�kinci G�kt�rk Devleti

630 yilinda baslayan 50 yillik esaret d�neminde �in, T�rk kavimlerini durmadan yerinden oynatir, par�alar ve b�ler. Yapilan ayaklanmalar da �ok kanli bir sekilde bastirilir. Ancak bu baski ve siddet d�nemi T�rklerin mill� benliklerini yok edemez. Aksine T�rklerdeki mill� suuru daha da per�inler. T�rklerin bu devirde i�ine d�st�kleri h�z�n ve kederin, acikli ve ibret dolu ifadelerini Orhun Kitabeleri'nde g�rmek m�mk�nd�r.

2.nci G�kt�rk Kaganligi, baski ve zul�m devirleri ardindan 681 yilinda G�kt�rk hanedan soyu Asina'dan gelen Kutlug tarafindan kuruldu. Kutlug, az zamanda akil hocasi Tonyukuk ile kaganligi, �t�gen baskent olmak �zere yeniden teskil�tlandirmistir. Bu sebeple Kutlug Kagan'a Il'i = devleti derleyip toplayan manasina Ilteris �nvani verildi. Ordu ve diplomasi islerini Bilge Tonyukuk'a birakan Ilteris Kagan, kardesi Kapagan'i da sat tayin etti. Devlet kurulduktan sonra, elli yillik esaret hayatinin acisini �ikarmak ve T�rklerin kirilan gururlarini tamir etmek i�in �in'e karsi sayisiz akinlar yapildi. Hatta bu akinlarin birinde 23 �in sehrinin tahrip edildigi ve Okyanus'a kadar ulasildigindan bahsedilmektedir. Orhun Kitabeleri'nde Ilteris Kagan'in en b�y�k destek ve yardimcilarindan birinin esi Ilbilge Hatun oldugu belirtilmektedir.

Ilteris Kagan 692 yilinda �ld�g� zaman G�kt�rk Devleti eski hasmet ve g�c�ne erismis bulunuyordu. Yerine biri 8 yasinda Bilge, digeri 7 yasinda olan K�l Tigin adli ogullarinin yaslarinin k��kl�g� sebebiyle, kardesi Kapagan, kagan oldu (692-716). Kapagan Kagan devri, fetihlerin devam ettigi ve T�rk birliginin kuruldugu bir devir olmustur. Kapagan, bu birligi ger�eklestirmek i�in gerektiginde �ok siddetli davranmistir. Bu sebeple Kirgizlar, T�rgisler ve Basmillar itaat altina alinmis, Karluklar ve Oguzlar cezalandirilmisti. Ayrica onun zamaninda tarim reformu ve tohum islahi gibi hareketlere de girisilmisti. Bu ama�la gelismis �in tariminin tekniklerinin uygulanmasi i�in �in ile savasilmistir.

Kapagan Kagan 716 yilinda �ld�g� zaman siddet politikasinin bir neticesi olarak devlet i�erisinde b�y�k karisikliklar bas g�sterdi. Yerine ge�en oglu Inal bu meselelerle bas edecek kabiliyette olmadigi i�in idareyi Ilteris'in ogullari Bilge ve K�l Tigin almak zorunda kaldilar. Her ikisi de amcalari Kapagan'in kaganligi zamaninda �nemli devlet g�revlerinde bulunmuslar ve basari g�stermislerdi. Bilge, sat �nvani ile devletin Bati ( Sol) kanadinin basinda bulunmustu. 716 yilinda Bilge, Kagan olunca k��k kardesi K�l Tigin, agabeyinin yerine devletin bati kanadinin basina ge�ti. K�l Tigin ayni zamanda ordunun d�zenlenmesi isini de �zerine almisti. Babalarinin basveziri olan Bilge Tonyukuk tecr�beli bir devlet adami kimligi ile ayni g�revine devam etti. Eski T�rk devlet anlayisina g�re iyi bir kaganin baslica iki �zelligi olmaliydi: Bilgelik ve alplik. Bu iki kardesten Bilge Kagan, bilgelikle; K�l Tigin ise alpligi, cesareti ile s�hret kazanmistir.

Bilge Kagan zamaninda devlet, eski g�� ve itibarina kavustu. �in ile ittifak h�linde olan g��l� Mogol kabileleri ve Basmillarin olusturdugu tehdit ortadan kaldirildi .

B�ylece doguda ve batida kaganlik sinirlari dogal sinirlarina kavusmus oldu. Bilge Kagan devri (716-734), Ikinci G�kt�rk Devleti'nin en parlak devri olmustur. Bu basarilar, �� G�kt�rk b�y�g�n�n; Tonyukuk, Bilge ve K�l Tigin'in azim, gayreti ve hepsinden �nemlisi uyumlu �alismalari ile elde edilmisti. �nce Tonyukuk'un 725, sonra K�l Tigin'in 731 yilinda �l�m� �zerine, iki b�y�k yardimcisini kaybeden Bilge Kagan da 734 yilinda �ld�. Bu �� T�rk b�y�g� adina ayri ayri dikilen kitabeler, bu �agin �lmez hatiralaridir.

G�kt�rk Kitabeleri'nde de s�ylendigi gibi, k��kler, b�y�kler gibi yaratilmadigi i�in, Bilge Kagan'dan sonra gelen T�rk devlet adamlari da bilgisiz ve k�t� olmuslardi. Ayrica Dokuz Oguzlar yani Uygurlar, Karluklar ve Basmillar gibi T�rk kavimleri de g��lenmislerdi. Iste 743 yilinda bu �� T�rk kavminin, Basmil T�rklerinin baskanliginda toplanip, G�kt�rk Devleti'ni yikmalariyla G�kt�rk devri de sona ermistir.

Baslangi�ta yalnizca akin ve savaslar i�in kurulmus gibi g�r�nen G�kt�rk Kaganligi, artik VIII. y�zyilda, bir k�lt�r devleti olma yoluna girmisti. Ayrica T�rk�e konusan ve kendilerini birbirine yakin hisseden b�t�n Orta Asya halklarini bir araya getirmisti . G�kt�rklerin kurup gelistirdigi y�ksek devlet anlayisi Orta Asya T�rk boylarinin kolay kolay hafizalarindan �ikmamistir. Iste bu a�idan 744'te kurulan Uygur devleti G�kt�rklerin bir devami gibidir.

MsXLabs.org & Osmanl� Tarihi