi’dir. Yürütme gücü, hükümet tarafýndan temsil edilir. Bakanlar Meclis içinden seçilebilirdi ve bu,gerçekte bakanlarýn Meclislerce denetlenmesi demekti. Sorumlu olmayan kral, gene de Meclislerin görüþlerini dikkate almak zorundaydý. Böylece, parlamento sistemine doðru adým adým gidiliyordu. Her tip monarþi, devletin ve toplumun belirli bir geliþme düzeyine denk düþmüþtür. Denebilir ki mutlakiyetçilik krallarýn savaþ tasarýlarý için kaçýnýlmaz olan insan ve para kaynaðýný bulmak isteðinden doðmuþtur. Meþruti monarþi, ticaret burjuvazisi ile mali burjuvazinin yükselmesine baðlýdýr. Günümüzde, biçimleri büyük deðiþiklige uðramýþ da olsa, meþruti monarþi bazý ülkelerde varlýðýný korumaktadýr.

Monarþi Nedir?
 

MONARÞÝ a. (fr. monarchie).
1. Siyasal otoritenin, aristokrasi, demokrasi ve oligarþiden farklý olarak, bir tek kiþi ve onun temsilcileri tarafýndan kullanýldýðý rejim.
2. Cumhuriyet'ten farklý olarak, veraset yoluyla baþa geçen bir kral ya da bir imparatorun devlet baþkanlýðý yaptýðý siyasal rejim.
3. Böyle bir rejime sahip olan devlet; Ýngiltere bir monarþidir. (Monarþi çoðunlukla veraset esasýna, kimi zaman da seçime dayanýr. Mutlak monarþi ve anayasal meþruti monarþi þeklinde ikiye ayrýlýr. Fransa’da Ancien Rgime mutlak monarþisi, gerçekte sýnýrlý bir monarþi türüydü. Burada kral, krallýðýn temel yasalarýna (Salii yasasý, kralýn katolik olmasý ilkesi, krallýk topraklarýnýn devredilmezliði, kralýn papa ve imparator karþýsýnda baðýmsýzlýðý, tahtýn birliði), tanrýsal ve doðal yasaya, baþkalarýnýn haklarýna, özel mülkiyete, geleneklere, sýnýflann, yüksek memurlarýn, kentlerin ve eyaletlerin özgürlüklerine saygý göstermek zorundaydý.

KRALLIK ya da monarþi

devlet yönetiminde tek kiþinin egemenliðidir.

Tarih boyunca en yaygýn yönetim biçimi olan krallýk, geçmiþte hemen hemen bütün ülkelerce benimsenmiþti.
Günümüzde de bazý ülkeler, geçmiþe göre daha deðiþik bir biçimde de olsa, krallýkla yönetilir. Batýlý devletler söz konusu olduðunda kral ya da imparator denen bu yöneticiler, doðuda hükümdar, kaðan, hakan ve padiþah gibi deðiþik adlarla anýlýr.

Mutlak krallýk'ta, kral kendi baþýna tüm yasama ve yürütme görevini üstlenir. Yasalarý kendi koyar ve devlet yönetiminde tek yetkilidir. Bu mutlak egemenliðe karþý çoðulcu yönetim düþüncesinin geliþmesiyle kralýn yetkileri giderek sýnýrlandýrýldý ve mutlak krallýk sistemi anayasal krallýkla (meþruti monarþi) dönüþtü. Bu sistemde kral, yönetim erkini, genellikle seçimle iþbaþýna gelen parlamentoyla paylaþmak zorundadýr. Anayasal krallýkta yasama gücü parlamentoya geçer, yetkileri kýsýtlanan kral ise devletin baþýnda yürütme görevini sürdürür. Bu geliþmenin baþlangýcý Ýngiltere'de ortaçaða kadar uzanýr. Avrupa'nýn öbür ülkelerinde ise anayasal krallýklarýn temeli 18. yüzyýlda atýlmýþtýr.

Daha 200 yýl önce hemen hemen bütün dünya ülkeleri krallýkla yönetilirken, günümüzde özellikle Ýngiltere, Danimarka, Hollanda ve Japonya gibi ülkelerde kral artýk bir simge durumundadýr. Yürütme yetkisini de halkýn seçtiði meclise karþý sorumlu olan bakanlar üstlenmiþtir. Kralýn görevi, devlet baþkaný olarak ülkesini yurtiçinde ve yurtdýþýnda temsil etmek ve resmi törenlere katýlmakla sýnýrlýdýr.

Eskiçaðlarda, devlet yönetimini tek elden yürüten krallarýn tanrýsal nitelikleri de olduðuna inanýlýrdý. Sümerler'de kent devletleri bir tanrý adýna kurulurdu. Tanrýnýn vekili sayýlan kral da kentin dinsel ve siyasal yöneticisiydi. Eski Mýsýr'da kral tanrýnýn oðlu olarak görülür, Hititler'de ise öldükten sonra tanrýlaþtýrýlýrdý. Roma'nýn çoktanrýlý döneminde imparatorlar, çoðunlukla kendilerine tanrý olarak tapýnýlmasýný isterlerdi. Japon imparatorlarý soyunun da tanrýdan geldiði düþünülürdü.

Kral öldüðü zaman tahtýn vârisi olan oðlu, eþi ya da bir akrabasý onun yerini alýr ve yetkileri elinde toplar. Bazý ülkelerde, kadýnlar tahtýn vârisi olamazlar. Ýngiltere ve Danimarka gibi bazýlarýnda ise kadýnlarýn da tahta geçme haklarý vardýr.

Daha önceki dönemlerde, kralýn tahta geçmesi bir ölçüde seçime dayanýrdý. Hititler'in ilk zamanlarýnda kral, hanedan içinden soylularca seçilirdi. Daha sonra krala tahta geçecek kiþiyi seçme hakký verildiyse de, bu vârisin kral olabilmesi için gene soylularýn onayýný almasý zorunluydu. Avrupa'nýn barbar krallýklarýnda da kralýn yönetime gelmesinin ardýnda kabile þefleri vardý. Hýristiyanlýk'ýn yaygýnlaþmasýndan sonra, tahta geçebilmek için vâris olmanýn yanýnda papalýk onayý da gerekliydi. Ama daha sonra papalýk otoritesine karþý çýkan krallar, yönetimin babadan oðula kalmasýný güvenceye aldýlar.

Ortaçaðda yönetim erkini feodal beylerle paylaþan krallar, 15. yüzyýldan baþlayarak, zenginleþen tüccarlarýn ve bazý feodal beylerin desteðiyle merkezi bir otorite olmayý baþardýlar ve devlet yönetiminde mutlak bir egemenlik kurdular. Böylece, ticaretin geliþimini engelleyen feodal beylikleri merkezi krallýklar içinde birleþtirerek, ülke topraklarýný serbest ticaretin yapýlabildiði büyük pazarlara dönüþtürdüler.

Mutlak krallýklar, geliþen kapitalizmle birlikte ortaya çýkan parlamenter akýmlara karþýn 18. yüzyýl boyunca egemen yönetim biçimi oldu. Ama Amerikan Baðýmsýzlýk Savaþý, 1789 Fransýz Devrimi ve Napolyon Savaþlarý demokrasi düþüncesini öbür Avrupa ülkelerine de yaydý; 19. yüzyýlda krallarýn yetkisinin kýsýtlandýðý anayasal krallýklar yaygýnlaþtý.

Günümüzde Suudi Arabistan ve Nepal gibi az sayýdaki birkaç ülke dýþýnda, mutlak krallýklar yerlerini genellikle cumhuriyet yönetimlerine ya da kralýn yalnýzca bir simge olarak kaldýðý anayasal krallýklara býrakmýþtýr (CUMHURÝYET).