Jeolojik Devirler - Sayfa 3

Yaklaşık 700 milyon yıl önce, Dünya sıra dışı bir küresel soğuma çağına girdi. Bilimciler o döneme “Kartopu Dünya” adını veriyor. Neoproterozoik Dönem‘de gerçekleşen bu dramatik soğumayı tetikleyenin ne olabileceğine ilişkin çok sayıda kuram ortaya atıldı. Texas Üniversitesi Dallas Kampüsü ve UT Austin’den iki yerbilimcinin son çalışması ise Kartopu Dünya’yı yaratan iklim değişiminin ardında yatan nedenin, levha tektoniği olduğunu ileri sürüyor.

Levha tektoniği, 1960’ların sonlarında formüle edilmiş bir kuram. Buna göre, yerkabuğu ve üst mantoyu kapsayan taşküre katmanı, hareketli parçalara yani levhalara ayrılmış durumda bulunuyor. Bu levhalar çok yavaş hareket ediyor; hemen hemen bir insanın saç veya tırnak uzama hızı kadar. Ama bu hareket, depremlere, sıradağlara ve yanardağlara neden olabiliyor.

“Dünya, güneş sisteminde bulunan ve şu anda levha tektoniğine sahip olduğu bilinen tek cisim. Taşküre tıpkı yapboz parçaları gibi ayrık ve bu parçalar bağımsız olarak hareket ediyor. Gezegenler çoğunlukla dışta parçalara ayrılmamış katı bir kabuğa sahip oluyor ve buna “tekil kabuklu tektonik” deniyor,” diye açıklıyor ekipten Robert Stern.
Yerbilimciler, Dünya’nın tekil kabuklu durumdan, levhalı duruma ne zaman geçtiği hakkında görüş birliğine varabilmiş değil. Dünya’nın tek parça hâlindeki kabuğu ilk olarak ne zaman ikiye bölündü? Nasıl sonunda şimdiki yedi büyük ve çok sayıda küçük levhaya ayrıldı? Stern, yerbilimsel ve kuramsal kanıtlara bakılırsa, levha tektoniğinin 800 milyon ilâ 600 milyon yıl öncesi bir tarihte başladığını belirtiyor.

Stern ve Nathaniel Miller’dan oluşan ekip, Terra Nova dergisinin Nisan 2018 sayısında yayımlanan yeni makalelerinde, levha tektoniğinin başlangıcı sırasında yeryüzünde gerçekleşmiş olması muhtemel değişimlerin, Kartopu Dünya’ya yol açabileceğini ifade ediyor. İkili, Neoproterozoik Kartopu Dünya’nın olası tetikleyicileri olarak başka bilimciler tarafından ileri sürülen 22 farklı kuramın hepsini açıklayabilecek olan olayın levha tektoniği olduğunu vurguluyor.

“Literatürü taradık ve Kartopu Dünya için ortaya atılmış olan tüm mekanizmaları inceledik. O açıklamaların her birinin sorumlusu levha tektoniğinin başlaması olabilir,” diyor Stern. Levha tektoniğine geçiş aşamasında, kıta hareketleri hem okyanuslara hem de atmosfere önemli etkiler yapmış olabilir. Yanardağların lav püskürtmesi de tetiklenmiş olmalıdır. Neoproterozoik döneme ilişkin güçlü iklimsel ve oşinografik etkilerin gözlemlenmiş olması da, ekibin düşüncesini destekliyor.

Sevkan Uzel
Yıldız Teknik Üniversitesi
Editör / Yazar