Bileşik fiil nedir?

1. bir eylemi karşılamak üzere isim veya fiile bir yardımcı fiilin getirilmesiyle yapılan kelime grubudur. bunlar yapılışlarına göre üçe ayrılır:

1-İsme yardımcı fiil getirilerek yapılan birleşik fiiller: bulun-, et-, eyle-, kıl-, ol-, yap- yardımcı fiilleri isimle birleşerek birleşik fiil yaparlar. bunlardan et-, eyle-, yap- geçişli (nesne alan) birleşik fiiller yapar: affet-, alay et-, alt et-, göz et-, hisset-, kabul et-, naklet-, reddet-, oyun et-, sabret-, şikayet et-, şükret-, telefon et-, terk et-, zannet-, yok et-; hasta eyle-, sabreyle-, kul eyle-; namaz kıl-; gürültü yap-, program yap-, spor yap-; adam ol-, dost ol-, kör ol-, memnun ol-, pişman ol-, sağ ol-; gelmiş bulun-, yapmış bulun- vb.

2-fiile yardımcı fiil getirilerek yapılan birleşik fiiller: fiile, (kurallı) birleşik fiil yapan bil-, dur-, gel-, gör-, kal-, koy-, yaz- fiillerinin getirilmesiyle yapılır. bu grupta yardımcı fiiller, kendi anlamlarıyla değil, sadece yardımcı fiil işleviyle çekim unsuru olarak görev üstlenirler. bil- yeterlik; ver- tezlik; dur-, gel-, gör-, kal-, koy- sürerlik; yaz- yaklaşma ifade eder. bu fiiller, asıl fiillere zarf-fiil eki getirilerek birleştirilirler: durabil-, gelebil-, gülebil-, satabil-, yazabil- (yeterlik); alıver-, çekiver-, soruver-, takıver- (tezlik); bakıp dur-, gidedur-, süregel-, isteyigör-, bakakal-, oturakoy- (sürerlik); düşeyaz-, öleyaz- (yaklaşma). bunlardan -ıp, -ip, -up, -üp 'lü zarf-fiil eki sadece dur- fiiliyle birleşik fiil yapmaktadır.

3-anlamca kaynaşmış, deyimleşmiş birleşik fiiller: eksiz veya çekim eki almış bir isimden sonra yardımcı fiil getirilerek yapılan birleşik fiillerdir. bunlar anlam bakımından türkçedeki deyimlerin bir kısmını meydana getirir: baş kaldır-, el aç-, çile çek-, diş bile-, göz ko-, gönül ver-, kol gez-, nazar değ-; başa gel-, baştan çıkar-, canını al-, deliye dön-, elden ayaktan düş-, elini eteğini çek-, kolunu kanadını kır-, yoldan çık- gibi.

İki veya daha fazla sözün bir araya gelerek kendi anlamlarından farklı bir anlam verecek ve bir hareketi karşılayacak biçimde kalıplaşmasıyla oluşan fiillerdir. Yapılışına göre üç grupta incelenebilir:

a. Yardımcı Fiille Yapılan Birleşik Fiiller
Bir yardımcı fiille ondan önce gelen adsoylu bir sözcükten oluşur. Yardımcı fiil olarak “etmek, olmak, eylemek, kılmak” gibi fiiller kullanılır.

Etmek
“Bu olay beni çok tedirgin etti.”
“Gelmeden önce mutlaka telefon ederdi.”
“Akşamki yemek beni rahatsız etti.”
“Her şey yoluna girer, biraz sabret.”

Yukarıdaki cümlelerde altı çizili sözler birleşik fiildir. Bu fiillerde daha çok isim görevindeki sözcüğün anlamı hakimdir. “Etmek” yardımcı eylemi bazı cümlelerde kendi anlamında da kullanılabilir:

“Bu ev söylendiği kadar etmez.” cümlesinde “etmek” eylemi “değer, tutar” anlamında kullanılmıştır. Bazen “etmek” yardımcı fiiliyle isim arasına başka sözcükler girebilir. “Çok ağır işler yüklendi sırtına, ama şikayet bile etmedi adam.” Bu tür fiillerde isim soylu sözcük çoğu zaman çekim eki alamaz. Ancak bazen istisnalar görülebilir. “Hele bir dediğini yapma, sana ne işler eder görürsün.” cümlesinde “işler” sözcüğü çoğul eki almıştır.

Olmak
“Adam birden ortalıktan yok oldu.”
“Soğukta uzun süre kalınca hasta olmuş.”
“Konuşmacının sözlerine herkes mest oldu.”
“Bu küçük odaya iki gündür hapsolduk sanki.”

Yukarıdaki cümlelerdeümlelerinde altı çizili eylemler birleşik eylemdir. “Kardeşim bu yıl doktor olacak.” cümlesinde “olmak” eylemi meslek bildirmiş. Bu tür kullanımlarda da birleşik fiil yapmıştır.

Birleşik fiiller, bir hareketi karşılamak üzere birden fazla sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşur. “Birleşik fiil” terimi, fiillerin yapısıyla ilgilidir. Fiiller yapısına göre üç çeşittir: basit, türemiş, birleşik. Bir hareketi karşılama noktasında bu üçü arasında hiçbir fark yoktur. Fark, bu fiillerin nasıl oluşturulduğu, nasıl yapıldığı noktasındadır.

“gezmek, avlamak, keşfetmek” örneklerine baktığımızda, her üç fiilin de kullanılış amacı belli bir hareketi karşılamaktır. Aralarındaki fark yapı yönündendir. “gezmek” fiili kök durumunda olduğu için basit fiil, “avlamak” fiili “av” adına “-la” yapım eki getirilerek türetildiği için “türemiş fiil”, “keşfetmek” fiili ise “keşif” adı ile “etmek” yardımcı fiilinin birleşmesinden oluştuğu için “birleşik fiil”dir.

Bir hareketi ifade etmek için bazen kök durumunda bir fiil, bazen türemiş bir fiil, bazen de birleşik fiil kullanırız. İster kök durumunda olsun, ister yapım ekleriyle türetilmiş olsun, ister birleştirme yöntemiyle yapılmış olsun, sonuç olarak her üç fiilin de kullanılış amacı bir hareketi karşılamaktır.

Birleşik fiiller en az iki sözcükten oluşur. Türkçede üç çeşit birleşik fiil vardır:
1. Ad ile yardımcı fiilden oluşan birleşik fiiller,
2. Fiil ile yardımcı fiilden oluşan birleşik fiiller,
3. Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller.

“pişman olmak” fiili, ad ile yardımcı fiilden oluşan bir birleşik fiildir. Burada “pişman” ad, “olmak” yardımcı fiildir. Tek bir hareketi karşılamak amacıyla iki sözcük bir araya getirilmiş ve birleşik fiil yapılmıştır. Bu tür birleşik fiillerde asıl anlam ad unsurundadır. “olmak” yardımcı fiilinin görevi ad durumundaki sözcüğü fiile dönüştürmektir.

“kırabilmek” fiili, fiil ile yardımcı fiilden oluşan bir birleşik fiildir. Burada “kırmak” fiil, diğer bir deyişle asıl fiil, “bilmek” yardımcı fiildir. Tek bir hareketi karşılamak amacıyla iki sözcük bir araya getirilmiş ve birleşik fiil yapılmıştır. Asıl anlam fiil üzerindedir. “bilmek” yardımcı fiili, asıl fiil durumundaki “kırmak” fiiline “gücü yetme” anlamını yüklemiştir.

“küplere binmek” fiili ise, anlamca kaynaşmış bir birleşik fiildir. Bu tür birleşik fiillerde, sözcükler gerçek anlamından uzaklaşarak farklı, yeni bir anlam kazanırlar. “küplere binmek” fiilinin anlamı, “çok öfkelenmek”tir. Birleşik fiili oluşturan sözcükleri gerçek anlamlarıyla düşünecek olursak, “küplerin üzerine çıkıp oturmak” gibi bir anlam çıkar. Fakat burada kastedilen anlam bu değildir. “küplere binmek” aynı zamanda bir deyimdir. Anlamca kaynaşmış birleşik fiillere, deyimleşmiş birleşik fiiller de denir. Deyimler, adeta bir dilin incileridir. Her deyimin kendine göre bir çekiciliği, güzelliği vardır. “küplere binmek” deyimindeki anlatım gücü, “çok sinirlenmek”te yoktur.

Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller de tek bir hareketi karşılar. Diğer birleşik fiillerden farkı, gerçek anlamından uzaklaşarak deyimleşmesidir.

Birleşik fiilin ne demek olduğunu az çok öğrendik. Şimdi gelelim bu birleşik fiillerin nasıl yazılması gerektiği konusuna. Birleşik fiillerin yazımında yapılan yanlış, birleşik fiili oluşturan sözcüklerin hangi durumlarda bitişik, hangi durumlarda ayrı yazılacağını bilmemekten kaynaklanır. Birleşik fiillerin nasıl yazıldığını sırasıyla görelim.

a) Ad ile Yardımcı Fiilden Oluşan Birleşik fiillerin Yazımı
* Bu tür birleşik fiillerde ünlü düşmesi ya da ünsüz türemesi oluyorsa bitişik, herhangi bir ses olayı meydana gelmiyorsa ayrı yazılır.
* Ünlü düşmesi varsa → Bitişik yazılır.

DOĞRU YANLIŞ YANLIŞ
sabır + etmek → “sabretmek” (sabır etmek, sabıretmek)
nakil + etmek → “nakletmek” (nakil etmek, nakiletmek )
hapis + olmak → “hapsolmak” (hapis olmak, hapisolmak)
emir + eylemek → “emreylemek” (emir eylemek, emireylemek)
azim + etmek → “azmetmek” (azim etmek, azimetmek )
zehir + etmek → “zehretmek” (zehir etmek, zehiretmek)
devir + etmek → “devretmek” (devir etmek, deviretmek)

“zehretmek” birleşik fiili, “zehir” adı ile “etmek” yardımcı fiilinden oluşmuştur. birleşme sırasında “zehir” adının ikinci hecesindeki dar “i” seslisi düşmüştür. Ad unsurunda sesli düşmesi meydana geldiği için “zehretmek” birleşik fiili bitişik yazılır. “zehir etmek” ya da “zehiretmek” şeklindeki yazımlar yanlış olur.
* Sesli türemesi varsa → Bitişik yazılır.

DOĞRU YANLIŞ YANLIŞ
af + etmek → “affetmek” (af etmek, afetmek )
his + etmek → “hissetmek” (his etmek, hisetmek)
zan + eylemek → “zannetmek” (zan etmek, zanetmek)

“affetmek” birleşik fiili, “af” adı ile “etmek” yardımcı fiilinden oluşmuştur. “af” sözcüğü, tek başına kullanıldığında “af” biçiminde tek “f”lidir. “af” adı ile “etmek” yardımcı fiilinin birleşmesi sırasında adın son harfi yinelenmiş, yani sessiz türemesi meydana gelmiştir. Ad ve yardımcı fiilin dışında fazladan bir “f” sessizi ortaya çıkmıştır. Birleşme sırasında sessiz türemesi meydana geldiği için “affetmek” birleşik fiili bitişik yazılır. “af ettim” ya da “afettim” şeklindeki yazımlar yanlıştır.
* Herhangi bir ses olayı yoksa → Ayrı yazılır.

DOĞRU YANLIŞ
yemin + etmek → “yemin etmek” ( yeminetmek)
hak + etmek → “hak etmek” ( haketmek )
kavga + etmek → “kavga etmek” ( kavgaetmek)
yolcu + etmek → “yolcu etmek” ( yolcuetmek)
yardım + etmek → “yardım etmek” ( yardımetmek)
mutlu + olmak → “mutlu olmak” ( mutluolmak)
pişman + olmak → “pişman olmak” ( pişmanolmak)
kabul + eylemek → “kabul eylemek” ( kabuleylemek)
rahmet + eylemek → “rahmet eylemek” ( rahmeteylemek)
terk + etmek → “terk etmek” ( terketmek)
park + etmek → “park etmek” ( parketmek)
fark + etmek → “fark etmek” ( farketmek)
arz + etmek → “arz etmek” ( arzetmek)
ayırt + etmek → “ayırt etmek” ( ayırtetmek)

“fark etmek” birleşik fiili, “fark” adı ile “etmek” yardımcı fiilinden oluşmuştur. “fark” sözcüğü, tek başına kullanıldığında yine “fark” şeklinde yazılır. Sözcükte herhangi bir ses olayı meydana gelmez. “fark etmek” birleşik fiilinde herhangi bir ünlü düşmesi ya da ünsüz türemesi görülmediği için, bu birleşik fiil bitişik yazılır.

b) Fiil ile Yardımcı Fiilden Oluşan Birleşik Fiillerin Yazımı
Fiil ile yardımcı fiilden oluşan birleşik fiiller bitişik yazılır. Bu tür birleşik fiillere “kurallı birleşik fiiller” de denir. Bu tür birleşik fiillerde asıl anlam birinci unsurdadır, yani fiildedir.

Fiil ile yardımcı fiilden oluşan birleşik fiiller dört çeşittir: yeterlik, tezlik, sürerlik, yaklaşma.

1. Yeterlik Fiili ( Fiil + a/e + bilmek )
Bu tip birleşik fiillerde “bilmek” yardımcı fiili, asıl fiile “gücü yetme, başarma, üstesinden gelme” gibi anlamlarını katar, bazen de “olasılık, istek, dilek, arzu, rica, izin” gibi anlamlar katar. Yeterlik fiilleri bitişik yazılır.

DOĞRU YANLIŞ
“kırabilmek” : kır – a – bil – mek (kıra bilmek)
“çözebilmek” : çöz – e – bil – mek (çöze bilmek)
“gelebilmek” : gel – e – bil – mek (gele bilmek)

2. Tezlik Fiili ( Fiil + ı/i/u/ü + vermek )
Bu tip birleşik fiillerde “vermek” yardımcı fiili asıl fiile “tezlik, çabukluk, birdenbire, kolaylıkla, rahatlıkla” gibi anlamlar katar, bazen de “beklenmezlik, önemsememe, dilek, istek, rica” gibi anlamlar katar. Tezlik fiilleri bitişik yazılır.

DOĞRU YANLIŞ
“yazıvermek” : yaz – ı – ver – mek (yazı vermek)
“söyleyivermek” : söyle – y – i – ver – mek (söyleyi vermek)
“kaçıvermek” : kaç – ı – ver – mek (kaçı vermek)

3. Sürerlik Fiili ( Fiil + a/e + durmak/kalmak/gelmek/gitmek )
Bu tip birleşik fiillerde “durmak, kalmak, gelmek, gitmek” yardımcı fiilleri, asıl fiile “hareketin sürdüğü” anlamını katar. Sürerlik fiilleri bitişik yazılır.

DOĞRU YANLIŞ
“bekleyedurmak” : bekle – y – e – dur – mak ( bekleye durmak)
“bakakalmak” : bak – a – kal – mak ( baka kalmak)
“söylenegelmek” : söylen – e – gel – mek ( söylene gelmek)

4. Yaklaşma Fiili ( Fiil + a/e + yazmak )
Bu tip birleşik fiillerde “yazmak” yardımcı fiili, asıl fiilin birdirdiği hareketin “neredeyse, az kalsın, az daha gerçekleşecek olduğunu, fakat hareketin gerçekleşmediğini” belirtir. Fiile yaklaşılmış, fakat fiil gerçekleşmemiştir. Yaklaşma fiilleri bitişik yazılır.

DOĞRU YANLIŞ
“öleyazmak” : öl – e – yaz – mak ( öle yazmak)
“düşeyazmak” : düş – e – yaz – mak ( düşe yazmak)
“güleyazmak” : gül – e – yaz – mak ( güle yazmak)

c) Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiillerin Yazımı
Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller, bir hareketi karşılamak amacıyla birden fazla sözcüğün bir araya gelip anlamca kaynaşmasıyla oluşmuştur. Anlamca kaynaşmış birleşik fiillerde gerçek anlamdan uzaklaşma söz konusudur. Bu nedenle anlamca kaynaşmış birleşik fiillere “deyimleşmiş birleşik fiiller” de denir.

* Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller ayrı yazılır.
“Burun kıvırmak, diş bilemek, kafa ütülemek, göze girmek, gözden düşmek, kalp kırmak, burun kıvırmak, saman altından su yürütmek, bin dereden su getirmek, yüreği ağzına gelmek”

* Kalıplaşmış kimi birleşik fiiller bitişik yazılır.
“Öngörmek, başvurmak, elvermek, varsaymak, aşermek, alıkoymak, vazgeçmek”