Deneme

, Tek bir konuyu rahat ve akıcı bir biçimde ele alan, çoğu kez yazarın kişisel deneyim ve bakış açısını yansıtan orta uzunluktaki edebi metin. Bu edebiyat türünün yaratıcısı 16. yüzyıl Fransız yazarı Michel de Montaigne, yazdığı metinlerin kişisel düşünce ve deneyimlerinin iletilmesine yönelik çabalar olduğunu vurgulamak için deneme (essai) adını seçmiştir. Montaigne, yaşamın en gizli yanlanna ilişkin düşüncelerini kusursuz bir ustalıkla ortaya koyarken, kendine karşı şaşırtıcı ölçüde dürüst olabiliyordu. 1588’de yayımlanan Essais (Denemeler, 1947) bugün de türünün en iyi örneklerinden sayılır.

İlk büyük İngiliz deneme yazarı olan Francis Bacon’ın Essayes (1597; Denemeler, 1943) adlı yapıtı Montaigne’inkinden çok değişiktir. 1612 ve 1625’te genişletilmiş baskıları yapılan ve “Of Ambition” (Hırs Üzerine), “Of Truth” (Gerçek Üzerine) gibi başlıkları olan bu denemeler daha ciddi ve ağırbaşlı konuları ele alır. Bacon’ın üslubu genellikle çalımlı ve hoşgörüsüzdür. Abraham Cowley (1618-67), “Of Myself” (Kendime Dair) gibi denemelerinde Mon- taigne’in kişisel üslubuna yaklaşan ve onun oluşturduğu örneği izleyen ilk önemli İngiliz denemecidir. 18. yüzyılda İngiliz denemeciliği Joseph Addison, Sir Richard Steele, Samuel Johnson ve Öliver Goldsmith gibi ustaların elinde büyük saygınlık kazanarak altın çağını yaşamıştır.

En büyük İngiliz denemecilerden biri olan Charles Lamb’in (1775-1834) 1820’de yayımlanmaya başlayan “Essays of Elia” (Elia’nın Denemeleri) dizisi bu türün temel taşlarından sayılır. Lamb denemelerinde mizah, fantezi ve duyarlılığı, yaşam hakkın- daki keskin gözlemleriyle birleştirerek çok kişisel bir üslupla sunar. Bir başka önemli denemeci “On Murder as One of the Fine Arts” (Cinayet Sanatı Üzerine) ve “On the English Mail Coach” (İngiliz Posta Arabası Üzerine) gibi ince işlenmiş, yaratıcı metinler yazan Thomas de Quincey’dir (1785- 1859). 19. yüzyılın ikinci yarısında Robert Louis Stevenson’ın denemeleri Montaigne ve Lamb’inkileri andırır ve onların kusursuz düzeyine yaklaşır.

Amerikan edebiyatında deneme türü Thoreau’nun Walden; or, Life in the Woods (1854; Walden ya da Ormanda Yaşam, 1971) ve Emerson’ın Essays (1841-44; Denemeler) adlı yapıtlarında derin bir içerik ve zengin bir üsluba ulaştı.

Yaratıcısı Fransız olduğu halde deneme Fransa’da çok geç benimsendi. Saint- Beuve’ün (1804-69) Causeries du lundi (Pazartesi Konuşmaları, 1952) adlı yapıtı tam anlamıyla edebi denemelerdir. Yapıt Fransa’da daha sonra yazılan pek çok başarılı denemeye örnek olmuştur. Theophile Gautier ve Anatole France da önemli Fransız denemecilerdir. 20. yüzyılda deneme şen ve şakacı bir edebiyat türü olarak yeniden doğdu. James Thurber ve Dorothy Parker gibi mizah yazarları bu türde yetkin ürünler ortaya koydular.

Türk edebiyatına deneme öbür edebiyat türleri gibi Tanzimat’tan sonra Batı’nın etkisiyle girdi. Edebiyat-ı Cedide döneminde bir temel bulma çalışmalarının ardından gerçekte Cumhuriyet’ten sonra bir tür olarak gelişti. Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Ahmet Haşim, Falih Rıfkı Atay, Yahya Kemal Beyatlı gibi yazarlar başarılı denemeleriyle de tanındılar. Ama deneme türü Nurullah Ataç ile ilk önemli temsilcisine kavuştu. Ataç denemelerinde kişisel tavrını açıkça ortaya koyan, dilde yenilikçi ve titiz, üslubunda akıcı ve zaman zaman polemiğe yönelen bir yazar kimliğini korudu. Aynı dönemde Sabahattin Eyuboğlu, Sadri Ertem, Vedat Günyol, Suut Kemal Yetkin, Ahmet Hamdi Tanpınar gibi yazarlar farklı görüş açılarından çıkarak yazdıkları denemelerde bu alanı zenginleştirdiler. Hümanist bir dünya görüşünü benimseyen Eyuboğlu ve Günyol gibi yazarlar daha çok edebiyat konularını ele aldılar. A. Hamdi Tanpınar ise zengin kültür birikimiyle yazdığı denemelerinde yeni bakış açıları getirmeye çalıştı. Daha sonraki deneme yazarları arasında Melih Cevdet Anday, Salah Birsel, Nermi Uygur, Fethi Naci, Memet Fuat, Cemal Süreya sayılabilir.