Zamirler yalnız başına herhangi bir anlamı olmayan sözcüklerdir.

"Şuna bir de sen bak."
Bu cümledeki "şuna" sözcüğünün bir anlamı yoktur, bir ismin (adın) yerini tutmuştur. Peki neyin yerini tutmuş olabilir?
"Şuna" yerine kitap, araba, problem, rapor, bir iş, ayakkabı, elbise, hatta bir insan adı... getirilebilir.

Zamirler, ad olmadıkları halde ad gibi kullanılan, cümlede adın yerini tutan sözcüklerdir.

• Sen bunu değil, onu al.
• Bunları birine ver.
• Şunu yerine koy.

Yukarıdaki cümlelerde geçen sen, bunu, onu, bunları, birine, şunu sözcükleri isim ya da isimlerin yerini tutmuştur; bu sözcükler birer zamirdir.

Elindeki çantayı Bayhan'a uzattı.
Bu cümlede geçen "Bayhan'a" sözcüğünün yerine, bu sözcüğün yerini tutacak biçimde "sana, ona, birine, şuna, kendisine, ötekine, size, bizimkine, kime, hangisine" sözcükleri getirilebilir; bu sözcüklerin hepsi zamirdir.
Bu örneklerden zamirle ilgili şu iki kuralı çıkarabiliriz:

Zamir;
İsmin yerini tutar, (kişi, işaret, soru, ilgi, dönüşlülük yönüyle ve belgisiz olarak)
İsim gibi kullanılır, ismin aldığı ekleri genellikle alır.
Zamirler "vekil" sözcüklerdir; isimler yerlerinde bulunmadığında hemen vekil olarak onların yerini alır, isim gibi davranır, ismin aldığı ekleri alır.

Zamirler yalnız başına bir anlam belirtmeyen sözcüklerdir; bu yönüyle onları adlaşmış sıfatlarla karıştırmamak gerekir.
"Akıllı, söylemeden düşünür; akılsız, düşünmeden söyler." atasözünde geçen "akıllı" ve "akılsız" birer adlaşmış sıfattır. Adlaşmış sıfatlar anlamı olan sözcüklerdir.

Bu atasözünü,
"O, söylemeden düşünür; öteki düşünmeden söyler." biçiminde ifade edecek olursak "o" ve "öteki" sözcükleri zamir olur.
Niteleme sıfatları kendilerinden sonra gelen adlar atılarak kullanıldığında adlaşmış sıfat olur. "Zeki insanlar" yerine "zekiler" denilmesi gibi. Tembel, çalışkan, deli, genç, ihtiyar... sözcükleri birer adlaşmış sıfattır. Belirtme sıfatlarından sonra gelen isimler düştüğünde ise, genellikle zamirler ortaya çıkar. "O, bu, şu, öbürü, öteki, biri, hangisi..." gibi sözcükler zamirdir.

Zamirlerin birtakım türleri vardır:

• Kişi zamirleri
• Dönüşlülük zamiri
• İşaret zamirleri
• Belgisiz zamirler
• Soru zamiri
• İlgi zamiri

1) Kişi Zamirleri

Kişi adlarının yerine kullanılan zamirlerdir.
Birinci tekil kişi için "ben"
İkinci tekil kişi için "sen"
Üçüncü tekil kişi için "o" kullanılır.
Bu üç kişi zamirinin çoğul biçimi olarak "biz, siz, onlar" kullanılır.
Türkçede 6 kişi zamiri vardır: "ben, sen, o, biz, siz, onlar"
"Biz" ve "siz" zamirleri bazı durumlarda çoğul eki alarak kullanılabilir:

• Bizler burada sabırla bekleriz.
• Sizler bize çok yardım ettiniz.

İkinci tekil kişi için kullanılan "sen" yerine, özellikle konuşmalarda, kibarlık ve saygı amacıyla "siz" kullanılır.

• Bahar'a dönerek: "Dün beni siz mi aradınız?" dedi.

Kimi zaman ise "ben" yerine "biz" zamiri kullanılır:

• Biz bu konunun önemini daha önce de belirtmiştik.

Zamirler adların yerine kullanılan sözcükler olduğu için adların aldığı hal eklerini alır:

• ben-i, ben-de, ben-den, sen-de, o(n)-u, o(n)-a, o(n)-da...

I. tekil ve II. tekil kişi zamirlerine "-e" hal eki getirildiğinde, sözcüklerin kökünde değişim ortaya çıkar.

• ben-e > bana
• sen-e > sana

Kişi zamirleri adların aldığı iyelik (aitlik) eklerini almaz:

• kalem-i-m, kalem-i-n, kalem-i

Bu sözcüklerin sonunda yer alan iyelik ekleri herhangi bir kişi zamirinin sonuna gelmez.

Kişi zamirleri, adlar gibi ad tamlaması kurabilir. Kişi zamirleri ile kurulan tamlamalar belirtili ad tamlamasıdır.

• O(n)-un baba-s-ı
• Sen-in kardeş-i-n
• Ben-im kitab-ı-m

Kişi zamirleri, ad tamlamasında sadece tamlayan görevinde olur.

Ad tamlamalarında tamlayanın aldığı "-m, -in" eki "ben" ve "biz" zamirlerine "-im" (ben-im, biz-im) olarak eklenir. Bu ekler iyelik eki ile karıştırılmamalıdır; iyelik eki tamlanan göreviyle kullanılan ada eklenir.

• ben-im teyze-m
• biz-im teyze-miz

Tamlayan Düşmesi

Kişi zamirleri ile kurulan ad tamlamalarında tamlayan durumundaki kişi zamiri düşebilir. Bu duruma tamlayan düşmesi denir.

• Dün, onun kitabı bende kalmış.

Bu cümleden "onun" zamiri çıkarıldığında cümlenin anlamında bir değişiklik olmaz; ancak "Dün onun kitabı bende kalmış." cümlesinde bir ad tamlaması yoktur. Böyle bir cümle "tamlayanı düşmüş ad tamlaması" örneği olarak sorulabilir. Tamlayan düşmesinde, özellikle III. tekil kişi zamiri (onun) ile ilgili düşmeler sorulur.

Aşağıdaki dizelerde tamlayan düşmesinin örnekleri vardır:

• Bekliyorum yıllardır, hasretiyle kor oldum." (onun hasresti)
• Bahtıma acıyan bir bakışı vardı." (benim bahtım, onun bakışı)
• Bir dünya istiyorum, mazimi aratmasın." (benim mazim)

Tamlayan durumundaki kişi zamirinin düşmesinin, kimi zaman anlam karışıklığına yol açabilir.

• "Senin adını bu listede görmek isterdim."

Bu cümleden "senin" zamiri çıkarılacak olursa, "adın" kimin olduğu (senin mi, onun mu) anlaşılmaz.

Kişi zamirleriyle ad tamlaması kurulduğunda, kimi zaman tamlanan iyelik eki almadan kullanılabilmektedir:

• "Bizim Aile" adlı bir film izlemiştik.
• "Ailemiz" sözcüğündeki iyelik eki "-miz" düşmüştür.

Örnek Soru:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde tamlayanı düşmüş bir isim tamlaması vardır?
A) Önce kendi işini bitir, bana sonra yardım edersin.
B) Onların yeni aldıkları evi gördün mü?
C) Sen her zaman buraları çok sevdiğini söylemez miydin?
D) Bu cüzdanı kardeşi yolda bulmuş.
E) Söylendiğine göre, bu yıl Ankara'da su sıkıntısı olmayacakmış.

Yanıt: D

2) Dönüşlülük Zamiri

"Kendi" sözcüğü dönüşlülük zamiri olarak kullanılır. Bu sözcük kişi zamirlerinin yerine de kullanılabilir.

• Bunları oraya sen götür
• Bunları oraya kendin götür.

"Kendi" sözcüğü kişi zamirleri ile birlikte kullanıldığında işi yapanı (özneyi) pekiştirir.

• Bu uçurtmayı ben kendim yaptım.
• Dün okula gitmediğini o kendisi söyledi.

Bu örneklerde, "kendi" gereksiz sözcük durumunda değildir, özneyi pekiştirmiştir.
"Kendi" bazı cümlelerde yüklemde bildirilen işin özne tarafından yapıldığını ortaya koyar; fiilin dönüşlü olduğunu açıklamış olur.

• "Büyüdüğü için artık kendisi yıkanıyor."
• "Kendi" zamiri, "kendi kendine" şeklinde kullanıldığında zamir olmaktan çıkar; zarf olur.
• Kendi kendine oynuyor.

Dönüşlülük zamiri "kendi" de hal eklerini alır:

• kendi-n-i, kendi-n-e, kendi-n-de

İyelik eklerini de alır:

• kendi-m, kendi-n, kendi-s-i, kendi-miz, kendi-niz, kendi-leri

"Kendi" ile ad tamlaması kurulur

• kendi okulu
• kendi işin
• kendi çocuğu

Bu tamlamalar belirtisiz ad tamlaması yapısında olsa da anlam yönüyle belirtili ad tamlamasıdır.
"Kendi kıyafeti", onun kıyafeti; "kendi araban" da senin araban demektir.
Bu zamirin tamlanan olarak kullanıldığı da olur.
Bunları müdürün kendisine ver.
Adamın kendisine anlatın.

İşaret (im) Zamirleri

Adların yerini işaret yoluyla tutan zamirlerdir.

"O çok fazla, sen bunu ye." cümlesindeki "o" ve "bunu" sözcükleri, işaret yoluyla birer adın yerine kullanılmıştır, zamirdir.

• Türkçedeki başlıca işaret zamirleri "bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlar"dır.
• "Öteki, öbürü, beriki, diğeri..." gibi sözcükler de işaret zamiri olarak kullanılabilir.
• İşaret sıfatı olarak kullanılan "bu, şu, o" gibi sözcükler yalnız kullanıldığında işaret zamiri olur.

Onu bırak, sen bu soruyu çöz. (bu soru ==> sıfat)
Öbürünü bana ver, o kitabı sen al. (o kitap ==> sıfat)

Aşağıdaki cümlelerde işaret zamirleri vardır.

• Onu buraya koy, şunun kapağını kapa.
• Bunları al, öbürünü şuraya getir.

"O" hem işaret zamiri, hem de kişi zamiri olarak kullanılabilen bir sözcüktür."O", bir kişinin yerini tutuyorsa kişi zamiridir; insan dışındaki bir adın yerine kullanılmışsa işaret zamiridir.

• Az önce onu çantasından çıkardı. (işaret zamiri)
• O, her sabah buraya gelir; gazetesini alır. (kişi zamiri)

Örnek Soru:
"O" sözcüğü, aşağıdaki cümlelerin hangisinde kişi adılı (şahıs zamiri) olarak kullanılmıştır?
A) Çocuklar, o ağacı sulamışlar.
B) Annesi, onu biraz önce hastaneye götürdü.
C) Kitaplıktan o kitabı alıp gitti.
D) Ben bu evi değil, onu beğendim.
E) Dosyayı göstererek "Onu bana ver." dedi.

Yanıt: B

İşaret zamirleri varlıkların yerini tuttuğu gibi kimi zaman da bir olayın, yargının ya da durumun yerine de kullanılabilir.
Örnek:
Kapalı yerlerde bundan sonra sigara içilmeyecek; bazıları buna karşı çıkacak, ama önemli değil.
İşaret zamiri "buna", "kapalı yerlerde bundan sonra sigara içilmeyeceği" kararının yerini tutmuştur.

İyi bir dershaneye devam et, düzenli çalış, verilen testleri çöz; bunları yaparsan işin çok kolaylaşır.
İşaret zamirleri, adların aldığı çoğul eklerini ve hal (durum) eklerini alır.

• bu ==> bunlar
• şu ==> şunlar
• o ==> onlar

bunu, onda, şuna, bunda, ondan, ötekini, berikine...
İşaret zamirleriyle belirtili ad tamlaması oluşturulur. İşaret zamirleri ad tamlamalarında yalnız tamlayan görevinde kullanılır.

• Onun kapağı açık kalmasın.
• Bunun çiçeği güzeldir, ötekinin kokusu.

"Burası, şurası, orası" gibi yer anlamlı sözcükler de işaret zamiri olarak kullanılır.
Orayı ben de beğenmedim, burası güzel.
Şurası bir köy mü?

Belgisiz Zamirler

Hangi adın yerini tuttuğu kesin biçimde belli olmadan adların yerini tutan sözcüklerdir.
Kitaplığında gerçekten çok kitap var. Çoğunu okumuş. Bazıları kimsede görmediğim kitaplar; birkaçının adı çok ilginçti. İçlerinden birini okumam için bana verdi.

Yukarıdaki cümlelerde geçen "çoğunu, bazıları, kimsede, birkaçını, birini" sözcükleri belgisiz zamirdir.

Belgisiz sıfatlardan sonra gelen adlar atılıp belgisiz sıfat olan sözcüklere iyelik (aitlik) eki (-ı, -i, -(s)ı, -(s)i, -leri, -ları) getirilecek olursa, o sözcükler belgisiz zamir olur.

Sınavdaki bazı sorular kolaydır, bazıları zor. (bazı sorular ==> sıfat)
Bu cümledeki "bazıları" zamirinin yerine yine aynı yapıda başka belgisiz zamirler getirilebilir:
...çoğ-u zor
...hiçbir-i zor
...tüm-ü zor
...birkaç-ı zor

* "Biri, hiçbiri, birisi, hepsi, azı, tümü, birazı, birileri" belgisiz zamir olarak kullanılabilen sözcüklerdir.

Örnek Soru:
Aşağıdakilerin hangisinde iyelik eki aldığı için belgisiz zamir olan, adlaşmış bir sıfat kullanılmıştır?
A) Kimi insanlar karlı havada araba kullanmıyor.
B) Size başka bir gömlek verelim, dedi.
C) Sinemalardaki hiçbir filmi kaçırmazmış.
D) Bazısı işini ötekilerden erken bitirmiş.
E) Bugün yine birkaç kitap aldım.

Yanıt: D

"Kimse" ve "herkes" öteki belgisiz zamirlerden farklı olarak belgisiz sıfat olarak kullanılamayan, yalnız zamir olarak kullanılan sözcüklerdir.

• Sabah sekizde herkes burada olsun.
• Dün beni kimse aramadı.

"Filan" ve "falan" sözcükleri de belgisiz zamir olarak kullanılır.

• Filan ne söylüyor, demeyeceksin.
• Kitap falan getirmeyin.

"Kimi" ve "kimisi" sözcükleri birbirinin yerine kullanılabilen iki belgisiz zamirdir.

• Kimi oturur, kimisi çalışır.

İkinci zamirde (kimisi) iki tane iyelik eki vardır. Aynı işlevi gören ekin bir sözcükte, bu örnekteki gibi art arda gelmesi durumuna "ek yığılması" denir. "Kimi" ile "kimisi" arasında anlamca fark yoktur. Aynı durum "biri" ve "birisi" sözcüklerinde de vardır:

• Biri gitsin, birisi burada kalsın.
• Belgisiz zamirlerle de tamlama kurulur.

Belirtili ad tamlamalarında belgisiz zamirler tamlayan olabilir:

• Bazılarının kıyafetleri çok kötüydü. tamlayan
• Herkesin kitabını verdi. tamlayan

Belgisiz zamirler, bazı iyelik eklerini aldığı için ad tamlamasında tamlanan da olabilir: Paranın hepsini getir.

• Bu çocuğun kimsesi yok.

5) Soru Zamirleri

Adların yerini soru yoluyla tutan zamirlerdir.
Bu koliyi kim bıraktı, içinde ne varmış?
"Kim" ve "ne", Türkçedeki asıl soru zamirleridir.
"Kim" insanları sormak için, "ne" insan dışındaki varlıkları sormak için kullanılır.
"Kim" ve "ne"ye ekler getirilerek başka soru zamirleri oluşturulur.

• Nereden başlayalım?
• Sizinle nerede görüştük?
• Sivas nesiyle tanınır?
• Usta nereli imiş?
• Adresi kime soracağız?
• Pestil neden yapılır?

"Neden" sözcüğü bir şeyin aslını, hammaddesini belirtecek biçimde kullanıldığında soru zamiri olur.

Soru sıfatı olarak kullanılan sözcükler, ek alarak soru zamiri olabilir.
İspanya'da hangi kentleri gezdiniz, hangisini çok beğendiniz?

• Elemelerde kas yarışmacı elendi, kaçı kaldı
• Adamın ne kadar tarlası var, ne kadarını size satacak?
• Bizim sporcumuz yarışta kaçıncı oldu?

Soru zamirleri isim çekim eklerini alabilir.

Hal eklerini alır:

• kim-e, ne-y-e, kim-de, kim-den

Çoğul eklerini alır:

• Kim-ler geldi?
• Dün size ne-ler anlattı?

Soru zamirleri iyelik eklerini de alır:

• (Benim) kim-i-m, (Senin) ne-y-i-n, ne-s-i, ne-y-i, kim-i

Soru zamirleri ile belirtili ad tamlaması kurulabilir.

Tamlamalarda tamlayan olur:

• Kimin parası kaybolmuş?
• Neyin fiyatını sordunuz?

Soru zamirleri, tamlamalarda tamlanan da olabilir; çünkü tamlananın aldığı iyelik ekini alır:

• Birgül'ün nesi varmış?
• Siz İzmir'in neresindensiniz?

6) İlgi Zamiri

İlgi zamiri isimlerden ve zamirlerden sonra onlara eklenen "-ki"dir. İlgi zamiri olarak kullanılan "-ki" tamlayan (ilgi) eki almış isimlere gelir.

• Bu test seninki, benimki yanımda yok.
• Onunkini al, bunun kitabını ver.

Tamlayan durumundaki sözcükten sonra gelen ilgi zamiri -ki, tamlananın yerini tutar.
İlgi zamiri -ki'nin sadece "-ki" biçimi vardır, bu nedenle büyük ünlü uyumuna uymaz.
İlgi zamiri -ki, kendinden önceki sözcüğe bitişik yazılır.

Örnek Soru:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir sözcük, ilgi adılından (ilgi zamirinden) sonra yaklaşma durumu eki almıştır?
A) Masadakilerden yalnızca birini al.
B) Bugünkünü ötekilerden daha çok beğendim.
C) Benimkinin sayfalarında renkli resimler var.
D) Bu da her yönüyle seninkine benziyor.
E) Bizimkinde hiçbir eksiklik yok.

Yanıt: D

Zamir konusunu burada bitiriyoruz; ancak ilgi zamiri dışındaki "ki"lerin de anlatılması gerekir. Türkçede ilgi zamiri "-ki"nin dışında iki ayrı "ki" vardır.

Sıfat yapım eki olan "-ki"
"-ki" eki, yer ve zaman bildiren sözcüklere eklenerek onları sıfat durumuna getirir.

Yer bildiren sıfatlar türetirken, genelikle "-de" hal ekinden sonra gelir.

• Yoldaki çukurlara dikkat et.
• Sizdeki rapora da bakın.

Birkaç örnekte, "-de" eki olmadan "-ki" eklenir:

• Karşıki eve taşındılar.
• Aşağıki sokaktan geçtik.

Zaman bildiren sözcüklerden sonra da gelebilir:

• Yarın-ki maç
• Akşam-ki yağmur

"-ki" biçiminde kullanılan bu ek, büyük ünlü uyumuna uymaz. Ek, "dün" ve "bugün" sözcüklerine "-kü" olarak eklenir.

• Bugünkü sınava hazırlandın mı?
• Dünkü maça biz gidemedik.

İlgi zamiri "-ki" ile sıfat yapım eki olan "-ki" birbirine karıştırılmamalıdır.

• Elindeki paketi bana ver, sen yerdekini taşı.

Bu cümlede geçen "-ki" eklerini karşılaştıralım. I. -ki (elindeki) sıfat yapım ekidir; peki II. -ki (yerdeki) nedir? İkinci -ki de sıfat yapım ekidir, sadece kendinden sonra gelmesi gereken ad düşmüş, sözcük -adeta- adlaşmış. "Yer" sözcüğündeki -ki'ye, ilgi zamiri demeyin. İlgi zamiri -ki, mutlaka tamlayan durumundaki (ilgi eki almış) sözcüğe eklenir, "yer" sözcüğünde tamlayan eki yok.

Bağlaç olan ki

Bağlaç olan "ki" ayrı bir sözcüktür; diğer iki "ki"den farklı olarak her zaman ayrı yazılır.
Bağlaç olan "ki"nin tek şekli vardır: "ki"

• "Düşün ki anlayasın."
• "Bir derde düştü ki benim gönlüm."

Bağlaç olan "ki", adından da anlaşılacağı gibi asıl olarak bağlama görevi görür. Cümleleri bağlar, bir öğeyi açıklar; kimi zaman da cümleye şaşırma, abartma, yakınma gibi anlamlar katar.

• Öyle bir sevinci seçti ki sorma
• Bir pembe tenin var ki örülmüş gibi tülden.