FİİLDE YAPI
Fiilleri yapı bakımından üç grupta inceleyebi*liriz :

1. Basit Fiiller:
Yapım eki almamış, başka sözcüklerle birleşmemiş fiillerdir:
· Birkaç soru çözdü.
· Birkaç gün önce de gelmişti.
· Çocuk, durmadan gülüyordu.

2. Türemiş Fiiller:
Basit yapılı sözcüklere yapım eklerinin geti*rilmesiyle elde edilen fiillere türemiş fiiller denir.
· Çocuk, etrafına bakındı.
· Havuzun içini temizledim.
· Adamın eli kanıyordu.
· Çocuğunu görünce duygulandı.

3. Bileşik Fiiller:
Birden çok sözcüğün bir araya gelerek oluş*turduğu fiillere bileşik fiiller denir. Bileşik fiilleri oluşum ve anlam özellikleri bakımından şu grup*larda inceleyebiliriz:

a) Yardımcı Fiille Oluşan Bileşik Fiiller:
Bir yardımcı fiille ondan önce gelen ad soylu bir sözcükten oluşan sözcüklerdir. Yardımcı fiil olarak "etmek, olmak, eylemek, kılmak" gibi fiiller kullanılır:
· Bizim önerimizi o da kabul etti.
· Onun kazanacağını hissettim.
· Şarkılarıyla herkesi mest eyledi.
· Bu olaydan da söz etti.
· İçerde biz de hapsolduk.

UYARI :
"Etmek ve olmak" sözcükleri, ad soylu bir sözcükle kalıplaşmamışsa ya da tek başına bir anlam taşıyorsa yardımcı fiil sayılmaz; bağımsız bir fiil kabul edilir:
· Bu araba yirmi bin eder.
"Etmek" sözcüğü, yardımcı fiil değil; çünkü tek başına "değer" anlamı taşımaktadır.
· Yarın erkenden orada olurum.
"Olmak" sözcüğü, bu cümlede yardımcı fiil de*ğil; çünkü tek başına "bulunurum" anlamı taşı*maktadır.

ÖRNEK - 7 (ÖSS - 1982):
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde "etmek" söz*cüğü yardımcı eylem olarak kullanılmamıştır?
A) Bu konuda ona ancak sen yardım edebilir*sin.
B) Evde yoktuk; misafirlerimizi yolcu etmeye gitmiştik.
C) Bu ödülü çoktan hak ettiğini o da biliyordu.
D) Bu tablo sence on milyon lira eder mi?
E) Bunu, birçok kez kendisinden rica ettim.

ÇÖZÜM:
"Etmek" sözcüğü, cümlede kendinden önce ge*len ad soylu bir sözcükle birleşerek bir anlam taşırsa bileşik eylem yapar. Ad soylu sözcükle ilgi kurmadan bir eylem bildirirse tek başına esas fiil olur. A'da "yardım etmek", B'de "yolcu etmek", C'de "hak etmek", E'de "rica etmek" eylemlerin*de "etmek" bileşik eylem oluşturmuş ve yardımcı eylem olarak kullanılmıştır. Ancak D'de "değer, tutar" anlamında kullanıldığı için yardımcı eylem olarak kullanılmamıştır.

Doğru cevap (D) seçeneğidir.

b) Kurallı (Özel) Bileşik Fiiller:
Herhangi bir fiile getirilen "a, e, ı, i, u, ü" ses*leriyle birlikte "bilmek, vermek, durmak, kalmak, yazmak" gibi fiillerin birleştirilerek yazılmasıyla oluşturulan bileşik fiillerdir.

Kurallı bileşik fiiller anlam özellikleri bakı*mından dört gruba ayrılır:
1. Yeterlilik Fiili:
Bir fiilin sonuna "(e) bilmek" sözcüğü getiri*lerek elde edilir. Eyleme "gücü yetme, başarma, ihtimal" anlamlarından birini katar:
· Bu masayı kaldırabilirim. (Gücü yetme)
· Bu sorunu çözebilirim. (Başarma)
· Bugün kar yağabilir. (İhtimal)

NOT:
Yeterlilik fiilinin olumsuz biçimi de bileşik fiil kabul edilir:
Gelebilirim > gelemem
Okuyabilir okuyamaz

2. Tezlik Fiili:
Eylemin, çabucak, hemen, kolayca yapıldığı*nı anlatır. Bir fiilin sonuna "(i) vermek" sözcüğü getirilerek oluşturulur:
· Kitabı okuyuverdim.
· Olanları oracıkta anlatıverdi.
· Suyu getiriverdi.

3. Sürerlik Fiili:
Eylemin bir süre devam ettiğini anlatır. Fiille*rin sonuna "(e) durmak, (e) kalmak, (e) gelmek" sözcüklerinin getirilmesiyle oluşur:
· Sen süredur, biz sonra geliriz.(Sürmeye devam et.)
· Bu olaylar geçmişten süregelmiş.(Devam ederek gelmiş.)
· Arabanın ardından bakakaldı.(Bir süre baktı.)

4. Yaklaşma Fiili:
Fiilde anlatılan işin, oluşun yapılmasına çok az kalındığını, neredeyse gerçekleşeceğini anlatır. Bir fiilin sonuna "(e) yazmak" sözcüğü getirilerek oluşturulur:
· Merdivenlerden düşeyazdım.(Az kalsın düşecektim.)
· Çocuk, açlıktan öleyazdı.(Neredeyse ölecekti.)

c) Anlamca Kaynaşmış Bileşik Fiiller:
Ad soylu sözcüklerle fiillerin kimi zaman biri*nin kimi zaman da tümünün gerçek anlamlarından uzaklaşıp anlamca kaynaşmasıyla oluşturu*lan bileşik fiillerdir. Bu tür fiiller, deyimsel özellik taşıyan sözlerdir:
· Sınav günü kimseye göz açtırmadı.
· Kimse ona diş geçiremez.
· Bir daha yanlış yaparsan külahları değişiriz.
· Bu işin yürümeyeceğine sana senet veririm.

UYARI:
Aşağıdaki sözcükler de kaynaşmış bileşik fiil kabul edilir:
vazgeçti, başvurdu, öngördü, varsaydı, elve*rir... gibi.