Ses olaylar� nelerdir?

MsXLabs (https://www.msxlabs.org/forum/)

- Soru-Cevap (https://www.msxlabs.org/forum/soru-cevap/)

- - Ses olaylar� nelerdir? (https://www.msxlabs.org/forum/soru-cevap/217076-ses-olaylari-nelerdir.html)

T�RK�YE T�RK�ES�NDEK� SES OLAYLARI

Kelimelerde zamana ve sahaya ba�l� olarak s�rekli de�i�melerin, geli�melerin olmas� dilin canl�l��n�n bir g�stergesidir. Dil dura�an de�il, dinamik bir yap�ya sahiptir. Dilin s�z varl��n� olu�turan kelimelerdeki sesler, heceleri ve kelimeleri olu�tururken tarih� s�re� i�erisinde d��erler, yer de�i�tirirler, t�rerler, ba�ka seslere benzerler. ��te b�t�n bunlar, ses olaylar� ba�l�� alt�nda incelenir. Dilde ses olaylar�, �e�itli sebeplerden kaynaklan�r. Bunlardan ba�l�calar� a�a��da �zetlenmi�tir:

Ses olaylar�n�n sebepleri
a) Dilin ses �zellikleri: T�rk�ede kelime sonunda b, c, d, g sesleri olmad�� i�in Arap�a kit�b kelimesi T�rk�eye kitap �eklinde ge�mi�tir. Uzun �nl� olmad�� i�in de � �nl�s� k�salarak normal a’ya d�n��m��t�r.

b) Ba�ka seslerin etkisi: Baz� sesler, yanlar�ndaki di�er seslere etki ederek onlar� kendilerine benzetirler, de�i�tirirler. Mesel�, anbar kelimesindeki b sesi, yan�ndaki n’ye etki ederek onu, kendisi gibi dudak �ns�z� olan (m) yapm��t�r. B�ylece kelime, ambar �ekline d�n��m��t�r.

Ya��l kelimesinin ye�il’e d�n��mesinin sebebi, y ve � seslerinin inceltici etkisidir.

c) Vurgu: T�rk�ede orta hece vurgusu genellikle zay�f oldu�u i�in bu hecedeki �nl�ler bazen daral�r bazen de d��erler: Tasar�la> tasarla, besileme> besleme, yal�n�z > yaln�z vb. gibi.

�) Zay�f sesler: �, h, �, l, n, r, y, z sesleri zay�f sesler oldu�u i�in baz� ses olaylar�na sebep olurlar: a�abey > �bi, hastahane > hastane, pek iyi > peki, bir daha> bi daha, so�an> soan, u�ur> uur, �nanmak > inanmak.

d) S�yleyi� g��l�� ve kakofoni: Baz� seslerin yan yana gelmesi s�yleyi� g��l��ne veya kakofoniye sebep olur. Bu durumda baz� ses olaylar� olur: b�y�kcek > b�y�cek, k��k��k > k��c�k, ufakc�k > ufac�k.

Ses olaylar�n�n sebebini, dildeki en az emek yasas�na ba�lamak m�mk�nd�r.

1. Ses t�remeleri
�nl� t�remesi ve �ns�z t�remesi �eklinde g�r�l�r:
a) �nl� t�remesi
Genellikle, al�nma kelimelerde g�r�len bu ses olay�na T�rk�e kelimelerde de rastlamak m�mk�nd�r. �nl� t�remesi kelimenin ba��nda, ortas�nda veya sonunda olabilir: station > istasyon, scala > iskele, limon > ilimon, Recep>�recep; tren > tiren, kral > k�ral, spor > sipor; akl > ak�l, �mr > �m�r; bircik > biricik, giderkene.
b) �ns�z t�remesi
�ki �ekilde g�r�l�r. Birincisinde, �nl�yle biten kelimeye �nl�yle ba�layan bir ek getirilece�i zaman bu iki �nl� aras�nda yard�mc� bir �ns�z ( y, n) t��rer: bilgi-y-e, Ali-y-i, sevdi – y – di, soru – y - u; bu-n-u, �u-n-u, evi-n-e.
�kincisi, -daha �ok a��zlarda- �nl�yle ba�layan kelimelerin ba��nda y, h �ns�zlerinin t�remesi �eklinde g�r�l�r: avlu>havlu, ayva>hayva, elbet>helbet, �cra>h�cra, �r�mcek>h�r�mcek; �ld�z>y�ld�z, �rak>y�rak, inmek>yinmek.
2. �ns�z ikizle�mesi
Kelime i�inde bir �ns�z�n iki defa s�ylenerek ikizle�mesi olay�d�r. Daha �ok a��zlarda g�r�l�r: yeddi, sekkiz, dokkuz, e��ek; bilemedim> bilemmedim, sak�z>sakk�z; anne (<ana), elli (50) (<elig).
�ns�z ikizle�mesi, �ns�z t�remesinin �zel bir t�r� olarak da de�erlendirilebilir.
3. Ses d��meleri
Kelimedeki bir veya birka� sesin, dilin ses �zelliklerinden kaynaklanan sebeplerle d��mesi olay�d�r. Kaybolan sesin kelimedeki yerine g�re ve kaybolma �ekline g�re a�a��daki �ekillerde incelenirler:
a) �n ses d��mesi: �s�+cak > s�cak.
b) Orta hece �nl�s�n�n d��mesi
Orta hecenin vurgusuz olmas� sebebiyle, �zellikle �, r, y, z zay�f �ns�zlerinin yan�ndaki �nl�n�n d��mesi olay�d�r: a��z� > a�z�, boyunum> boynum, buradan > burdan, buyuruk > buyruk, dirilik > dirlik, gazete > gazte, k�v�r�m > k�vr�m, o�ulu > o�lu, sat�l�k > satl�k, yal�n�z > yaln�z, yan�l�� > yanl��.
c) �ns�z d��mesi
Seslerin birle�mesi s�ras�nda s�yleyi� g��l�� veya zay�f sesler (g, h, n, l, r, y, z) sebebiyle bir �ns�z�n d��mesi olay�d�r: k��k+��k > k��c�k, ufak+rak > ufarak; ka�an > kaan, so�an > soan, so�uk > souk, u�ur > uur; yapurgak > yaprak; �ift > �if, bir daha> bi daha, geliyor > geliyo.
�) Hece d��mesi
Pe� pe�e gelen ve sesleri birbirine benzeyen hecelerden birinin d��mesidir: al�yor (<ala yor�r), ba�lay�m (<ba�layay�m), budur (<bu durur), pazartesi (<pazar ertesi), s�yleyim (<s�yleyeyim).
d) Tekle�me
Genellikle al�nma kelimelerdeki ayn� cinsten ve yan yana bulunan iki �ns�zden birinin dilin ses �zelli�ine uyarak d��mesidir:Edebiyyat > edebiyat, hamm�l > hamal, kemmiyyet > kemiyet, medeniyyet >medeniyet.
e) �nl� birle�mesi
�lki �nl�yle biten, ikincisi �nl�yle ba�layan ve her zaman birlikte kullan�lan birle�ik kelimelerde, pe� pe�e gelen �nl�lerin kayna�arak bir �nl� h�line gelmesiyle ortaya ��kan ses olay�d�r: bulama� (<bulama+a�), cumartesi (<cuma+ertesi), Delorman (<Deli orman), kahvalt� (<kahve+alt�), nas�l (<ne+as�l) ni�in (<ne+i�in).
f) Hece kayna�mas�
�, h, y zay�f �ns�zleri bazen iki �nl� aras�nda eriyerek kaybolur, kalan iki �nl� kayna�arak tek �nl� olur. Dolay�s�yla bir hece eksilmi� olur: �b (< a�abey), ayol (< ay o�ul), ecz�ne (< ecz�h�ne), eyvallah (< eyi vallah), pastane (< pastah�ne), peki (< pek iyi).
4. Yer de�i�tirme (g��me)
Kelimedeki iki �ns�z�n yer de�i�tirmesi �eklinde ortaya ��kan ve a��zlarda �ok g�r�len bir ses olay�d�r: gibi-bigi, cereyan-ceyran, ��mlek-��lmek, ek�i-e�ki, g�mlek-g�lmek, ileri-ireli, kibrit-kirbit, kirpi-kipri, kirpik-kiprik, k�pr�-k�rp�, l�net-nalet, memleket-melmeket, Meryem-Meyrem, �d�n�-�nd��, ��renmek-�r�enmek, sar�msak-sam�rsak, toprak-torpak, yalvarmak-yavralmak, y�ksek-y�sgek. Bu �rneklerde birinci �ekiller do�ru, ikinciler yanl��t�r.
5. Benze�me (asimilasyon)
Kelime i�inde bir araya gelen seslerden birinin di�er sesi kendisine benzetmesi demek olan benze�me, T�rk�ede �ok g�r�len ses olaylar�ndan biridir. Benze�me, yan yana gelen sesler aras�nda olabilece�i gibi uzakta olan sesler aras�nda da m�mk�nd�r.
T�rk�enin ses kurallar�n�n �o�u, benze�meyle yak�ndan ilgilidir. Bunlardan en �nemlileri ses uyumlar�d�r. (Ses uyumlar� konusu yukar�da anlat�ld�� i�in burada tekrar edilmeyecektir.)
Benze�me, �e�itli �ekillerde g�r�l�r:
a) �lerleyici benze�me
�nceki �ns�z�n, sonraki �ns�z� kendine benzetti�i benze�medir: anlamak > annamak, bunlar> bunnar, karanl�k > karann�k, ni�anl� > ni�ann�, samanl�k > samann�k, yazs�nlar > yazs�nnar.
b) Gerileyici benze�me
Sonraki �ns�z�n, �nceki �ns�z� kendine benzetmesi olay�d�r: birlikte > billikte, g�zs�z > g�ss�z, kalmazsa > kalmassa, tarla > talla, terli > telli, t�rl�> t�ll�.
c) Olu�um noktas� benze�mesi
Kelime i�inde yan yana bulunan �ns�zlerden birinin di�erini kendi olu�um noktas�na �ekmesi olay�d�r: Anbar, onba��, �ar�anba, penbe, per�enbe kelimelerindeki b dudak �ns�z� yan�ndaki n’yi kendi olu�um noktas�ndaki bir di�er dudak �ns�z� olan m’ye �evirerek kelimelerin ambar, omba��, �ar�amba, pembe, per�embe �ekline d�n��mesine sebep olmu�tur.
6. Ses de�i�meleri
Bir sesin ba�ka bir sese d�nmesiyle ilgili ses olaylar� a�a��da s�ralanm��t�r:
a) Orta hece �nl�s�n�n de�i�mesi
Orta hecenin vurgusuzlu�u ve y sesinin zay�fl�� sebebiyle orta hecedeki geni� �nl�n�n daralmas� olay�d�r: ba�l�yor (<ba�la-yor), diyor(<de-yor), g�lm�yor (<g�lme-yor), yiyor(<ye-yor).
b) Sedal�la�ma (yumu�ama)
Kelime sonunda iki �nl� aras�nda kalan p, �, t, k sedas�z seslerinin sedal�la�arak b, c, d ve g’ye d�nmesidir: �orap+� > �orab�, gen�+i > genci, kanat+� > kanad�, konak+a > kona�a.
Tek heceli kelimelerin �o�unda ve sedal�la�ma oldu�unda anlam� de�i�ecek kelimelerde yumu�ama olmaz: at�, ha��, sa�a, su�u, otu.
c) Ayk�r�la�ma
Birbirine benzeyen veya ayn� olan iki �ns�zden birinin ba�kala�mas�d�r: ah�� (<a��)*; aktar (<att�r), mu�amba (<mu�amma).T�rk�ede ikiz �nl� (�edde) bulunmad�� i�in al�nma kelimelerdeki ikiz �nl�den biri de�i�mi�tir.
Bunlar�n d��nda da ses de�i�iklikleri vard�r: inmek - enmek, demek –dimek, yemek - yimek (e - i); b�rek - b�rek, b�y�k – b�y�k, g�zel - g�zel (� - �); ku� - gu�, koyun - goyun (k - g) parmak - barmak, past�rma - basd�rma (p - b); ben - men, binmek - minmek, boncuk - muncuk (b - m); �gmek - ��mek - �vmek, d�gmek - d��mek - d�vmek, (g-v); kogmak-ko�mak-kovmak (�-v); tag>da�.
Yukar�da s�ralanan ses olaylar�ndan baz�lar� a��z �zelliklerinden kaynaklan�r ve sadece s�yleyi�le ilgilidir. Bu kelimelerde g�r�len ses olaylar�, yaz� diline yans�t�lmaz. Konu�ma diliyle yaz� dilinin birbirine m�mk�n oldu�u kadar yakla�t�r�lmas�, s�yleyi�e ait bu �zelliklerin k�lt�r diline, ortak dile ta��nmamas�yla sa�lanacakt�r.
T�rk�enin ses �zellikleri iyi bilinmekle herhangi bir kelimenin T�rk�e olup olmad�� kolayl�kla ay�rt edilebilir. Ana dile sahip ��kma bilinciyle anlamda� kelimelerden T�rk�e olanlar� se�mek de kolayla��r. Ses ve yap� �zelliklerine g�re T�rk�e olan kelimeler kullanmaya �zen g�sterilmelidir.
Uyar�lar:
1. Dildeki bu ses olaylar�ndan sadece s�yleyi�te kalanlarla yaz� diline ge�enler aras�ndaki farklara dikkat ediniz: omba�� - onba��, Istambul - Istanbul, gelcekler - gelecekler, barmak - parmak, bilmeyor - bilmiyor vb. �rneklerde oldu�u gibi.
2. Ses �zellikleri ve ses olaylar�n�n kelimelerin iml�s�yla do�rudan ilgili y�nle�rine bilhassa dikkat edilmelidir: trend - tirend, spor - sipor, u�ur - uur, bi�ki - bi�gi, i�ki - i�gi, gazete - gaste / gazte, memleket - melmeket, eczahane - eczane, s�t�� - s�dc�, i��i - i�ci, �ift - �if, gibi �rneklerde �nce yaz�lanlar do�ru, sonrakiler yanl��t�r.
3. babas�, alt��ar gibi �rneklerdeki s, � �ns�zleri koruyucu �ns�z (yard�mc� ses) de�ildir

Al�nt�:

ses d��mesinin sebebi

SES OLAYLARINI NASIL �ABUK KAVRARIZ

Al�nt�:

ses d��mesinin sebebi

SES D��MES�,T�REMES�,BENZE�MES� NED�R VE SEBEPLER� NELERD�R

Al�nt�:

_KleopatrA_ adl� kullan�c�dan al�nt� (Mesaj 1256702)