T�rk Musikisi'nde Notan�n Tarih�esi

T�rk M�sik�si'nin ��retim ve aktar�m�nda y�zy�llar boyunca ad�na "me�k" denilen bir sistem kullan�lm��t�r. �e�itli avantajlar�n�n yan�nda �nemli sak�ncalar� da bulunan bu sistemde ��renci, ��reticinin kar��s�na oturup, onun s�ylediklerini, yapt�klar�n� ve g�sterdiklerini dikkatle izler; anlay�p �z�msedikten sonra taklit ederek tekrarlar. ��retici ise bu tekrarlar esn�s�nda gerekli uyar�lar� yaparak yanl��lar� d�zeltir. M�sik� kuram�, icr� teknikleri ve repertuar�n beraberce verildi�i bu sistemde asl� nota kullan�lmaz. ��renci, kendisine aktar�lanlar�n t�m�n� ezberlemek ve h�f�zas�nda tutmakla y�k�ml�d�r.Me�k'in bu �zelli�i, ayn� zamanda en �nemli sak�ncas� olarak, y�zy�llar i�erisinde binlerce eserin de�i�mesinin veya unutulup yok olmas�n�n sebeplerinden birisi olmu�tur. Eser kay�plar�n�n bir di�er sebebi de ku�kusuz, hi�bir yere yaz�lmam�� bu eserleri h�f�zalar�nda tutanlar�n, aktaramadan �lmeleridir.Asl�nda T�rk toplumunda m�zik yaz�s�n�n t�rih�esi bilinen en eski y�llara kadar uzan�r. Ancak, tarih i�inde mevcut olan bu nota yaz�m sistemleri, T�rk m�zisyenler taraf�ndan -ihtiya� duyulmad�� i�in- pek kullan�lmam��t�r.Yaz�y� bulan S�merler yakla��k M� 2000 y�llar�nda m�ziklerini yazabilmeyi de ba�arm��lard�. Sonra Babilliler, az sonra Eski M�s�rl�lar, �br�n�ler ve daha sonralar� Habe�ler gibi di�er S�m� kavimler m�zik yaz�s� kulland�lar. Uzak Do�u Medeniyetlerinden �inliler ve Hintliler de Milad�n ilk y�llar�nda m�zik yaz�lar�n� olu�turdular. M� 5.y�zy�lda Yunanl�lar, M� 2.y�zy�lda Romal�lar de�i�ik birer nota yaz�s� geli�tirmi�lerdi.7.y�zy�ldan sonra H�ristiyan �leminde �ok yayg�n olarak kullan�lan Gregoryenlerin icad etti�i "n�matik nota yaz�s�" bug�nk� sistemin temeli olmu�tur.T�rk toplumunda notan�n ilk kez ne zaman kullan�ld�� kesin olarak saptanamam��t�r. G�kt�rk alfabesi ile bir nota yaz�s�n�n bulunup bulunmad�� h�l� me�huld�r.G�kt�rk'lerden sonra B�y�k T�rk Hakanl��'na ge�en Uygurlar�n, 3.y�zy�ldan itibaren S�s�n� �ran'da geli�tirilmi� bir sistem olan "Mani nota yaz�s�" n� kulland�klar� s�ylenebilir.9.y�zy�lda ya�am�� nemli bir �slam filozofu olan Y�kub el-Kind�'nin harflere dayal� olarak icad etti�i Ebced notas� �rnekleri "Ris�le f� khubr te'lifi'l-elh�n" adl� eserinde kullan�lm��t�r ve bu tarz notalar�n ilkidir.
T�rkler'in �slamiyeti kabul� ile birlikte tan��t�klar� Arap alfabesi, beraberinde Kind� notas�n� da getirdi.10.y�zy�l�n ilk yar�s�nda ya�am�� olan b�y�k T�rk bilgin1 F�r�b�, Kind�'nin Ebced notas�n� kullanm��t�r.Ayn� d�nemlerde Kuzey �in'de ya�ayan H�tay T�rklerinin ad�na "Ayalgu" dedikleri kendilerine has bir nota yaz�s� geli�tirip kulland�klar�n� eski kaynaklardan ��reniyoruz. T�rk m�zikologlar�, Kindi taraf�ndan icad edilen Ebced notas�n� tarih i�inde geli�tirmi�lerdir. 13.y�zy�l T�rk Musikisi nazariyat��lar� Kutb�dd�n �ir�z� (1236-1311), D�rret�'t-T�c'�nda; Safiy�dd�n Urmev� (1225?-1294) , �erefiyye ve Kit�b�'l-Edv�r'�nda; Abd�lk�dir Mer�g� (1360?-1425), Cami'�'l-Elh�n'�nda T�rk M�sik�sine uygulamak �zere bu notay� geli�tirerek kullanm��lard�.Safiy�ddin'in Kitab�'l-Edv�r'�nda yer alan Nevr�z Remel Beste bug�n elimizdeki T�rk M�sik�si eserlerinin en eskisidir. Daha sonralar� Abd�lk�dir Mer�g� taraf�ndan yaz�lm�� bir nota mecmu�s� olan Kenz�'l-Elh�n, maalesef kaybolmu�tur.

Yukar�da s�z� ge�en Orta�a� T�rk m�zikologlar�n�n kulland�klar� Ebced notas�nda her harf veya harf gurubu, bir sese kar��l�k gelmektedir. Seslerin uzat�lma k�ymetleri ise harflerin alt�na konulan rakamlarla g�sterilir.Kl�sik Ebced ad� verilen bu sistemde sesleri g�steren harfler a�a��daki gibidir:

Galata Mevlev�h�nesi �eyhi �nl� neyzen -hatt� neyzenlerin kutbu manas�nda Kutb-� N�y� �nvan�yla an�lan Osman Dede (1652?-1730) de bir �e�it Ebced notas� geli�tirmi�tir. Bu nota sisteminin, kendisi de bir m�*****inas olan Sultan 2.Mustafa Devri'nde (l695-1703) meydana getirildi�i san�lmaktad�r.

Ebced notas�na bir �rnek.

Di�er Ebced notas�na olduk�a yak�n olan bu sistemde sesleri g�steren harfler (Ebced, hevvez, hutt�..gibi bir s�ra g�zetmeksizin) perde isimlerinden al�nm��t�r. Bu sistemde sesleri g�steren harfler a�a��daki gibidir :

Polonya as�ll� Ali Ufk� -veya Uf�k� -Bey (Albert Bobowski 1610-1675?), 1650 y�l�nda yazd�� "Mecmua-i S�z � S�z" adl� eserinde sa�dan sola do�ru yaz�lan �zel bir Bat� M�zi�i nota sistemiyle 150 kadar eser yazarak (t�rk�, varsa�� ve yelteme) yay�nlam��t�r. Bu eser, Bat� notas�n�n T�rk M�zi�inde kullan�ld�� ilk �rnek olmu�tur.

Ali Ufk�'nin Mecmua-� S�z � S�z'�nden bir sayfa. (Kendi el yaz�s�)

Osman Dede ile ayn� y�llarda ya�ayan Bo�dan Prensi Demetrius Cantemir (Kantemiro�lu 1673-1723)da k�saca "Kantemiro�lu Edv�r�" diye bilinen, "Kit�b-� ilmi'l-M�sik� al� vechi'l Hur�fat -��aret-i Perdeh�-yi M�sik�" ad�yla yay�nlad�� eserinde yeni geli�tirdi�i yaz�m sistemini tan�tm��t�r.1693 y�l�nda Sultan 2.Mahmud'a sundu�u bu eser iki b�l�mden olu�makta; birinci b�l�mde makam, us�l ve perdelere ait bilgiler; ikinci b�l�mde ise 300'� a�k�n pe�rev ve 40 kadar sazsem��si yer almaktad�r.18.y�zy�l ortalar�nda ya�ayan ve Kevser� Dede olarak tan�nan Neyzen Mustafa Kevser� Efendi, "Kevser� Mecmuas�" adl� eserinde bu yaz�m sistemiyle (Kantemiro�lu notas�yla) 160 kadar eser kaydetmi�tir.

Kantemiro�lu Edv�r'�ndan �brahim A�a'n�n Irak Sazsem��si.

Bu sistemde sesleri g�steren i�aretler ��yledir :
Yenikap� Mevlev�hanesi �eyhi N�s�r Abd�lb�ki Dede de (1765-1821), ayn� zamanda b�y�k bir bestekar olan Sultan 3.Selim D�nemi'nde (1789-1807) ve onun iste�i �zerine dedesi Osman Dede'nin yaz�m sistemini geli�tirerek meydana getirdi�i yeni sistemi "Tahririyye-Tahrir-i Fi'l-M�sik�" ad�yla Sultan'a sunmu�tur.3.Selim taraf�ndan terkib edilen S�zidil�r� makam�ndan, yine sultan�n besteledi�i Mevlev� �yini, Pe�rev ve Saz sem��si ile Seyyid Ahmed A�a'n�n besteledi�i Pe�rev olmak �zere d�rt eserin yaz�m�yla �rneklenen bu sistem, benzerleri i�inde en m�kemmel olan�d�r.Bu sistemde sesleri g�steren harfler ise a�a��daki gibidir :

Ermeni as�ll� bir m�zikolog olan Hamparsum Limonciyan da (1768-1839) N�s�r Abd�lb�k� Dede ile ayn� d�nemde yine Sultan 3.Selim'in iste�i �zerine bir nota yaz�m sistemi geli�tirmi�tir. Bestek�rlar ve icr�c�lar taraf�ndan �ok ilgi g�sterilen bu sistem son zamanlara kadar yo�unlukla kullan�lm��t�r. G�n�m�zde dahi bilinen ve kullan�lan bu sistem, Orta�a� Avrupas�'nda kilise ve manast�rlarda m�zik yap�l�rken ezginin ini�-��k��lar�n� g�stermek amac�yla g�ftelerin �zerlerine konulan i�aretlere (neum) benzeyen 7 i�aret �zerine kurulmu�tur.

Hamparsum Nota Alfabesi

Hamparsum Nota alfabesi ile yaz�lm�� bir �rnek eser.

1886 y�l�nda "Nota Muallimi" ad�yla bir kitap yay�nlayan Notac� Hac� Emin Efendi (1845-1907), bu kitab�yla Bat� notas�n�n T�rk m�zisyenlerce tan�nmas�n� sa�lad�. 400 kadar eseri Bat� notas�yla yay�nlayan Hac� Emin Efendi, bug�nk� kulland��m�z sistemin �nc�s� olmu�tur.Son d�nemin �nemli m�zikologlar�ndan Rauf Yekt� Bey (1871-1935), 1919 y�l�nda "T�rk Notas�yla K�raat-� M�sik� Dersleri" ad�yla bir kitap yay�nlad�. Eski Ebced sistemine dayanan ancak bir sekizlide 24 perdenin sembollerine yer verilen bu sistemle T�rk M�zi�i'nin t�m nota ihtiyac�n�n giderilece�ine inan�yordu. Kendi besteledi�i Yeg�h Mevlev� �yini'ni "T�rk Notas�" ad�n� verdi�i bu sistemle yay�nlad�ysa da sistem, devrin m�zisyenleri taraf�ndan benimsenmemi�tir.Son olarak Mustafa Nezihi Albayrak (1871-1964), "Y�ld�r�m Sistem" ad�n� verdi�i stenografiye benzer bir nota yaz�m sistemi geli�tirmi� ve sistemini "�stenografik Mustafa Nezihi Albayrak Notas�" ad�yla yay�nlam��t�r. Bat� ve Hamparsum notas�n� �ok iyi bilen Albayrak, sisteminin �ok kolay ve kullan��l� oldu�unu iddia etmekteydi, ancak bu sistem de benimsenmemi�tir.

KAYNAKLAR :BARDAK�I, Murat, �stanbul 1995, Focus Dergisi Say�:3.�EV�KO�LU, Timu�in, Konya 1994, Sel�uk �niversitesi Devlet Konservatuar� Nota Yaz�m Bilgisi Ders Notlar�.�ZTUNA, Y�lmaz, B�y�k T�rk M�sik�si Ansiklopedisi, Ankara 1990, Ba�bakanl�k Bas�mevi, K�lt�r Bakanl�� Yay�nlar�, No: 1163.TANRIKORUR, Cinu�en, �stanbul, Nota Yaz�m� Ders Notlar�.TURA, Yal��n, Nota Yaz�m�n�n Tarihi Geli�mesi, �stanbul, �T� T�rk Musikisi Devlet Konservatuar� Ders Notlar�