Zarf (Belirteç) Tümleci
Yüklemi zaman, durum, miktar, ölçü, yer yön ve soru yönünden gösteren sözcük ya da sözcük öbekleri cümle içinde zarf tümleci görevi yapar.
Yükleme yöneltilen “Nasıl?” sorusu durum zarfı tümleciyle ilgilidir.
Örnek: - İnsan düşündüklerini açıkça söyleyebilir. (Nasıl söyleyebilir?)
- Damlaya damlaya göl olur. (Nasıl göl olur?)
- Olanları ağlaya sızlaya anlattı. (Nasıl anlattı?)
Yükleme yöneltilen “Ne zaman?” sorusu, zaman zarfı tümleciyle ilgilidir.
Örnek: - O acılı haberi duyunca çok üzülmüştü. (Ne zaman üzülmüştü?)
- Tren on beş dakika sonra burada olur. (Ne zaman burada olur?)
- Gelecek ay yeni bir araba alalım. (Ne zaman alalım?)
Yükleme yöneltilen “Ne yöne? Ne taraf?” soruları yer-yön zarf tümleciyle ilgilidir.
Örnek: - Biraz bekleyip aşağı indim. (Ne yöne?)
- Az önce dışarı çıktı. (Ne tarafa?)
- Korkudan bir adım geri çekildim. (Ne yöne?)
Yükleme yöneltilen “Ne kadar? Kaç tane?” soruları azlık-çokluk zarf tümleciyle ilgilidir.
Örnek: - Onu bir saat daha bekleyelim. (Ne kadar bekleyelim?)
- Bugün bırak, yeterince çalıştın. (Ne kadar çalıştın?)
- Çocuk ablasından biraz daha çalışkandı. (Ne kadar çalışkandı?)
Soru zarfı tümleci, yüklemi durum, zaman, yer-yön, miktar, ölçü olarak soru biçiminde etkiler.
Örnek: - Nasıl dayanırım sensizliğe nasıl?
- Neden yapmadın söylediklerimi?
- Niye bakıp duruyorsun yüzüme?
UYARI : Yer-yön bildiren sözcükler ad durum ekleriyle çekimlenirse zarf tümleci değil, nesne ya da dolaylı tümleç görevi yapar.
Örnek: - Bir de aşağıyı temizle. (Neyi?)
- Sizi içeride bekliyor. (Nerede?)
- Yukardan gürültü geliyor. (Nerden?)
Zarf Tümlecinin Özellikleri
a) Ara söz, kimi cümlelerde zarf tümlecini açıklamak amacıyla kullanılır ve açıklamalı zarf tümleci meydan gelir.
Örnek: - Önümüzdeki hafta, Pazartesi günü, yeni bir sınav var.
b) Bağ eylemlerin yer aldığı çeşitli söz grupları cümlede zarf tümleci görevi yapar.
Örnek: - Eve uğrayıp / eşyalarımı alacağım.
- Düşünmeden / hareket etme.
c) Sıralı cümlelerde zarf tümleci birden çok cümlenin ortak öğesi olarak kullanılabilir ve ortak zarf tümleci meydana gelir.
Örnek: - Sana her zaman güvendim, inandım.
- Sana her zaman güvendim.
- Sana her zaman inandım.
d) Bir cümlede aynı veya ayrı türden birden fazla zarf bulunabilir. Aynı türden olan aynı soruya yanıt veren zarfların tümü aynı öğe olarak alınır. Ancak sorular farklı olduğu sürece bunlar ayrı ayrı değerlendirilip ayrı zarf tümleçleri oluşturur.
Örnek: - Görmeden, bilmeden, vermeden akıyorsun.
- Ertesi sabah, dinlenmiş bir biçimde güverteye geldi.
UYARI: Sıralı cümlelerde ortak kullanılan zarf tümleci ilk yükleme uygunken, diğer yükleme uymayabilir. Bu anlatım bozukluğu zarf tümleci eksikliği olarak değerlendirilir.
Örnek: - Annem hiçbir zaman kendini düşünmedi, bizim mutluluğumuz için çalıştı.
- Annem hiçbir zaman kendini düşünmedi; her zaman bizim mutluluğumuz için çalıştı.
Edat Tümleci
Cümleye amaç – sonuç, özgürlük, benzerlik, eşitlik, birliktelik, araç anlamı katan ya da sözcük öbekleri cümle içinde edat tümleci görevi yapar.
Örnek: - Gemiler, güneye doğru yöneldi. (Nereye doğru?) (yön)
- Babama göre çalışan kazanır. (Kime göre?) (görelik)
- Rahat uyumak için ılık bir duş aldı. (Niçin?) (amaç)
- Çocuk, elindeki küçük kovayla su taşıyor. (Neyle?) (araç)
- Okula annesiyle gidecekmiş. (Kimle?) (birliktelik)
- Sen gelinceye kadar işleri bitiririm. (Ne zamana kadar?) (zaman)
Öğelerle ilgili Uyarılar
Öğe Vurgulaması
Cümlede, yüklemden hemen önce gelen öğe, kullanıldığı yere göre en çok vurgulanan öğedir.
Örnek: - Ayşe, yazdığı cümleyi arkadaşına yüksek sesle okudu.
- Ayşe, yazdığı cümleyi yüksek sesle arkadaşına okudu.
- Ayşe, arkadaşına yüksek sesle yazdığı cümleyi okudu.
- Arkadaşına, yazdığı cümleyi yüksek sesle Ayşe okudu.
Soru edatı “mi” cümlede hangi öğeden sonra kullanılırsa o öğeyi vurgulamış ve o öğeyi buldurmaya yönelik kullanılmış olur.
Örnek: - Bütün bunları sana Ayşe mi söyledi?
- Ayşe, sana bütün bunları mı söyledi?
- Ayşe, bütün bunları sana mı söyledi?
- Ayşe, bütün bunları sana söyledi mi?
Cümlede kullanılan soru sözcükleri herhangi bir öğeyi buldurmaya yönelik olabilir.
Örnek: - Bu kitabı benden sonra kim okumak ister? (Soru, özneyi buldurmaya yönelik)
- Bu eteğin üstüne ne giyeceksin? (Soru, belirtisiz nesneyi buldurmaya yönelik)
- Bu soruyu nasıl çözdün? (Soru, zarf tümlecini buldurmaya yönelik)
- Dün akşam nereden geliyordun? (Soru, dolaylı tümleci buldurmaya yönelik)
- Yerleri neyle sildin? (Soru, edat tümlecini buldurmaya yönelik)
- Bugün kimi gördün? (Soru, belirtili nesneyi buldurmaya yönelik)
Öğe Çözümlemesinde Dikkat Edilecek Noktalar
- Bir cümlede önce yüklem bulunmalı, yüklem bulunduktan sonra yükleme yöneltilen sorularla özne ve diğer öğeler tespit edilmelidir.
- Yükleme, doğru sorular yöneltilmelidir; çünkü yanlış sorular yanlış sonuçlar doğurur.
- Cümle, öğelerine ayrılırken hiçbir sözcük ve sözcük grubu açıkta kalmamalı, hepsi yüklemle bir bağlantı kurarak bir öğe değeri kazanmalıdır. Yalnızca bağlaçlar bu kuralın dışında kalabilir.
- Bağlaçlar, cümle içinde tek başlarına herhangi bir öğe olamazlar. Ancak bağlandıkları bir söz grubu içinde görev kazanma özellikleri vardır.
- Bir cümle öğelerine ayrılırken, belirli söz gruplarının (deyimler, ikilemeler, tamlamalar, bileşik eylemler) kalıp olduğu ve cümlede tek öğe olarak değerlendirilmesi gerektiği dikkate alınmalıdır.
- Bazı cümlelerde aynı öğe olan dil birliklerinin arasına başka söz grupları da girebilir. Bu durumda dil birliği bozulur ve aradaki söz grubu farklı bir öğeyi oluşturabilir.
Örnek: - Babamın çarşıda böyle küçük bir dükkanı vardı.
Ara cümleler, asıl cümlelerin herhangi bir öğesi olamayacakları için cümle öğelerine ayrılırken farklı değerlendirme yapılmalıdır.
Örnek: - Hızlı hızlı yürüyordu, çünkü yağmur yağıyordu, avluyu geçip fakülteye girdi.
Ara sözler, asıl öğe ile birlikte değerlendirilmeli, ikisi de aynı öğe öbeği sayılmalıdır.
Örnek: - Aşağıları, kayaların diplerini, iyice araştırmalı
